Khakassia

Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya (Hakasça: Хакас Республиказы; Hakas Respublikazı) Rusya Federasyonu'na bağlı Türk soylu Hakas Türklerinden adını alan özerk bir cumhuriyet.

Hakas Cumhuriyeti Республика Хакасия Hakas Respublikazı
Bayrak Arma
Milli Marş: Hakasya Cumhuriyeti Millî Marşı
Konum
Hakas Cumhuriyeti Hakasya
Yönetim
Ülke:	Rusya
Federâl Bölge:	Sibirya Federal Bölgesi
Ekonomik Bölge:	Doğu Sibirya Ekonomik Bölgesi
Başkent:	Abakan
başkan:	Valentin Konovalov
Genel bilgiler
Yüzölçüm:	61.569 km² (23.772 sq mi)
Nüfus:	532.036 (05/2021)[1]
- Rusya içinde:	72
- Yoğunluk:	9 /km² (22 /sq mi)
Diğer bilgiler
Dili:	Hakasça, Rusça
Kuruluş tarihi:	1993
Kodu:	19

Yüzölçümü 61 900 km². Baş şehri - Abakan şehridir. Hakasya'nın 8 aymağı var.

Konumu

Orta Sibirya'nın güneyinde yer alır. Güney ve doğusunda Tuva Cumhuriyeti, batısında Altay Cumhuriyeti ve Şorya, kuzeydoğusunda Kızılyar yer ile çevrilidir.

Tarihçe

Günümüz Hakasya toprakları 6. yüzyılda Yenisey Kırgızları' nın egemenliği altında bulunmaktaydı. 13. yüzyılda, Moğol işgallerinin ardından Kırgız Türkleri'nin büyük çoğunluğu bulundukları yerden Orta Asya'ya güneybatısına göç ederek günümüz Kırgızistan'a yerleşti. Güney Sibirya'da geride kalan Kırgızlar ise Hakas, Altaylar ve Tıva Kırgısları olarak günümüzde bilinir. Bu sebepten Hakaslar kendilerini Sibirya'da kalan bu Kırgızların torunları olarak görmektedir. Hakasya toprakları Çar Petro döneminde Rus İmparatorluğu'nun işgaline uğramıştır. Bu işgal 1729 yılında Rusya ve Çin arasındaki anlaşma ile teyit edildi. Sibirya'daki diğer bölgelere benzer olarak Hakasya topraklarına da Rusya'nın batı bölgelerinden hüküm giymiş suçluların tutulduğu kaleler yapılmış olup, serbest kalan mahkûmların çoğu Hakasya topraklarında kaldı. Yerli Hakas halkının çoğu Rus Ortodoks dinine geçirilmiş ve göçmen yaşam tarzını bırakmaya başlar. 1917 Rus Devrimi zamanında Hakasya nüfusunun yarısını Ruslar oluşturmaktaydı. 1930 yılında Sovyet Rusya tarafından günümüz Hakas Cumhuriyeti topraklarıyla aynı olan "Hakas Özerk Oblastı" kuruldu. 1920-1930 yılları arasında bölgeye Hakas Türkleri'ni azınlıkta bırakacak kadar çok sayıda Rus nüfus daha yerleştirildi. II. Dünya Savaşı sırasında 10.000 civarında Volga Almanı bölgeye zorunlu göç ettirildi. Gerçekleştirilen bu yerleştirme politikası sonucunda 1959 nüfus sayımına göre, Hakaslar' ın nüfusu toplam nüfus içerisinde % 10 oranına kadar düşmüştür. 1991 yılına kadar Krasnoyarsk Krayı' na bağlı kaldıktan sonra, 1992 yılında Hakasya Cumhuriyeti oldu.

Hakasların iki bin yılı aşan tarihleri onların bir Kırgız grubu olduğunu göstermektedir. Tanrı Dağı Kırgızlarının dünyaca ünlü büyük destanları Manas da bu tarihi olaydan bahsetmektedir. Manas Destanı'nın anlattığına göre Tanrı Dağı Kırgızları Yenisey bölgesinden bugünkü vatanlarına Manas Han önderliğinde göç etmişlerdir. 9. yüzyıl Çin kaynakları Kırgızlardan Hakas sözcüğünün telaffuzuna yakın olarak "Heges" veya "KieKiaSe" adıyla bahsetmektedir. Sonraki yıllarda Tanrı Dağı Kırgız boylarının Müslümanlaşma ve yaşanılan bölgeler arasındaki mesafenin uzak olması nedeniyle Yenisey Kırgızlarının ayrı bir kimlik benimsemesini ve Hakas adını kabullenmeleri sonucunu doğurmuştur.

Coğrafi yapı

Hakasya'nın fiziki relyeflik haritası

Hakasya'nın kuzeyden güneye kadar olan bölgenin uzunluğu 460 km, batıdan doğuya (en geniş kısımda) 200 km'dir.

Hakasya, Yenisey Nehri'nin yukarı kesimindeki geniş Minusinsk Havzasının batı yarısında yer alır. Yenisey Nehri'nin kollarından, Abakan Irmağı bölgenin ortasından geçer. Irmak vadisinin güneyinde, Karagoş Dağında 2.930 m'ye kadar yükselen Batı Sayan Dağları bulunur. Kuzeyindeki Akaban ile Kuznetsk Aladağ Dağlarının en yüksek noktasıyla 2.178 m yüksekliğindeki Verhni Zub'dur. Kapalı havuzda kurak ve sert bir kara iklimi egemendir. Bu nedenle alçak kesimler bozkırlar ve ormanlık alanlarla kaplıdır. Ama 1954'ten sonra özellikle de bakir ve boş toprakların çoğu tarıma açılmıştır. Dağlar çam, köknar ve ladin ormanlarıyla kaplıdır. Yenisey Nehri, Hakasya Cumhuriyetinin en uzun akarsuyudur. Çulım, Tom ve Abakan diğer önemli nehirlerdir. Cumhuriyet topraklarında üç yüzün üzerinde tuzlu ve tatlı su içeren göller bulunmaktadır. Doğal kaynaklar olarak; demir, altın, gümüş, kömür, petrol ve doğal gaz bulunmaktadır. Rusya' daki en büyük molibden yatakları bölgede bulunmaktadır.

Hakasya'da 500'den fazla göl, nehir ve küçük akarsu bulunmaktadır. Akarsuların toplam uzunluğu 8 bin km'dir.

Dağlar

• Çonhır dağ
• Hara hus dağ ya da Hara-Tas dağ (Karatoş dağı)
• (Verhniy Zub dağı)
• (Bobrovaya dağı)

Akarsular

Akarsular ve kolları:

• Son akarsuyu: Akarsu ağzı : Sıra gölü

• Tööim akarsuyu: Akarsu ağzı :

• Çulım > Ak üüs ve Hara üüs

• Kim (eski Türkçe: Kem) akarsuyu

• Coy
• Uluğ Soyot
• Uluğ Karak
• Kiçig Karak
• Haalı akarsuyu
• Ağban akarsuyu

• Anı akarsuyu
• Çabaş
• Tastıp akarsuyu
• Töö akarsuyu
• Ashıs akarsuyu
• Öök Hamıstığ
• Uybat akarsu

• Pici akarsuyu
• Koksa akarsuyu
• Tes (akarsu)
• Çorba akarsuyu

Göller

• Pöle
• Sıra
• İt
• Hara köl (Sıra aymağı)
• Han
• Tus
• Paltı
• Uluğ

Zaman Dilimi

Hakasya, Krasnoyarsk zaman dilimindedir (KRAT/KRAST). UTC'e göre saat farkı +0700 (KRAT)/+0800 (KRAST).

İdari bölümler

Bu alt başlığın ana maddesi: Hakasya İdari Yapılanması

Önemli Şehirler

• Sayanogorsk
• Abaza

Aymaklar (ilçeler)

• Altay aymağı
• Ashıs aymağı
• Pii aymağı
• Bograd aymağı
• Orconikidze aymağı
• Şira aymağı
• Taştıp aymağı
• Ağban piltiri aymağı

6 Ekim 2003 tarihli No: 131-FZ «Rusya Federasyonu yerel özyönetimin genel ilkeleri» kanununa göre Hakasya'da:

• 100 kent ve kır belediye yönetimi içinde:
  • 5 şehir okruğu,
  • 8 belediyelik ilçe,
  • 9 şehir,
  • 78 kır yerleşimi.

Yeni belediyelik 8 şehir yerleşimi ve 77 kır yerleşimi bulunmaktadır.

Şehir okruğu

№	bayrak	arma	şehir okruğu	yüzölçüm, km².
I
II			(Abakan) (Hakasça: Ағбан)	112,38
III				115,3
IV			(Sorsk) (Hakasça: Сорығ)	1 200
V			(Çernogorsk) (Hakasça: Харатас)	117,8

Belediyelik ilçeleri

№	bayrak	arma	belediye ilçesi	Yönetim merkezi	yüzölçüm, km²
1			Altay aymağı (Hakasça: Алтай аймағы)	köyü	1 736
2			Ashıs aymağı (Hakasça: Асхыс аймағы)	Askiz köyü	7 536
3			Pii aymağı (Bey bölgesi) (Hakasça: Пии аймағы)	Bey köyü	4 536
4			Bograd aymağı (Hakasça: Боград аймағы)	köyü	6 660
5			Orconikidze aymağı (Hakasça: Орджоникидзе аймағы)	yerleşimi	6 610
6			Taştıp aymağı (Hakasça: Таштып аймағы)	Taştıp köyü	20 290
7			Ağban piltiri aymağı (Ust-Abakan ilçesi) (Hakasça: Ағбан пилтірі аймағы)		8 880
8			Şira aymağı (Hakasça: Шира аймағы)	köyü	6 880

Hakasya Cumhuriyeti idari bölgeler haritası

Taştıp aymağı

Ashıs aymağı

Pii aymağı

Altay aymağı

Ağban piltiri aymağı

Bograd aymağı

Şira aymağı

Orconikidze aymağı

Nüfus

Cumhuriyete adını veren Hakaslar eskiden göçebe olan Sibiryalı bir Türk halkıdır. Ancak günümüzde Cumhuriyet nüfusunun büyük çoğunluğunu Ruslar oluşturmaktadır. 2010 yılı verilerine göre Hakas Cumhuriyetinin nüfusu 532 403 kişidir. Nüfusun %67,3 kadarı şehirlerde yaşamaktadır. 2010 yılı nüfus verilerine göre nüfusun; %81,7' sini Ruslar, %12,1' sini Hakaslar, %1,1' ini Almanlar, %1' ini Ukraynalılar, %0,6' sını Tatarlar, %0,2' sini Şorlar ve %3,3' ünü diğer etnik unsurlar oluşturmaktadır. Yıllara göre Hakasya Cumhuriyetinde yaşayanların etnik dağılımı;

Etnik grup	1926 Nüfus sayımı		1939 Nüfus sayımı		1959 Nüfus sayımı		1970 Nüfus sayımı		1979 Nüfus sayımı		1989 Nüfus sayımı		2002 Nüfus sayımı		2010 Nüfus sayımı^1
	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%
Hakaslar	44,219	49.8%	45,799	16.8%	48,512	11.8%	54,750	12.3%	57,281	11.5%	62,859	11.1%	65,421	12.0%	63,643	12.1%
Ruslar	41,390	46.6%	205,254	75.3%	314,455	76.5%	349,362	78.4%	395,953	79.4%	450,430	79.5%	438,395	80.3%	427,647	81.7%
Almanlar	46	0.1%	333	0.1%	10,512	2.6%	10,547	2.4%	11,130	2.2%	11,250	2.0%	9,161	1.7%	5,976	1.1%
Ukraynalılar	836	0.9%	7,788	2.9%	14,630	3.6%	9,480	2.1%	10,398	2.1%	13,223	2.3%	8,360	1.5%	5,039	1.0%
Diğer	2,381	2.7%	13,556	5.0%	22,938	5.6%	21,685	4.9%	23,622	4.7%	29,099	5.4%	24,735	4.5%	21,409	4.1%
^18,689 kişinin etnik grubu belirlenememiştir. Bu kişilerin etnik grubunun ana tabloyla aynı oranda olduğu öngörülmektedir.

Nüfusu 5 bini artan yerleşimler 1 Ocak 2009 verilerine göre

Abakan 163,4 9,1 (2003) Çernogorsk 74,9 9,0 48,6 Askiz 7,0 (2003) Abaza 17,0 Taştıp 6,5 (2003) 15,7 6,0 Sorsk 13,1 5,4 (2003) 9,1 5,2 (2003)

İdari Yapı

İdari merkezi başkent Abakan'dır. Güney Doğu Sibirya'da bulunan bu bölge, Rusya'nın Krasnoyarks eyaletine bağlıdır. Rusya'nın oluşumunda ve 18. yüzyılda Rusya'ya katılmış, 1930'da Muhtar Bölge olarak yer almıştır.

Rusya Federasyonu içinde Hakasya Cumhuriyeti haritası

Ekonomik Yapısı

Hakas Muhtar Bölgesi, ekonomik kaynaklardan kömür, demir, altın, mermer vs. sanayi bakımından zengindir. Ayrıca işletme sanayi gelişmiştir. Ekonomi tarım ve hayvancılığa (özellikle küçükbaş) dayanmaktadır. Bitki üretimi de yeterli düzeydedir.

Koyun ve keçi besiciliği hala önemli bir ekonomik etkinliktir. Alçak kesimlerde gerçekleştirilen sulama projeleri otlaklarda beslenen hayvan sayısını, ekili arazilerin yüzölçümünü ve başta buğday, yulaf, darı ve patates olmak üzere tarımsal üretimi artırmıştır. Rusların bölgeye yerleşmesinde etkili olan bakır madenciliği 18. yy'dan beri önemini korumaktadır. Abaza ve Teya'da zengin demir cevherleri. yukarı Çulım'da altın, Çemogorsk'ta kömür, Aksiz'de barit çıkartılmaktadır. Bölgede ayrıca bakır, tungsten yatakları da vardır. Ormanlar önemli bir kereste kaynağıdır.

Enerji

1980'lerin başında Yenisey Nehri üzerindeki Sayanagorsk'ta yapılan 6.400 megavat kapasiteli hidroelektrik santralından Minusinsk Havzasındaki sanayi için gerekli enerjinin sağlanması planlanmış ve elektrik enerjisi gereksinimini karşılamaktadır.

Eğitim ve Kültür

Hakasya'da 269 ortaokulda (91 bin öğrenci), 7 Anaokulunda (770 öğrenci), 1 üniversitede (6500 öğrenci) bulunmaktadır. Eğitim sistemi devletin mülkiyetindedir. Burada yılda 15.000 kitap, 1 dergi (2200 tiraj), 1 gazete bulunmaktadır. 250 kütüphane, 1 müze, 1 tiyatro, 280 kulüp vardır.

Gelenekleri

Hakaslar örf ve adet bakımından Altay Türklerine benzerler. Erkek elbiseleri Ruslarınki gibidir. Kadınlarınki daha farklıdır. Saçlarına süs esyaları takarlar. Genç kızların yörüklerdeki gibi 15-20 örgülü belikleri vardır. Evlenmelerde kız beğenme, kız isteme, düğün ve düğün ziyaretleri merasimleri vardır.

Kalın (gelin) kaçırma ve karşılığında kız tarafına "kalın ödeme" adeti vardır. Evli kadınların kocalarını terketmesi halinde "kalın" erkek tarafına geri ödenir. Doğan çocuklara eski adetlere göre ad verilir. Çocuklar altı aylık olduğunda resmi olarak hristiyan gözüktükleri için vaftiz edilirler ve bir hristiyan adı alırlar; ancak bu ad günlük yaşamda kullanılmaz. Şaman dininin kurallarına göre hareket ederler.

Tahta sandıklara kotydukları ölülerine elbise giydirip atının eğeri ile birlikte kurganlara gömerler. Gömülmeden sonraki üç, yirmi, kırk ve yüzüncü günlerde çeşitli törenler yapılır ve yemek verilir. Kırkıncı gün töreninde ölenin atı kesilir, eti yenir; atın başı bir mızrak ucunda mezarın başına dikilir.

Dil

Hakasça, Uygurcaya yakındır. Bugün bir yazı diline sahip olan Hakasların dil ve edebiyat enstitüleri mevcuttur. Hakaslar Çarlık döneminde zorla kabul ettirilen Kiril alfabesini Sovyet Devriminden sonra bırakıp Latin alfabesine geçmişler, ama 1939'dan sonra yeniden Rus alfabesini kullanmak zorunda kalmışlardır. Moğolca ve Çince öğelerin de rastlandığı Hakasça'nın sözcük dağarcığı daha çok ortak Türkçenin sözcüklerinden oluşur. Belli başlı ses değişimlerine örnek olarak b->p- (bar "var" / par, biz / pis). d/z (adak "ayak" / azah), y/c (yahşi "güzel" / cahsı, yıl / çıl), z/s (yüz / çüs) gösterilebilir. Hakaslar zengin bir halk edebiyatı geleneğine sahiptirler. Türkolog W. Radloff'un Hakas lehçesi edebiyatı ve etnografyasıyla ilgili geniç çalışmaları vardır.

Hakasya Alfabesi

A (A), Б (B),Ӌ (c), Ч (Ç), Д (D), Э (E), Е (E; kelime başlarında ise YE olarak okunur), Ф (F), Г (G),Ғ (Ğ)Х (H), Ы (ı), И (İy), İ (i), Ж (J) К (K), Л (L), М (M), Н (N); Нь(ñ Damaktan N harfi Türk Ortak Latin Alfabesi’nde “ñ” olarak belirlenmiştir), O (O), Ö (Ö), П (P), Р (R), С (S), Ш (Ş), Т (T), У (U), ÿ (Ü), В (V), Й (Y), З (Z), Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya), Ъ (kesme işareti), Ь (inceltme işareti)

Hakas Alfabesi:

Hakas Alfabesi Büyük Küçük	Türkiye Alfabesi karşılığı	ÖNERİLEN	Hakas Alfabesi Büyük Küçük	Türkiye Alfabesi karşılığı	ÖNERİLEN
А а	A	A	П п	P	P
Б б	B	B	Р р	R	R
В в	V	V	С с	S	S
Г г	G	G	Т т	T	T
Ғ ғ	G	ğ	İ i	İ	İ
Д д	D	D	У у	U	U
Е е	E	E	Ÿ ÿ	Ü	Ü
Ё ё	YO	kaldırılmalı	Ф ф	F	F
Ж ж	J	J	Х х	H	H
З з	Z	Z	Ц ц	TS	kaldırılmalı
И и	İ	İ	Ч ч	Ç	Ý
Й й	Y	Y	Ш ш	Ş	Ş
К к	K	K	Щ щ	ŞÇ	kaldırılmalı
Л л	L	L	Ӌ ӌ	C	C
М м	M	M	Ы ы	I	I
Н н	N	N	Ь ь	inceltme işareti	'
Нь нь	n	ñ	Э э	E	E
О о	O	O	Ю ю	YU	kaldırılmalı
Ö ö	Ö	Ö	Я я	YA	kaldırılmalı

1929 yılına kadar - Latin Alfabesi:

A a	B в	C c	Ç ç	D d	Ә ә	F f	G g
Ƣ ƣ	I i	Į į	J j	K k	L l	M m	N n
N̡ n̡	O o	Ө ө	P p	R r	S s	Ş ş	T t
U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ь ь

с 1939 - Rus Alfabesi:

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	I i	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ö ö	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ӌ ӌ	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Таблица соответствия букв хакасских алфавитов

Kiril 1924-1929	Latin	Kiril 1939-1947	Kiril 1947-1953	Kiril с 1953
Аa	Аa	Aa	Аa	Аа
Бб	Bв	Бб	Бб	Бб
Вв	Vv	Вв	Вв	Вв
Гг	Gg	Гг	Гг	Гг
h (c 1927)	Ƣƣ		ғ	Ғғ
Дд	Dd	Дд	Дд	Дд
Ее		Ее	Ее	Ее
				Ёё
Жж	Ƶƶ	Жж	Жж	Жж
Зз	Zz	Зз	Зз	Зз
Ии	Ii	Ии	Ии	Ии
Ii (с 1927)	Įį	Ii	Ii	Ii
Йй	Jj	Йй	Йй	Йй
Кк	Kk	Кк	Кк	Кк
Лл	Ll	Лл	Лл	Лл
Мм	Mm	Мм	Мм	Мм
Нн	Nn	Нн	Нн	Нн
Ҥҥ	N̡n̡	нъ	нъ	ң (с 1962)
Оо	Оо	Оо	Oo	Oo
Ӧӧ	Ɵɵ	Ӧӧ	Ӧӧ	Ӧӧ
Пп	Pp	Пп	Пп	Пп
Рр	Rr	Рр	Рр	Рр
Сс	Ss	Сс	Сс	Сс
Тт	Tt	Тт	Тт	Тт
Уу	Uu	Уу	Уу	Уу
Ӱӱ	Yy	Ӱӱ	Ӱӱ	Ӱӱ
Фф	Ff	Фф	Фф	Фф
Хх	Хх	Хх	Хх	Хх
Цц		Цц	Цц	Цц
Чч	Cc	Чч	Чч	Чч
Jj	ç		Ӌӌ	Ӌӌ
Шш	Şş	Шш	Шш	Шш
Щщ		Щщ	Щщ	Щщ
		ъ	ъ	ъ
Ыы	Ƅƅ	Ыы	Ыы	Ыы
ь	‘	ь	ь	ь ı|-	Ээ	Әә	Ээ	Ээ	Ээ
Юю		Юю	Юю	Юю
Яя		Яя	Яя	Яя

Hakasya'dan görünümler

• Hakasya manzara (2000)
• Eagle on near village Kazanovka . Hakasya Cumhuriyeti ( 2000)
• near village Kazanovka .Hakasya Cumhuriyeti(2000)
• near village Safronov. Hakasya Cumhuriyeti(2000)
• near village Safronov. Hakasya Cumhuriyeti(2000)
• Sunset near town Askiz. Hakasya Cumhuriyeti.(2000)
• Ripe valley in Republic Khakassia, Russian Federation (2000)

Kaynakça

1. ^ (Hakasça: Хызыл Чар Чир / Hızıl Çar çir)
2. ^ Перепись-2010: русских становится больше 25 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Perepis-2010.ru (2011-12-19). Retrieved on 2013-08-20.

Wikimedia Incubator

Wikimedia Incubator'de Hakasça Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

Wikimedia Commons'ta Hakasya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Hakasya ve Türk Dünyası Haritası^[]
• * TİKA7 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• http://alparslanfatih2007.googlepages.com/kirilalfabesi 12 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Hakas Alfabesi
• - Hakasların Müziği^[]
• Beyaz Arif Akbas, "Khakassia: The Lost Land", Portland State Center for Turkish Studies, 2007.

http://www.pdx.edu/turkish_studies_center/books 20 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .