Nizamüddin Ali Şîr Nevaî veya yaygın adıyla Ali Şîr Nevaî (Çağatayca: نظام الدین علی شیر نوایی; Özbekçe: Alisher Navoiy; Uygurca: نىزامىدن ئەلشىر ناۋائى; Farsça: نظام الدین على شير هروی Nizām al-Din ʿAlī Shīr Herawī veya kısaca علیشیر نوایی Alishīr Nevāī; 9 Şubat 1441, Herat - 3 Ocak 1501, Herat), 15. yüzyıl Türk şairi.
Nizamüddin Ali Şîr Nevaî | |
---|---|
SSCB'nin kartpostalındaki Ali Şîr Nevaî resmi. | |
Doğum | 9 Şubat 1441 (Hicrî takvimde 17 Ramazan 844) Herat |
Ölüm | 3 Ocak 1501 (59 yaşında) (Hicrî takvimde 12 Cemaziyelahir 906) Herat |
Meslek | Şair, Yazar, Siyasetçi, Dilbilimci, Mistik, Ressam |
Hayatı
Ali Şîr Nevaî, 1441 yılında (günümüzde Kuzeybatı Afganistan'da bulunan) Herat'ta doğdu. Ali Şîr Nevaî'nin yaşadığı döneminde Herat, Timurlu Devleti hükmü altında idi ve Herat bu devletin en önemli kültürel ve entelektüel merkezlerinin başında gelmekteydi. Ali Şîr Nevaî'nin ailesi Çağatay sülalesindendi ve Ali Şîr Nevaî Timurlu Devleti içinde yüksek rütbeli bir sınıftan olarak "emir" (Farisi olarak mir) unvanını taşımaktaydı. Ali Şîr Nevaî'nin babası Siyabettin "Kıçına (Küçük)" adı ile bilinmekteydi. O zamanlar Sultan Timur'un dördüncü oğlu olan Şahruh Mirza Timurlu Devleti'nin Horasan eyaetinin valisi olup 1405'te Timur'un ölümünden 1447'ye kadar Timur devletinin batısını gayet bağımsız olarak Herat'tan yönetmekte idi. Siyabettin "Kıçına (Küçük)" "Şahruh"un Devlethane denen sarayında onun hükümdarlık alanında yüksek bir devlet idarecisi idi. Bir dönem için Siyabettin bu devletin önemli şehirlerinden biri olan Sebzevar şehrinin valiliğini yapmıştı. Ali Şîr Nevaî'nin annesi de Şahruh'un sarayında Şahruh'un şehzadelerinin birisinin mürebiyyesi görevini yapmakta idi.
Ali Şîr Nevaî küçük yaşta iken, babası öldü. Timurlu sülalesinin bir üyesi olan Timur'un torununun oğlu olan ve Horasan valiliği de yapan "Ebül-Kasım Babür Mirza bin Baysüngör Beg" vesayetine geçerek onun yanında yetişti.
Bu saray eğitiminde Ali Şîr Nevaî sonradan Horasan'da Timurlu Devleti hükümdarı olacak Hüseyin Baykara ile beraber yetiştirildi. Fakat 1447'de Şahruh'un ölümünden hemen sonra Herat gayet karıştı ve politik durum istikrarsız oldu. Bu nedenle Ali Şîr Nevaî ile birlikte eğitim arkadaşı olan Hüseyin Baykara, vasileri olan "Ebül-Kasım Babür Mirza bin Baysungur Beg" başlarında Meşhed'e kaçmak zorunda kaldılar. Ertesi yıl Meşhed'de iken bin Baysüngör Beg öldü. Hüseyin Baykara ve Ali Şîr Nevaî'nin gelecekteki hedefleri ayrıldı. Hüseyin Baykara kendini devletin sultanı yapıp politik iktidar kazanmak için o dönemin politik hayatına atıldı. Ali Şîr Nevaî önce Herat'ta sonra Semerkand'da Nızamiye medresesine devam etmeye başladı ve Semerkand medresesinde müderrisliğe başladı.
Bu arada Herat, Timurlu Devleti'nin Semerkand Hükümdarı olan ve Şahruh'un torunu olan 'nın eline geçti. Hüseyin Baykara bir müddet hapiste yattıktan sonra annesinin aracılığı ile Herat'ı Ebu Said Mirza adına yönetmeye başladı. 1469'da Ebu Said Mirza 'nde isyancı Uzun Hasan komutasındaki Akkoyunlular'a yenilip Timurlu Devleti hükümdarı tarafından idam edilince Timurlu Devleti çöktü.
Hüseyin Baykara Herat'ı eline geçirerek 1469'da kendini Herat Timur Devleti Sultani ilan etti. Bundan sonra Horasan Sultanı olan Hüseyin Baykara 1470'e kadar Akkoyunlular ve Ebu Said Mirza'nin oğulları ile savaşa girdi ve 1470 yılının güzünde bunları ayrı ayrı yenerek Herat'ta hükümdarlığını pekiştirdi. 1470'te önemli bir rakibi kalmadı. Ali Şîr Nevaî Semarkand'daki medrese görevinden ayrılıp Herat'a gitti ve Sultan Hüseyin Baykara altında devlet idareciliği görevine başladı.
Sultan Hüseyin Baykara'nın Herat'ta Sultan olarak hükûmet etmesi 1506'ya kadar sürdü. Ama 1471'de "vezir" unvanı da verilen Ali Şîr Nevaî'nin ona görevi 3 Ocak 1501'de Ali Şir Nevai'nin eceli ile ölmesine kadar devam etti. Ali Şîr Nevaî bu dönemde bir münzevi derviş hayatı yaşadı; ne bir kadınla evlendi ne de yanına bir cariye aldı ve hiçbir çocuğu olmadı. Ali Şîr Nevaî'nin mezarı Herat'ta bulunmaktadır.
İmar eserleri
Ali Şir Nevai, hayatının son dönemlerinde Herat'ta Sultan Hüseyin Baykara yanında vezir, yüksek devlet idarecisi ve danışman olarak görev yapmıştır. Bu dönemde Hüseyin Baykara'nın hüküm sürdüğü Büyük Horasan bölgesinde büyük imar işleri başarmıştır. Bu bölgede 370 kadar cami, medrese, kütüphane, hastane, kervansaray ile eğitim, vakıf ve hayır işleri için kullanılan binalara finansman sağlamış; onları restore ettirmiş veya yeniden yaptırmıştır. Sırf Herat şehrinde 40 kervansaray, 17 cami, 10 büyük konak, 9 hamam, 9 köprü ve 20 havuz yaptırdığı belgelenmiştir.
Bu imar eserleri arasında en önemlileri 13. yüzyılda ünlü tasavvuf şairi olan için kuzey-doğu İran'da Nişabur şehrinde tasarımını yaptırıp ve bina edilmesini sağladığı türbe ve Herat'ta bulunan "Halasiya Medresesi" binasıdır.
Yazılı eserleri
Ali Şir Nevai'nin Çağatayca edebiyatının oluşmasında büyük bir rolü vardır. Çeşitli konularda yazılmış 30'a yakın eseri bulunmaktadır. Eserlerinden bazıları şunlardır: Çağatayca Divan (5 tane), Farsça Divan (5 tane), (Kırk Hadis) ve Muhakemet'ül Lugateyn (İki dilin karşılaştırılması)'dır.
15. yüzyılda Çağataycanın klasik bir yazı dili olarak kimlik kazanmasında Ali Şir Nevai'nin önemi bilinmektedir. Nevai öncesinde ve Nevai’nin çağında, Timurlular devletinde Türkçe yazan sanatçılar azdır. Nevai, Türkçeyi edebi dil olarak kullanmayan, Farsça yazan çağdaşlarına çatar. Çağdaşlarının Farsça'nın karşısında edebi dil olarak Türkçeyi yetersiz görmelerini eleştirir; eğer emek verilirse Türkçenin de Farsça kadar, hatta daha fazla anlatım inceliklerine sahip olduğunun görüleceğini belirtir. Bu görüşlerini Muhakemet'ül Lugateyn'de görürüz.
Türk dili tarihinde Divânu Lügati't-Türk'ten sonra ikinci önemli kitaptır.[] Hamse sahibi ilk Türk şairidir (hamse 5 mesneviden oluşur). Tezkire sahibidir (günümüz edebiyattaki biyografi): "Mecalüs'ün Nefais". Şehrengiz: Doğup büyüdüğü "Herat" kentinin doğal güzelliklerini anlatır.
Şiirleri yaşamının değişik dönemlerine göre sınıflandırıp kronolojik olarak divanında toplamıştır.
Farsça'nın resmi dil olduğu, Türk aydınlarının bu dille eser vermeyi hüner kabul ettiği bir zamanda Nevai, Çağatayca'nın Farsçadan üstün bir dil olduğunu savunmuştur. Bunu da eserleri ile kanıtlamış ve kendinden sonrakileri bu yolda eserler vermeye teşvik etmiştir.
Türkçe yazdığı şiirlerde kalem adı Nevāī (نوائى anlamı "ağlayan") adı altında, Ali Şir Nevai baş yazarların arasında, yazınsal Türk dilleri ailesi yararına büyük değişlik yapmıştır. Nevai kendisi başlıca Çağatay dilinde yazar ve 30 yıllık bir dönemin üzerinde 30 eser üretir, böylece Çağatayca Yazınsal dil olarak çok saygın ve önemli kabul edilmiştir.
Nevai ayrıca Farsça yazdığı şiirlerde ise, Farsça dilinde (فانى ; Fāni kalem adı altında, anlamı Arapça "fena" sözünden: yok oluş; mecazi mânâsı ise Allah'ın aşkıyla kendinden geçme, yok olma veya "gelip geçici"), Arapça ve Hintçe çok daha az bir sayıda eser yazmıştır. Ali Şir Nevai'nin en çok tanınmış şiirleri onun dört divan'nında veya kabaca 50,000 şiir koleksiyonu bulunur.
- Bedâiü'l-Bidâye;
Nevai bu ilk 842 şiir bulunan divanını 1470 yılında yazar. Bunlardan 585'i gazel, üçü müstezad, dördü muhammes, ikisi müseddes, üçü terci'-i bend, kırk dokuzu kıt'a, yetmiş sekizi rubâî, onu çistân, elli ikisi muamma, onu tuyuk, kırk altısı müfred'dir.
- Nevâdirü'n-Nihâye;
1476 - 1483 yıllarında yazdığı şiirlerini bu ikinci divanında topladı.
- Muhakemet-ül-Lügateyn (محاكمةاللغتين, Muḥākimāt al-luġatīn):
1499 yılında yazdığı bu kitabı, devrinde olduğu gibi bugün de Türk dünyası için önemli olan, Türk dilinin gücünü ve yerini anlatan büyük bir eseridir.
- Ghara’ib al-Sighar (Garâîbü's-Sığar) şairin 7-20 yaşları arasında yazdığı gençlik şiirleridir.
- Navadir al-Shabab (Nevâdirü'ş-Şebâb): 20-35 yaşları arasında yazdığı şiirlerdir.
- Bada'i' al-Wasat, ("Orta yaş harikaları"):
Bedâîü'l-Vasat orta yaş, yani 35-45 yaşları arasında yazılmış şiirlerden meydana gelir.
- Fawa'id al-Kibar (Fevâyidü'l-Kibar) ise 45-60 yılları arasında yazılmış şiirlerdir.
- Mizan-ül-Evzan (ميزان الاوزان, Mīẓān al-auẓān), (Vezinlerin Terazisi) aruz vezni hakkında eseri. Türkü sözcüğünün ilk olarak Ali Şir Nevâî’nin bu eserinde geçtiği bilinmektedir.
- Hamset-ül-Mütehayyirin (خمسةالمتحيرين, Chamsat al-mutaḥirīn):
Piri, üstadı ve dostu Nureddin Abdurrahman Cami hakkında "Hamsetü'l Mutehayyırın" ismindeki eserini 1492-94 yılları arasında yazmıştır.
- Târîh-i Mülûk-i ‘Acem (طاَرِكهء مُلُكء ادسثهَم, Tārikh-e Muluk-e Adscham),
1488 yılında Astrabad valisiyken yazdığı "Târîh-i Mülûk-i ‘Acem" (İran Memleketleri Tarihi) kitabı, bunlardan biridir. Nevai, bu eserinde "Arjasp Binni Efrasiyab kim, Türk Padişahi erdi. şeklinde Alp Er Tunga'dan söz eder.
- Mecalis-ün-Nefais (مَجَلِس ال نَفِس, Majalis al-Nafais):
Bir derleme, 450 üzerinde çoğunlukla çağdaş ozanların (şairlerin) yaşam öyküsü (biyografik) kısa hikâyeleri içeren, çağdaş Timur kültürü tarihçilerine altın bir bilgi kaynağı oluşturur.
- Divān-e Fānī, Farsça yazdığı şiirlerin toplandığı bu eseri gazel biçiminde yazılmış ve sayısı 12 bindir.
- Nazm-ül-Cevahir 1485 yılında,
- Tuhfet-ül-Müluk (Farsça),
- Münşeat (Türkçe):
Hüseyin Baykara'ya ve başkalarına yazdığı mektupların toplandığı bu eserini 1498 yılında yazmıştır.
- Sirâcü'l-Müslimin 1488 yılında,
- Tarih-i En-biya ve Hükema (Türkçe),
- Mahbub-ül-Kulub fil-Ahlak 1500 yılında,
- Seyf-ül-Hadi,
- Rekabet-ül-Münadi,
- Mekârimü'l-Ahlâk;
Bu kitabında Nevai'nin yaptırdığı imaret, hânegâh, havuz, ribât (kervansaray) vb. eserlerin listesini veriyor.
- Hâlât-ı Pehlâvân Muhammed, Pehlivan Muhammed hakkında yazdığı eseri. Nevai ayrıca "Vaq-fiye" (1482), "Risâle-yi Tir Endâhten" eserlerinin de sahibidir. "Seb'at Abhur" (Yedi Deniz) adlı bir de sözlük yazmıştır.
Tasavvuf eserleri
Lisânü't-Tayr
Lisan-üt-Tayr, (لسان الطیر, Lisan-ol-tayr): Feridüddin Attar (Farsça:فرید الدین عطار, Farīdo d-Dīn ’Attār)'ın Manteq-ol-tayr veya (منطق الطیر, Maqāmāt-e Toyūr)'dan esinlenerek, varlık ve ilahi gerçek üzerine görüşlerini, insan, tabiat ve yaşam üzerine 3500 beyitten oluşan tasavvufi bir eserini 1499 yılında yazmıştır.
Nesâimü'l-Muhabbet
Nesaim-ül-Mehabbe, (نسایم المحبت, Nasāyim ul-Muhabbat): 750 tanınmış Sufi şeyhlerin listesi, Nureddin Abdurrahman Cami'nin Nafahat al-uns (نفحات الانس) adındaki eserinin Çağatayca çevirisidir.
Hamse
Nevai'nin diğer önemli eserlerini beş destansı şiir ve Nizami Gencevi (نظامی گنجوی, Nezāmī Ganjavī, tam ismi: Neẓām ad-Dīn Abū Muhammad Elyās ibn Yusūf ibn Zakī ibn Mu'ayyid)'den esinlenerek yazdığı Hamse yi oluşturur:
Hayret-ül-Ebrar
Hayret-ül-Ebrar (حیرت الابرار, Hayrat-ol-abrar), Nevai'nin bu birinci mesnevisi, 7976 mısralık, felsefî bir eseridir. Dünya hayatı, insan kalbi ve cemiyet; tarihler, efsaneler, meseller vasıtasıyla anlatılır.
Ferhat ile Şirin
Ferhat ü Şirin (فرهاد و شیرین, Farhād-o Shirin),
Leyla ile Mecnun
Leyla ile Mecnun (لیلی و مجنون, Layli va Majnun) , Azerice, Türkçe uyarlaması hikâye, "Leylâ ile Mecnun destanı" (داستان ليلى و مجنون, Dâstân-ı Leylî vü Mecnûn) ismiyle 16. yüzyılda Fuẓūlī tarafından yazılmıştır. Nevai bu üçüncü mesnevisini, sonradan söylentiye göre efsâneye dönüştürülen bu aşk hikâyesini, yüksek bir sanat ve zevkle Türkçe ve Türk ruhuyla işler. Nevai bu mesnevisinin sonunda şöyle ifade ediyor:
- Men Türkî başlaban rivayet
- Qıldım bu fesâneni hikâyet.
- Kim, şuhreti çün cahânga tolgay,
- Türk eliğe dağı behre bolgay.
- Nev çünki bükün cahânda etrâk
- Köptür huştab'u safı idrâk.
Sab'a-i Seyyar
Seb’a-i Seyyare (سبعه سیار, Sab'ai Sayyar) Nevai, dördüncü mesnevisi olan bu eserinde, Şark dünyasında çok yayılmış Behram Gur efsanesini ele alır.
Seddî İskenderî
Sedd-i İskenderi (سد سکندری, Sadd-i-Iskandari), Nevai, bu beşinci mesnevisinde Büyük İskender'le ilgili efsanevî tarihi anlatmanın yanında, bu konuyu araç edip kendi devrinin maddî, manevî problemlerini, devlet, şah, halkın yönetilmesi, adalet, hakikat gibi konuları da işlemiştir.
Ali Şîr Nevaî, bir beytinde, nevrûz günü gece ile gündüzün eşit olmasından söz etmekte; diğer bir beyitte ise nevrûzla Kadir gecesini bir arada kullanarak, nevrûzu âdeta kutsallaştırmaktadır. Şair, çok güzel olan bir beyitinde, hitap ettiği kişinin her gecesinin Kadir; her gününün de nevrûz olmasını temenni etmektedir:
- Vaslı ara kördüm reng emiş boynuyu-saçı
- Tün-kün teng ekan zâhir olur boldı Nevrûz
Nevaî ve Türkçe
On beşinci yüzyılda Çağataycanın (Çağatay Türkçesinin) klasik bir yazı dili olarak kimlik kazanmasında Ali Şîr Nevâî'nin önemi bilinmektedir. Nevâî öncesinde ve Nevâî’nin çağında, Timurlular devletinde Türkçe yazan sanatçılar azdır. Nevâî, Türkçeyi edebî dil olarak kullanmayan, Farsça yazan çağdaşlarına çatar. Çağdaşlarının Farsçanın karşısında edebî dil olarak Türkçeyi yetersiz görmelerini eleştirir; eğer emek verilirse Türkçenin de Farsça kadar, hatta daha fazla anlatım inceliklerine sahip olduğunun görüleceğini belirtir. Bu görüşlerini Muhakemetül-lugateyn'de görürüz.
Nevaî'nin etkisi
Nevai'nin doğuda Hindistan'ı ve batıda Osmanlı İmparatorluğu'na kadar olan alanda büyük bir etkisi olmuştur.
- Babür, (1483 - 1530), Hindistan'da Babür İmparatorluğu'nun kurucusu, ilk İslami yöneticilerin arasında özgeçmişini destansı Babürnâme'de yazmıştır. Babür Ali Şir Nevai'den çok etkilenir ve saygısını onun bu ünlü kitabında dahi görülür.
- Osmanlılar Ana Asya mirası olduğunu bildiklerinden; I. Süleyman Nevai'den çok etkilenmiş ve onun üç kitabını kendi kütüphanesine aldırmıştır.
- Şöhretli Azeri asıllı Türk divan şairi Fuẓūlī, Safevi Hanedanı ve Osmanlı İmparatorluğu koruma ve himayesi altındaki yazar, Nevai'den çok etkilenir.
- Diğer etkileri Rusya'da Kazan'da, Türkistan (Ana asya)'da, çağdaş Türkiye'de ve tüm diğer Türkçe konuşulan bölgelerde görülmüştür.
Babür Herat'ta şöyle yazar:
“ | "Herkes onun faaliyetlerindeki kusursuzluğuna ulaşmayı denedi." | „ |
Gazelinden bir örnek:
- Qaro ko‘zim
- Kara gözlüm
- Qaro ko‘zum, kelu mardumlug‘ emdi fan qilg‘il,
- Ko‘zum qarosida mardum kibi vatan qilg‘il.
- Yuzung guliga ko‘ngul ravzasin yasa gulshan,
- Qading niholig‘a jon gulshanin chaman qilg‘il.
- Takovaringg‘a bag‘ir qonidin hino bog‘la,
- Itingg‘a g‘amzada jon rishtasin rasan qilg‘il.
- Firoq tog‘ida topilsa tufrog‘im, ey charx,
- Xamir etib yana ul tog‘da ko‘hkan qilg‘il.
- Yuzung visolig‘a yetsun desang ko‘ngullarni,
- Sochingni boshdin-ayog‘ chin ila shikan qilg‘il.
- Xazon sipohiga, ey bog‘bon, emas mone'
- Bu bog‘ tomida gar ignadin tikan qilg‘il.
- Yuzida terni ko‘rub o‘lsam, ey rafiq, meni
- Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilg‘il.
- Navoiy, anjumani shavq jon aro tuzsang,
- Aning boshog‘lig‘ o‘qin sham’i anjuman qilg‘il.
Nevaî eserlerine yazılan önemli sözlük
Ali Şîr Nevaî'nin yarattığı orijinal eserler Türk Dünyasında geniş karşılanmış ve beğenilmiştir. Yıllar boyunca eserlerine şerhler ve sözlükler yazılmıştır. En adlım sözlüklerden birisi Nadir Şah Afşarın Münşi-ül Memâliki olan tarafından Farsça yazılmış adlı açıklamalı sözlüktür. Şu kitabı Gerard Clauson faksimilesini 1960 yılında neşretti. 2014 yılında ise İranlı Türkolog (Hosein Mohammadzadeh Sedigh) kitabın edisyon kritik yayınını 3 ciltte Tebriz'de yayınlama şansı kazanmıştır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Janos Eckmann, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, 5. Baskı, Kesit Yayınları, İstanbul 2013, s. IX.
- ^ Alisher Navoi. 20 ciltlik Tüm Eserleri listesi. 1–18. Taşkent. 1987–2002.
- ^ chg 30 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Chagatai (İngilizce)
- ^ T778a 10 - T778b 1-16. Muhakemetü’l-lugateyn, Hazırlayan F.Sema Barutçu Özönder, Ankara, 1996, 179vd./ 213vd.
- ^ Ali Şir Nevâî, Mizân’ül Evzan, Haz. Kemal Eraslan, Ankara 1993.
- ^ Ali Şir Nevai. Tarih-i Müluk-i Acem Cilt 14. sayfa l91-195.
- ^ A.Nevâî, "Mükemmel Eserler Toplamı", 9. Cilt, Taşkent 1992, sayfa 311
- ^ Nevruz ve Renkler, Türk Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri (Haz: S. Tural, E. Kılıç), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1996, sayfa 321.
- ^ Deniz,ABİK,"NEVÂYÎ'NİN ÜÇ ESERİNDEKİ DEYİMLERİN FARSÇA İLE KARŞILAŞTIRILMASI[]",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Боровков А. Изучение жизни и творчества Алишера Навои// Родоначальник узбекской литературы. Ташкент, 1940, sayfa 12
- ^ a b Mirza Mehdihan Asterabadi, SENGLAH (Ali Şir Nevayı'nin eserlerinin sözlüğü), Önsöz, İnceleme, Metin: Prof. Dr. Hüseyin Düzgün (Hosein Mohammadzadeh Sedigh), Tebriz, Ahter yayınevi, 2014.
- ^ Clauson, Sir Gerard. Sanglah, Apersian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mmehdi khan, E. J. W. Gibb Memorial series, New series, XX, London, 1960.
- ^ . 12 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2016.
Dış bağlantılar
- (İngilizce)
- (İngilizce)
- Alisher Navoi:Chaucer of the Turks22 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- San'at :: Alisher Navoi and his epoch in the context of Uzbekistan art culture dvelopment24 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- Dilimiz ve Edebiyatımız 23 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Fotoğraflar
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Nizamuddin Ali Sir Nevai veya yaygin adiyla Ali Sir Nevai Cagatayca نظام الدین علی شیر نوایی Ozbekce Alisher Navoiy Uygurca نىزامىدن ئەلشىر ناۋائى Farsca نظام الدین على شير هروی Nizam al Din ʿAli Shir Herawi veya kisaca علیشیر نوایی Alishir Nevai 9 Subat 1441 Herat 3 Ocak 1501 Herat 15 yuzyil Turk sairi Nizamuddin Ali Sir NevaiSSCB nin kartpostalindaki Ali Sir Nevai resmi Dogum9 Subat 1441 1441 02 09 Hicri takvimde 17 Ramazan 844 HeratOlum3 Ocak 1501 59 yasinda Hicri takvimde 12 Cemaziyelahir 906 HeratMeslekSair Yazar Siyasetci Dilbilimci Mistik RessamHayatiAli Sir Nevai nin bir portresi Bilinmeyen ressam Isfana Kirgizistan Ali Sir Nevai 1441 yilinda gunumuzde Kuzeybati Afganistan da bulunan Herat ta dogdu Ali Sir Nevai nin yasadigi doneminde Herat Timurlu Devleti hukmu altinda idi ve Herat bu devletin en onemli kulturel ve entelektuel merkezlerinin basinda gelmekteydi Ali Sir Nevai nin ailesi Cagatay sulalesindendi ve Ali Sir Nevai Timurlu Devleti icinde yuksek rutbeli bir siniftan olarak emir Farisi olarak mir unvanini tasimaktaydi Ali Sir Nevai nin babasi Siyabettin Kicina Kucuk adi ile bilinmekteydi O zamanlar Sultan Timur un dorduncu oglu olan Sahruh Mirza Timurlu Devleti nin Horasan eyaetinin valisi olup 1405 te Timur un olumunden 1447 ye kadar Timur devletinin batisini gayet bagimsiz olarak Herat tan yonetmekte idi Siyabettin Kicina Kucuk Sahruh un Devlethane denen sarayinda onun hukumdarlik alaninda yuksek bir devlet idarecisi idi Bir donem icin Siyabettin bu devletin onemli sehirlerinden biri olan Sebzevar sehrinin valiligini yapmisti Ali Sir Nevai nin annesi de Sahruh un sarayinda Sahruh un sehzadelerinin birisinin murebiyyesi gorevini yapmakta idi Ali Sir Nevai kucuk yasta iken babasi oldu Timurlu sulalesinin bir uyesi olan Timur un torununun oglu olan ve Horasan valiligi de yapan Ebul Kasim Babur Mirza bin Baysungor Beg vesayetine gecerek onun yaninda yetisti Bu saray egitiminde Ali Sir Nevai sonradan Horasan da Timurlu Devleti hukumdari olacak Huseyin Baykara ile beraber yetistirildi Fakat 1447 de Sahruh un olumunden hemen sonra Herat gayet karisti ve politik durum istikrarsiz oldu Bu nedenle Ali Sir Nevai ile birlikte egitim arkadasi olan Huseyin Baykara vasileri olan Ebul Kasim Babur Mirza bin Baysungur Beg baslarinda Meshed e kacmak zorunda kaldilar Ertesi yil Meshed de iken bin Baysungor Beg oldu Huseyin Baykara ve Ali Sir Nevai nin gelecekteki hedefleri ayrildi Huseyin Baykara kendini devletin sultani yapip politik iktidar kazanmak icin o donemin politik hayatina atildi Ali Sir Nevai once Herat ta sonra Semerkand da Nizamiye medresesine devam etmeye basladi ve Semerkand medresesinde muderrislige basladi Bu arada Herat Timurlu Devleti nin Semerkand Hukumdari olan ve Sahruh un torunu olan nin eline gecti Huseyin Baykara bir muddet hapiste yattiktan sonra annesinin araciligi ile Herat i Ebu Said Mirza adina yonetmeye basladi 1469 da Ebu Said Mirza nde isyanci Uzun Hasan komutasindaki Akkoyunlular a yenilip Timurlu Devleti hukumdari tarafindan idam edilince Timurlu Devleti coktu Huseyin Baykara Herat i eline gecirerek 1469 da kendini Herat Timur Devleti Sultani ilan etti Bundan sonra Horasan Sultani olan Huseyin Baykara 1470 e kadar Akkoyunlular ve Ebu Said Mirza nin ogullari ile savasa girdi ve 1470 yilinin guzunde bunlari ayri ayri yenerek Herat ta hukumdarligini pekistirdi 1470 te onemli bir rakibi kalmadi Ali Sir Nevai Semarkand daki medrese gorevinden ayrilip Herat a gitti ve Sultan Huseyin Baykara altinda devlet idareciligi gorevine basladi Sultan Huseyin Baykara nin Herat ta Sultan olarak hukumet etmesi 1506 ya kadar surdu Ama 1471 de vezir unvani da verilen Ali Sir Nevai nin ona gorevi 3 Ocak 1501 de Ali Sir Nevai nin eceli ile olmesine kadar devam etti Ali Sir Nevai bu donemde bir munzevi dervis hayati yasadi ne bir kadinla evlendi ne de yanina bir cariye aldi ve hicbir cocugu olmadi Ali Sir Nevai nin mezari Herat ta bulunmaktadir Imar eserleri1942 de Ali Sir Nevai nin 500 dogum yili anisina Sovyetler Birligi tarafindan bastirilan pullar Ali Sir Nevai hayatinin son donemlerinde Herat ta Sultan Huseyin Baykara yaninda vezir yuksek devlet idarecisi ve danisman olarak gorev yapmistir Bu donemde Huseyin Baykara nin hukum surdugu Buyuk Horasan bolgesinde buyuk imar isleri basarmistir Bu bolgede 370 kadar cami medrese kutuphane hastane kervansaray ile egitim vakif ve hayir isleri icin kullanilan binalara finansman saglamis onlari restore ettirmis veya yeniden yaptirmistir Sirf Herat sehrinde 40 kervansaray 17 cami 10 buyuk konak 9 hamam 9 kopru ve 20 havuz yaptirdigi belgelenmistir Mimari Ali Sir Nevai olan Feriduddin Attar in Nisabur daki turbesi Bu imar eserleri arasinda en onemlileri 13 yuzyilda unlu tasavvuf sairi olan icin kuzey dogu Iran da Nisabur sehrinde tasarimini yaptirip ve bina edilmesini sagladigi turbe ve Herat ta bulunan Halasiya Medresesi binasidir Yazili eserleriNevai nin Divan nindan bir sayfaNevai nin Divan indan baska bir sayfa Ali Sir Nevai nin Cagatayca edebiyatinin olusmasinda buyuk bir rolu vardir Cesitli konularda yazilmis 30 a yakin eseri bulunmaktadir Eserlerinden bazilari sunlardir Cagatayca Divan 5 tane Farsca Divan 5 tane Kirk Hadis ve Muhakemet ul Lugateyn Iki dilin karsilastirilmasi dir 15 yuzyilda Cagataycanin klasik bir yazi dili olarak kimlik kazanmasinda Ali Sir Nevai nin onemi bilinmektedir Nevai oncesinde ve Nevai nin caginda Timurlular devletinde Turkce yazan sanatcilar azdir Nevai Turkceyi edebi dil olarak kullanmayan Farsca yazan cagdaslarina catar Cagdaslarinin Farsca nin karsisinda edebi dil olarak Turkceyi yetersiz gormelerini elestirir eger emek verilirse Turkcenin de Farsca kadar hatta daha fazla anlatim inceliklerine sahip oldugunun gorulecegini belirtir Bu goruslerini Muhakemet ul Lugateyn de goruruz Turk dili tarihinde Divanu Lugati t Turk ten sonra ikinci onemli kitaptir kaynak belirtilmeli Hamse sahibi ilk Turk sairidir hamse 5 mesneviden olusur Tezkire sahibidir gunumuz edebiyattaki biyografi Mecalus un Nefais Sehrengiz Dogup buyudugu Herat kentinin dogal guzelliklerini anlatir Siirleri yasaminin degisik donemlerine gore siniflandirip kronolojik olarak divaninda toplamistir Farsca nin resmi dil oldugu Turk aydinlarinin bu dille eser vermeyi huner kabul ettigi bir zamanda Nevai Cagatayca nin Farscadan ustun bir dil oldugunu savunmustur Bunu da eserleri ile kanitlamis ve kendinden sonrakileri bu yolda eserler vermeye tesvik etmistir Turkce yazdigi siirlerde kalem adi Nevai نوائى anlami aglayan adi altinda Ali Sir Nevai bas yazarlarin arasinda yazinsal Turk dilleri ailesi yararina buyuk degislik yapmistir Nevai kendisi baslica Cagatay dilinde yazar ve 30 yillik bir donemin uzerinde 30 eser uretir boylece Cagatayca Yazinsal dil olarak cok saygin ve onemli kabul edilmistir Nevai ayrica Farsca yazdigi siirlerde ise Farsca dilinde فانى Fani kalem adi altinda anlami Arapca fena sozunden yok olus mecazi manasi ise Allah in askiyla kendinden gecme yok olma veya gelip gecici Arapca ve Hintce cok daha az bir sayida eser yazmistir Ali Sir Nevai nin en cok taninmis siirleri onun dort divan ninda veya kabaca 50 000 siir koleksiyonu bulunur Bedaiu l Bidaye Nevai bu ilk 842 siir bulunan divanini 1470 yilinda yazar Bunlardan 585 i gazel ucu mustezad dordu muhammes ikisi museddes ucu terci i bend kirk dokuzu kit a yetmis sekizi rubai onu cistan elli ikisi muamma onu tuyuk kirk altisi mufred dir Nevadiru n Nihaye 1476 1483 yillarinda yazdigi siirlerini bu ikinci divaninda topladi Muhakemet ul Lugateyn محاكمة اللغتين Muḥakimat al luġatin 1499 yilinda yazdigi bu kitabi devrinde oldugu gibi bugun de Turk dunyasi icin onemli olan Turk dilinin gucunu ve yerini anlatan buyuk bir eseridir Ghara ib al Sighar Garaibu s Sigar sairin 7 20 yaslari arasinda yazdigi genclik siirleridir Navadir al Shabab Nevadiru s Sebab 20 35 yaslari arasinda yazdigi siirlerdir Bada i al Wasat Orta yas harikalari Bedaiu l Vasat orta yas yani 35 45 yaslari arasinda yazilmis siirlerden meydana gelir Fawa id al Kibar Fevayidu l Kibar ise 45 60 yillari arasinda yazilmis siirlerdir Mizan ul Evzan ميزان الاوزان Miẓan al auẓan Vezinlerin Terazisi aruz vezni hakkinda eseri Turku sozcugunun ilk olarak Ali Sir Nevai nin bu eserinde gectigi bilinmektedir Hamset ul Mutehayyirin خمسة المتحيرين Chamsat al mutaḥirin Piri ustadi ve dostu Nureddin Abdurrahman Cami hakkinda Hamsetu l Mutehayyirin ismindeki eserini 1492 94 yillari arasinda yazmistir Tarih i Muluk i Acem طا ر كهء م ل كء ادسثه م Tarikh e Muluk e Adscham 1488 yilinda Astrabad valisiyken yazdigi Tarih i Muluk i Acem Iran Memleketleri Tarihi kitabi bunlardan biridir Nevai bu eserinde Arjasp Binni Efrasiyab kim Turk Padisahi erdi seklinde Alp Er Tunga dan soz eder Mecalis un Nefais م ج ل س ال ن ف س Majalis al Nafais Bir derleme 450 uzerinde cogunlukla cagdas ozanlarin sairlerin yasam oykusu biyografik kisa hikayeleri iceren cagdas Timur kulturu tarihcilerine altin bir bilgi kaynagi olusturur Divan e Fani Farsca yazdigi siirlerin toplandigi bu eseri gazel biciminde yazilmis ve sayisi 12 bindir Nazm ul Cevahir 1485 yilinda Tuhfet ul Muluk Farsca Munseat Turkce Huseyin Baykara ya ve baskalarina yazdigi mektuplarin toplandigi bu eserini 1498 yilinda yazmistir Siracu l Muslimin 1488 yilinda Tarih i En biya ve Hukema Turkce Mahbub ul Kulub fil Ahlak 1500 yilinda Seyf ul Hadi Rekabet ul Munadi Mekarimu l Ahlak Bu kitabinda Nevai nin yaptirdigi imaret hanegah havuz ribat kervansaray vb eserlerin listesini veriyor Halat i Pehlavan Muhammed Pehlivan Muhammed hakkinda yazdigi eseri Nevai ayrica Vaq fiye 1482 Risale yi Tir Endahten eserlerinin de sahibidir Seb at Abhur Yedi Deniz adli bir de sozluk yazmistir Tasavvuf eserleri Lisanu t Tayr Lisan ut Tayr لسان الطیر Lisan ol tayr Feriduddin Attar Farsca فرید الدین عطار Farido d Din Attar in Manteq ol tayr veya منطق الطیر Maqamat e Toyur dan esinlenerek varlik ve ilahi gercek uzerine goruslerini insan tabiat ve yasam uzerine 3500 beyitten olusan tasavvufi bir eserini 1499 yilinda yazmistir Nesaimu l Muhabbet Nesaim ul Mehabbe نسایم المحبت Nasayim ul Muhabbat 750 taninmis Sufi seyhlerin listesi Nureddin Abdurrahman Cami nin Nafahat al uns نفحات الانس adindaki eserinin Cagatayca cevirisidir Hamse Ali Sir Nevai nin dogumunun 550 yili anisina 1991 yilinda Rusya Merkez Bankasi nca basilan hatira parasi Bu para ile ilgili nda Almanca olarak soyle yazmaktadir Aliser Navoi tschagatai turkicher Dichter aus Herat heute Afghanistan Begrunder der tschagataischen Literatur sprache und Dichtung Turkestans Nevai nin diger onemli eserlerini bes destansi siir ve Nizami Gencevi نظامی گنجوی Nezami Ganjavi tam ismi Neẓam ad Din Abu Muhammad Elyas ibn Yusuf ibn Zaki ibn Mu ayyid den esinlenerek yazdigi Hamse yi olusturur Hayret ul Ebrar Hayret ul Ebrar حیرت الابرار Hayrat ol abrar Nevai nin bu birinci mesnevisi 7976 misralik felsefi bir eseridir Dunya hayati insan kalbi ve cemiyet tarihler efsaneler meseller vasitasiyla anlatilir Ferhat ile Sirin Ferhat u Sirin فرهاد و شیرین Farhad o Shirin Leyla ile Mecnun Leyla ile Mecnun لیلی و مجنون Layli va Majnun Azerice Turkce uyarlamasi hikaye Leyla ile Mecnun destani داستان ليلى و مجنون Dastan i Leyli vu Mecnun ismiyle 16 yuzyilda Fuẓuli tarafindan yazilmistir Nevai bu ucuncu mesnevisini sonradan soylentiye gore efsaneye donusturulen bu ask hikayesini yuksek bir sanat ve zevkle Turkce ve Turk ruhuyla isler Nevai bu mesnevisinin sonunda soyle ifade ediyor Men Turki baslaban rivayet Qildim bu fesaneni hikayet Kim suhreti cun cahanga tolgay Turk elige dagi behre bolgay Nev cunki bukun cahanda etrak Koptur hustab u safi idrak Sab a i Seyyar Seb a i Seyyare سبعه سیار Sab ai Sayyar Nevai dorduncu mesnevisi olan bu eserinde Sark dunyasinda cok yayilmis Behram Gur efsanesini ele alir Seddi Iskenderi Sedd i Iskenderi سد سکندری Sadd i Iskandari Nevai bu besinci mesnevisinde Buyuk Iskender le ilgili efsanevi tarihi anlatmanin yaninda bu konuyu arac edip kendi devrinin maddi manevi problemlerini devlet sah halkin yonetilmesi adalet hakikat gibi konulari da islemistir Ali Sir Nevai bir beytinde nevruz gunu gece ile gunduzun esit olmasindan soz etmekte diger bir beyitte ise nevruzla Kadir gecesini bir arada kullanarak nevruzu adeta kutsallastirmaktadir Sair cok guzel olan bir beyitinde hitap ettigi kisinin her gecesinin Kadir her gununun de nevruz olmasini temenni etmektedir Vasli ara kordum reng emis boynuyu saci Tun kun teng ekan zahir olur boldi NevruzNevai ve TurkceOn besinci yuzyilda Cagataycanin Cagatay Turkcesinin klasik bir yazi dili olarak kimlik kazanmasinda Ali Sir Nevai nin onemi bilinmektedir Nevai oncesinde ve Nevai nin caginda Timurlular devletinde Turkce yazan sanatcilar azdir Nevai Turkceyi edebi dil olarak kullanmayan Farsca yazan cagdaslarina catar Cagdaslarinin Farscanin karsisinda edebi dil olarak Turkceyi yetersiz gormelerini elestirir eger emek verilirse Turkcenin de Farsca kadar hatta daha fazla anlatim inceliklerine sahip oldugunun gorulecegini belirtir Bu goruslerini Muhakemetul lugateyn de goruruz Nevai nin etkisi Nevai nin Herat taki turbesi Nevai nin doguda Hindistan i ve batida Osmanli Imparatorlugu na kadar olan alanda buyuk bir etkisi olmustur Babur 1483 1530 Hindistan da Babur Imparatorlugu nun kurucusu ilk Islami yoneticilerin arasinda ozgecmisini destansi Baburname de yazmistir Babur Ali Sir Nevai den cok etkilenir ve saygisini onun bu unlu kitabinda dahi gorulur Osmanlilar Ana Asya mirasi oldugunu bildiklerinden I Suleyman Nevai den cok etkilenmis ve onun uc kitabini kendi kutuphanesine aldirmistir Sohretli Azeri asilli Turk divan sairi Fuẓuli Safevi Hanedani ve Osmanli Imparatorlugu koruma ve himayesi altindaki yazar Nevai den cok etkilenir Diger etkileri Rusya da Kazan da Turkistan Ana asya da cagdas Turkiye de ve tum diger Turkce konusulan bolgelerde gorulmustur Babur Herat ta soyle yazar Herkes onun faaliyetlerindeki kusursuzluguna ulasmayi denedi Gazelinden bir ornek Qaro ko zim Kara gozlumQaro ko zum kelu mardumlug emdi fan qilg il Ko zum qarosida mardum kibi vatan qilg il Yuzung guliga ko ngul ravzasin yasa gulshan Qading niholig a jon gulshanin chaman qilg il Takovaringg a bag ir qonidin hino bog la Itingg a g amzada jon rishtasin rasan qilg il Firoq tog ida topilsa tufrog im ey charx Xamir etib yana ul tog da ko hkan qilg il Yuzung visolig a yetsun desang ko ngullarni Sochingni boshdin ayog chin ila shikan qilg il Xazon sipohiga ey bog bon emas mone Bu bog tomida gar ignadin tikan qilg il Yuzida terni ko rub o lsam ey rafiq meni Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilg il Navoiy anjumani shavq jon aro tuzsang Aning boshog lig o qin sham i anjuman qilg il Nevai eserlerine yazilan onemli sozlukAli Sir Nevai nin yarattigi orijinal eserler Turk Dunyasinda genis karsilanmis ve begenilmistir Yillar boyunca eserlerine serhler ve sozlukler yazilmistir En adlim sozluklerden birisi Nadir Sah Afsarin Munsi ul Memaliki olan tarafindan Farsca yazilmis adli aciklamali sozluktur Su kitabi Gerard Clauson faksimilesini 1960 yilinda nesretti 2014 yilinda ise Iranli Turkolog Hosein Mohammadzadeh Sedigh kitabin edisyon kritik yayinini 3 ciltte Tebriz de yayinlama sansi kazanmistir Ayrica bakinizNevai TiyatrosuKaynakca Janos Eckmann Cagatayca El Kitabi cev Gunay Karaagac 5 Baski Kesit Yayinlari Istanbul 2013 s IX Alisher Navoi 20 ciltlik Tum Eserleri listesi 1 18 Taskent 1987 2002 chg 30 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Chagatai Ingilizce T778a 10 T778b 1 16 Muhakemetu l lugateyn Hazirlayan F Sema Barutcu Ozonder Ankara 1996 179vd 213vd Ali Sir Nevai Mizan ul Evzan Haz Kemal Eraslan Ankara 1993 Ali Sir Nevai Tarih i Muluk i Acem Cilt 14 sayfa l91 195 A Nevai Mukemmel Eserler Toplami 9 Cilt Taskent 1992 sayfa 311 Nevruz ve Renkler Turk Dunyasinda Nevruz Ikinci Bilgi Soleni Bildirileri Haz S Tural E Kilic Ataturk Kultur Merkezi Yayinlari Ankara 1996 sayfa 321 Deniz ABIK NEVAYI NIN UC ESERINDEKI DEYIMLERIN FARSCA ILE KARSILASTIRILMASI olu kirik baglanti Turkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Borovkov A Izuchenie zhizni i tvorchestva Alishera Navoi Rodonachalnik uzbekskoj literatury Tashkent 1940 sayfa 12 a b Mirza Mehdihan Asterabadi SENGLAH Ali Sir Nevayi nin eserlerinin sozlugu Onsoz Inceleme Metin Prof Dr Huseyin Duzgun Hosein Mohammadzadeh Sedigh Tebriz Ahter yayinevi 2014 Clauson Sir Gerard Sanglah Apersian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mmehdi khan E J W Gibb Memorial series New series XX London 1960 12 Aralik 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Aralik 2016 Dis baglantilar Ingilizce Ingilizce Alisher Navoi Chaucer of the Turks22 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce San at Alisher Navoi and his epoch in the context of Uzbekistan art culture dvelopment24 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Dilimiz ve Edebiyatimiz 23 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde FotograflarAli Sir Nevai Heykeli Adiblar Sokagi Taskent