Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gelgit veya med cezir, bir gök cisminin başka bir gök cismine uyguladığı kütleçekimi nedeniyle her iki cisimde meydana gelen şekil bozulmaları. En çok bilineni, her bir Ay ve Güneş'in göreli konumlarındaki değişmeler sonucu kütleçekimlerinde meydana gelen farklılıklar nedeniyle deniz seviyesindeki yükselme ve alçalmalardır.
Galileo 1632'de yayımladığı "Gelgit Üzerine Diyalog" (Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo) kitabında gelgit için "Denizdeki suların, Dünya'nın Güneş etrafında dönmesi sonucu savrulmasıdır." diyerek yanılgıya düşmüştür. Gelgitin kütleçekim kuvveti sonucu oluştuğu 1687'de Newton'ın Principia eserinde açıklanmıştır. 18. yüzyılda su yüksekliğini hesaplayacak tablolar geliştirilmiştir. Günümüzde ise su yüksekliği, akıntılar ve gelgitin oluşacağı zaman bilgisayarlarla hesaplanmaktadır.
Ay etkisi
Ay yerküre etrafında dönerken yerkürenin bir yüzü Ay'a daima daha yakındır. Bu durumda Ay'a yakın yerdeki sular ay tarafından kendine doğru çekilirler. Bu arada kabaran suların arkasında bulunan boşlukları yanlardan gelen sular doldurur. Böylece Dünya’nın Ay'a bakan yüzeyinde sular yükselirken, diğer yerlerde alçalır. Bu yükselme ve alçalma birbirini devamlı izler.
Dünya yüzeyinde Ay’ın (veya Güneş’in) çekim alanı farkı, gelgit oluşturan güç olarak bilinir. Bu gelgit hareketini oluşturan temel mekanizmadır ve günde iki yüksek gelgite neden olan iki eşit-potansiyel gelgit tümseğini açıklamaktadır.
Güneş etkisi
Gelgit olayını etkileyen bir diğer faktör de Güneş'tir. Ay, Dünya ile Güneş arasındayken güneş etkisi çok; Ay, Güneş'e göre 90 derece farklı tarafta ise güneş etkisi azdır. Gelgit olayı ilk ve ikinci dördün evrelerinde en düşük, yeni ay ve dolunay evrelerinde en büyük değeri alır. Bir yerde sular kabarırken Ay, o yer için gökyüzünün en yüksek noktasındadır.
Herhangi bir yerde gelgit olayı her gün aynı saatte olmaz. Bir önceki günden 50 dakika daha geç oluşur. Buna Liman Gecikmesi denir. Nedeni ise Güneş günü ile Ay günü arasındaki 50 dakikalık farktır. Bir meridyen, Ay'ın karşısına geldikten sonra dünya dönerek aynı alana 24 saatte gelir, fakat bu sırada Ay dünya çevresindeki yörüngesinde döndüğü için biraz ilerlemiştir, 50 dakika sonra meridyen yeniden ay karşısına gelir. Böylece 24 saat 50 dakika olur.
Gelgit olayındaki sürtünmelerden dolayı yerkürenin kendi etrafındaki dönme hızı azalır. Böylece günler yavaş yavaş uzar. Gelgit olayındaki sürtünme Dünya’nın dönme hızında yavaşlamaya neden olurken, Ay'ın da her yıl Dünya’dan 3,8 cm uzaklaşmasına neden olur.
Kurumsal çalışmalar ve gözlemler, kabarma ve alçalmaların sıfır olduğu noktaların bulunduğunu ortaya çıkarmıştır; kabarma ve alçalmalar bu noktalar çevresinde (saat yönünde ya da ters yönde) döner. Akdeniz, Karadeniz ve Baltık Denizi gibi, neredeyse tamamen kapalı denizlerde, doğrudan yerel gelgit kuvvetlerinin etkisiyle bir duran dalga oluşur. Bu denizlerde gelgit genliği oldukça küçüktür (santimetre ölçeğindedir). Açık okyanuslarda genellikle bir metreden azdır. Körfezlerde ve bunlara bitişik denizlerde genlik çok daha büyük olabilir. Çünkü gelgit dalgası kıta sahanlığının sularına girince, ilerleme hızı yavaşlar ve enerji küçük bir hacimde biriktiği için gelgit yükselme ve alçalmaları büyük boyutlara ulaşabilir.
Gelgit olayının türleri
1-Günlük gelgit (diurnal tide)
2-Yarı-günlük gelgit (semi-diurnal tide)
3-Karışık gelgit (mixed tide)
Günlük gelgit; genelde tropik bölgelerde görülen, bir Ay gününde bir yükselme ve bir alçalma şeklinde oluşan gelgit türüdür.
Yarı-günlük gelgit; genellikle Kuzey Avrupa kıyılarında görülen, iki yükselme ve iki alçalma şeklinde oluşan gelgit olayıdır.
Karışık gelgit ise; genellikle Kuzey Amerika kıyıları ve Avustralya kıyılarında görülen, iki yükselme ve iki alçalma ile bütünleşik şekilde oluşan gelgit olayına verilen isimdir.
Gelgit bileşenleri
Gelgit değişiklikleri değişen süreler boyunca hareketler birbirini etkiler. Bu etkilere gelgit bileşenleri denir. Birincil bileşenler Dünya'nın dönme, Ay ve Dünya'nın ekvator üzerinde, Ay'ın yükseklik (kot değişimleri) ve Güneş bağlı konumlarıdır. Bunlar, yarısından daha az bir gün süre ile varyasyonlarıdır yani harmonik bileşenleri denir. Bunun tersine ise, gün, ay veya yıl döngüleri olarak adlandırılır ve bu bileşenlere de uzun süreli bileşenler denir. Gelgit kuvvetleri, tüm dünyayı etkiler, ancak bu etkileme çok azdır. Bunun sebebi ise katı Dünya'nın hareketi sadece birkaç santimetre olduğu içindir.
Gelgit’in etkisi sonucunda;
- Akarsu ağızlarında delta oluşumu zorlaşır.
- Akarsu vadilerinin ağızlarının tıkanması önlenir.
- Kıyı kirlenmesi önlenir.
- Haliçler oluşur. Deniz yükseldiği zaman akarsuların ağız kısımlarına sokulur ve haliç şekli meydana gelir. Bu çeşit kıyılara haliç tipi kıyılar denir.
- Watt kıyıları oluşur. Deniz alçalınca ortaya çıkan, deniz yükselince ortadan kalkan bu kıyılara watt kıyıları denir.
- Deniz, belli aralıklarla alçalıp yükselince kıyı çizgisi değişir.
- Türkiye’nin çevresindeki denizler iç deniz olduğu için gelgit genliği azdır. Bu nedenle, Türkiye kıyılarında gelgitin etkisi hissedilmez.
Gelgit hareketlerinin enerjiye dönüştürülme fikri 11. yüzyıla kadar dayanır. O zamanlar, değirmenciler tahıl öğütürken gelgit hareketlerinden faydalanırlardı, şimdi ise; gelgit hareketlerinden doğan enerji, gelişmiş makineler vasıtasıyla elektrik enerjisine dönüştürülmektedir. Diğer bir deyişle Gel-git ve akıntı enerjisi, gelgit veya okyanus akıntısı nedeniyle yer değiştiren su kütlelerinin sahip olduğu kinetik veya potansiyel enerjinin elektrik enerjisine dönüştürülmesidir. Bilim adamları bu güçten yararlanarak suyun yükselmesiyle gelen akıntıdan ve yine alçalmasından meydana gelen ters yöndeki akıntıdan yararlanmışlar ve çok büyük kapasiteli elektrik jeneratörleri kurmuşlardır.
Okyanuslarda henüz kullanılmamış ve maliyetli bir enerji türü olan gelgit enerjisi ile suyun kabarması ve inmesi şeklinde gelişen gelgit hareketi süresince suyun hareket enerjisinin kullanılması mümkündür. Gelgit enerjisinin %8-25'i faydalı hale dönüştürülebilir. Gelgit enerjisinden yararlanmak için sahillerin okyanusa açık olması gerekmektedir. Bu nedenle, gelgit enerjisi Türkiye açısından uygun olmamaktadır. Gelgit hareketlerinden elektrik üretmek için, alçalan ve yükselen gelgit arasındaki farkın en az beş metre olması gerekmektedir. Yeryüzünde bu büyüklükte gelgitlerin bulunduğu yaklaşık kırk bölge vardır.
Körfezler, gelgit enerjisi üretmek için en ideal bölgeleri teşkil etmektedir. Mühendisler gelgitlerden enerji elde etmek için bir halice veya körfeze boydan boya baraj veya barikat kurarak gelgitleri sıkıştırmış ve gelgit barajın diğer tarafında yeterli su seviye farkını ürettiğinde geçitler açılmış, su türbinlere doğru akmış ve türbinler elektrik jeneratörleri vasıtasıyla elektrik üretmiştir.
Bir diğer gelgit teknolojisi olarak da gelgit çitleri tasarlanmıştır. Gelgit çitleri, dev turnikeleri andırmaktadır. Bu turnikeler gelgitler olduğunda dönerek enerji üretmektedir. Henüz dünyanın hiçbir yerinde gelişmiş gelgit çitleri yoktur. Ancak Filipinler'de bu teknoloji için planlar yapılmaktadır.
Gelgit enerjisinden yararlanmak için tasarlanan bir diğer yöntem ise; suyun altına yerleştirilecek gelgit türbinleridir. Avrupa Birliği yetkilileri Avrupa’da bu iş için uygun 106 bölge tespit etmişlerdir. Ayrıca Filipinler, Endonezya, Çin ve Japonya’da gelecekte geliştirilebilecek su altı türbini alanlarına sahiptirler. Gelgit enerjisinden, Rusya ve Fransa gibi ülkelerde, 400 kilo watt’tan 240 milyon watt’a varan kapasitelerde yararlanmak istemişlerdir. Hesaplamalara göre yeryüzündeki okyanuslardaki gelgit hareketleri her gün devamlı olarak 3 bin milyar kilo watt enerjinin yüzde 2’sinin (toplam 60 milyar watt) elektrik enerjisine dönüştürülebileceği tahmin edilmektedir.
Resim galerisi
-
![image]()
Suların çekildiğinde gelgit hattı gözlenebilen kaya. -
![image]()
Fundy Körfezi, suların yükseldiği zaman -
![image]()
Fundy Körfezi, suların çekildiği zaman -
![image]()
New Jersey Gorey Limanı.
Bilinen en büyük gelgit Kanada'daki Fundy Körfezi içinde oluşur; burada 21 metre yüksekliğe kadar kabarmalar gözlenmiştir. Fundy Körfezi'nde denizin altı saatlik yükselişi sırasında kara, 100 milyar ton su ile dolar. Bu miktar dünyadaki tüm nehirlerin toplam su miktarına yakındır.
Kaynakça
- Özel
- ^ . 21 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2014.
- ^ . NASA. 11 Temmuz 2005. 9 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2007.
- ^ . 13 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2014.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Aralık 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Aralık 2014.
- ^ CNN Türk'teki "Yerkürenin Sıradışı Yolculuğu" belgeseli.
- Genel
- Aktuğ, Şems (2013). "Piri Reis Döneminde Kullanılan Seyir Aletleri ve Yöntemleri". Bilim ve Teknik, 547. s. 51.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Gelgit veya med cezir bir gok cisminin baska bir gok cismine uyguladigi kutlecekimi nedeniyle her iki cisimde meydana gelen sekil bozulmalari En cok bilineni her bir Ay ve Gunes in goreli konumlarindaki degismeler sonucu kutlecekimlerinde meydana gelen farkliliklar nedeniyle deniz seviyesindeki yukselme ve alcalmalardir Dunya nin ortak agirlik merkezi etrafinda donusunu gosteren bir Dunya Ay sistemi semasi Galileo 1632 de yayimladigi Gelgit Uzerine Diyalog Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo kitabinda gelgit icin Denizdeki sularin Dunya nin Gunes etrafinda donmesi sonucu savrulmasidir diyerek yanilgiya dusmustur Gelgitin kutlecekim kuvveti sonucu olustugu 1687 de Newton in Principia eserinde aciklanmistir 18 yuzyilda su yuksekligini hesaplayacak tablolar gelistirilmistir Gunumuzde ise su yuksekligi akintilar ve gelgitin olusacagi zaman bilgisayarlarla hesaplanmaktadir Ay etkisiAy yerkure etrafinda donerken yerkurenin bir yuzu Ay a daima daha yakindir Bu durumda Ay a yakin yerdeki sular ay tarafindan kendine dogru cekilirler Bu arada kabaran sularin arkasinda bulunan bosluklari yanlardan gelen sular doldurur Boylece Dunya nin Ay a bakan yuzeyinde sular yukselirken diger yerlerde alcalir Bu yukselme ve alcalma birbirini devamli izler Dunya yuzeyinde Ay in veya Gunes in cekim alani farki gelgit olusturan guc olarak bilinir Bu gelgit hareketini olusturan temel mekanizmadir ve gunde iki yuksek gelgite neden olan iki esit potansiyel gelgit tumsegini aciklamaktadir Dunya yuzeyinde Ay in veya Gunes in cekim alani farki gelgit olusturan guc olarak bilinir Bu gelgit hareketini olusturan temel mekanizmadir ve gunde iki yuksek gelgite neden olan iki esit potansiyel gelgit tumsegini aciklamaktadir Gunes etkisiGelgit olayini etkileyen bir diger faktor de Gunes tir Ay Dunya ile Gunes arasindayken gunes etkisi cok Ay Gunes e gore 90 derece farkli tarafta ise gunes etkisi azdir Gelgit olayi ilk ve ikinci dordun evrelerinde en dusuk yeni ay ve dolunay evrelerinde en buyuk degeri alir Bir yerde sular kabarirken Ay o yer icin gokyuzunun en yuksek noktasindadir Herhangi bir yerde gelgit olayi her gun ayni saatte olmaz Bir onceki gunden 50 dakika daha gec olusur Buna Liman Gecikmesi denir Nedeni ise Gunes gunu ile Ay gunu arasindaki 50 dakikalik farktir Bir meridyen Ay in karsisina geldikten sonra dunya donerek ayni alana 24 saatte gelir fakat bu sirada Ay dunya cevresindeki yorungesinde dondugu icin biraz ilerlemistir 50 dakika sonra meridyen yeniden ay karsisina gelir Boylece 24 saat 50 dakika olur Gelgit olayindaki surtunmelerden dolayi yerkurenin kendi etrafindaki donme hizi azalir Boylece gunler yavas yavas uzar Gelgit olayindaki surtunme Dunya nin donme hizinda yavaslamaya neden olurken Ay in da her yil Dunya dan 3 8 cm uzaklasmasina neden olur Kurumsal calismalar ve gozlemler kabarma ve alcalmalarin sifir oldugu noktalarin bulundugunu ortaya cikarmistir kabarma ve alcalmalar bu noktalar cevresinde saat yonunde ya da ters yonde doner Akdeniz Karadeniz ve Baltik Denizi gibi neredeyse tamamen kapali denizlerde dogrudan yerel gelgit kuvvetlerinin etkisiyle bir duran dalga olusur Bu denizlerde gelgit genligi oldukca kucuktur santimetre olcegindedir Acik okyanuslarda genellikle bir metreden azdir Korfezlerde ve bunlara bitisik denizlerde genlik cok daha buyuk olabilir Cunku gelgit dalgasi kita sahanliginin sularina girince ilerleme hizi yavaslar ve enerji kucuk bir hacimde biriktigi icin gelgit yukselme ve alcalmalari buyuk boyutlara ulasabilir Gelgit olayinin turleri1 Gunluk gelgit diurnal tide 2 Yari gunluk gelgit semi diurnal tide 3 Karisik gelgit mixed tide Gunluk gelgit genelde tropik bolgelerde gorulen bir Ay gununde bir yukselme ve bir alcalma seklinde olusan gelgit turudur Yari gunluk gelgit genellikle Kuzey Avrupa kiyilarinda gorulen iki yukselme ve iki alcalma seklinde olusan gelgit olayidir Karisik gelgit ise genellikle Kuzey Amerika kiyilari ve Avustralya kiyilarinda gorulen iki yukselme ve iki alcalma ile butunlesik sekilde olusan gelgit olayina verilen isimdir Gelgit bilesenleriGelgit degisiklikleri degisen sureler boyunca hareketler birbirini etkiler Bu etkilere gelgit bilesenleri denir Birincil bilesenler Dunya nin donme Ay ve Dunya nin ekvator uzerinde Ay in yukseklik kot degisimleri ve Gunes bagli konumlaridir Bunlar yarisindan daha az bir gun sure ile varyasyonlaridir yani harmonik bilesenleri denir Bunun tersine ise gun ay veya yil donguleri olarak adlandirilir ve bu bilesenlere de uzun sureli bilesenler denir Gelgit kuvvetleri tum dunyayi etkiler ancak bu etkileme cok azdir Bunun sebebi ise kati Dunya nin hareketi sadece birkac santimetre oldugu icindir Gelgit in etkisi sonucunda Akarsu agizlarinda delta olusumu zorlasir Akarsu vadilerinin agizlarinin tikanmasi onlenir Kiyi kirlenmesi onlenir Halicler olusur Deniz yukseldigi zaman akarsularin agiz kisimlarina sokulur ve halic sekli meydana gelir Bu cesit kiyilara halic tipi kiyilar denir Watt kiyilari olusur Deniz alcalinca ortaya cikan deniz yukselince ortadan kalkan bu kiyilara watt kiyilari denir Deniz belli araliklarla alcalip yukselince kiyi cizgisi degisir Turkiye nin cevresindeki denizler ic deniz oldugu icin gelgit genligi azdir Bu nedenle Turkiye kiyilarinda gelgitin etkisi hissedilmez Gelgit enerjisiGelgit hareketlerinin enerjiye donusturulme fikri 11 yuzyila kadar dayanir O zamanlar degirmenciler tahil oguturken gelgit hareketlerinden faydalanirlardi simdi ise gelgit hareketlerinden dogan enerji gelismis makineler vasitasiyla elektrik enerjisine donusturulmektedir Diger bir deyisle Gel git ve akinti enerjisi gelgit veya okyanus akintisi nedeniyle yer degistiren su kutlelerinin sahip oldugu kinetik veya potansiyel enerjinin elektrik enerjisine donusturulmesidir Bilim adamlari bu gucten yararlanarak suyun yukselmesiyle gelen akintidan ve yine alcalmasindan meydana gelen ters yondeki akintidan yararlanmislar ve cok buyuk kapasiteli elektrik jeneratorleri kurmuslardir Okyanuslarda henuz kullanilmamis ve maliyetli bir enerji turu olan gelgit enerjisi ile suyun kabarmasi ve inmesi seklinde gelisen gelgit hareketi suresince suyun hareket enerjisinin kullanilmasi mumkundur Gelgit enerjisinin 8 25 i faydali hale donusturulebilir Gelgit enerjisinden yararlanmak icin sahillerin okyanusa acik olmasi gerekmektedir Bu nedenle gelgit enerjisi Turkiye acisindan uygun olmamaktadir Gelgit hareketlerinden elektrik uretmek icin alcalan ve yukselen gelgit arasindaki farkin en az bes metre olmasi gerekmektedir Yeryuzunde bu buyuklukte gelgitlerin bulundugu yaklasik kirk bolge vardir Korfezler gelgit enerjisi uretmek icin en ideal bolgeleri teskil etmektedir Muhendisler gelgitlerden enerji elde etmek icin bir halice veya korfeze boydan boya baraj veya barikat kurarak gelgitleri sikistirmis ve gelgit barajin diger tarafinda yeterli su seviye farkini urettiginde gecitler acilmis su turbinlere dogru akmis ve turbinler elektrik jeneratorleri vasitasiyla elektrik uretmistir gelgit baraji Bu gelgit baraji dunyanin en devasa gelgit barajidir Bir diger gelgit teknolojisi olarak da gelgit citleri tasarlanmistir Gelgit citleri dev turnikeleri andirmaktadir Bu turnikeler gelgitler oldugunda donerek enerji uretmektedir Henuz dunyanin hicbir yerinde gelismis gelgit citleri yoktur Ancak Filipinler de bu teknoloji icin planlar yapilmaktadir Gelgit enerjisinden yararlanmak icin tasarlanan bir diger yontem ise suyun altina yerlestirilecek gelgit turbinleridir Avrupa Birligi yetkilileri Avrupa da bu is icin uygun 106 bolge tespit etmislerdir Ayrica Filipinler Endonezya Cin ve Japonya da gelecekte gelistirilebilecek su alti turbini alanlarina sahiptirler Gelgit enerjisinden Rusya ve Fransa gibi ulkelerde 400 kilo watt tan 240 milyon watt a varan kapasitelerde yararlanmak istemislerdir Hesaplamalara gore yeryuzundeki okyanuslardaki gelgit hareketleri her gun devamli olarak 3 bin milyar kilo watt enerjinin yuzde 2 sinin toplam 60 milyar watt elektrik enerjisine donusturulebilecegi tahmin edilmektedir Resim galerisiSularin cekildiginde gelgit hatti gozlenebilen kaya Fundy Korfezi sularin yukseldigi zaman Fundy Korfezi sularin cekildigi zaman New Jersey Gorey Limani Bilinen en buyuk gelgit Kanada daki Fundy Korfezi icinde olusur burada 21 metre yukseklige kadar kabarmalar gozlenmistir Fundy Korfezi nde denizin alti saatlik yukselisi sirasinda kara 100 milyar ton su ile dolar Bu miktar dunyadaki tum nehirlerin toplam su miktarina yakindir KaynakcaOzel 21 Subat 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Ocak 2014 NASA 11 Temmuz 2005 9 Mart 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Mayis 2007 13 Aralik 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Aralik 2014 Arsivlenmis kopya 13 Aralik 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Aralik 2014 CNN Turk teki Yerkurenin Siradisi Yolculugu belgeseli GenelAktug Sems 2013 Piri Reis Doneminde Kullanilan Seyir Aletleri ve Yontemleri Bilim ve Teknik 547 s 51