Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bosna Kilisesi (Boşnakça: Crkva Bosanska), 11. yüzyılda Bosna'da kurulmuş olan ve hem Katolik, hem de Ortodoks Kilisesi tarafından sapkın sayılan bağımsız bir kiliseydi. Bosna'daki Katolik piskoposluğundan ayrılmış olan Kilise, önce Bosna Banlığı, ardından da Bosna Krallığının kontrolündeyken, Bosna'nın Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethinden sonra ortadan kaybolmuştur.
Tarihçiler, geleneksel olarak kiliseyi Bogomillerle bağdaştırmıştır, ancak bu görüş tartışmaya açılmıştır ve günümüzde çoğu akademisyence reddedilmektedir. Kilisesin mensupları kendilerine krstjani ("Hristiyanlar") ya da Dobri Bošnjani ("İyi Boşnaklar") demiştir. Kilise mensupları yok denecek kadar az kayıt tuttuğundan, Kilisenin yapılanması ve inançları çok az anlaşılmıştır ve söz konusu Kilise çoğunlukla dış kaynaklar -özellikle Katolik kaynakları- sayesinde bilinebilmektedir.
Orta Çağ Bosna-Hersek'inin yanı sıra Hırvatistan, Sırbistan ve Karadağ'da da rastanılan ve adına Stećak denilen anıt mezar taşları bazen Bosna Kilisesi ile özdeşleştirilir.
Arka plan
Ayrılma
Roma ve Konstantinopolis'ten çıkan Hristiyan misyonları 9. yy'da Balkanların içlerine ilerleyerek Güney Slavlarının Hristiyanlaşmasını sağlamış ve Roma'daki Kutsal Makam'la İstanbul Patrikhanesi'ne ait yetki alanlarının sınırlarını çizmiştir. Doğu ve Batı kiliselerinin ayrılması Hırvatistan'da ve Dalmaçya'nın çoğunda Katolikliğin, Sırbistan'da da Ortodoksluğun yerleşmesini sağlamıştır. İkisinin arasındaysa zâhiren Roma hükmünde bulunan, ancak zayıf kilise yapılanması ve iletişim zayıflığı sebebiyle Katolikliğin asla güçlü bir şekilde tutunamadığı dağlık Bosna bölgesi bulunmaktaydı. Bu yüzden Orta Çağ Bosna'sı, iki mezhebin kesişim noktasından ziyade ikisinin de giremediği "tarafsız bölge" olarak kalmıştı, bu yüzden eşsiz bir dini geçmişe ve "bağımsız ve biraz sapkın bir kilisenin" ortaya çıkmasına sahne olmuştu.
Katoliklik ve Ortodoksluk, günümüzdeki Bosna-Hersek'te farklı bölgelerde hüküm sürmüştü; ilkinin takipçileri çoğunlukla batı, kuzey ve merkezde, ikincisininkilerse çoğunlukla Zachlumia'da (günümüzdeki Hersek) ve Bosna'nın doğu sınırında çoğunluktaydı. Bu durum 13. yy. ortalarında, Bosna Kilisesi Katolik Kilisesi'ni gölgede bırakmaya başladığında değişti. Bosna, Orta Çağ'ın Zirve Dönemi'nde zahiren Katolik olduğu hâlde Bosna Piskoposu Boşnaklar tarafından yöresel olarak seçilen ve Ragusa Başpiskoposu'na sadece atanma töreni için gönderilen yöresel bir rahipti. Papalık liturjide sadece Latince'nin kullanılmasında ısrar etmiş olduğu hâlde Bosna Katolikleri Kilise Slavcası'nı kullanmaya devam ettiler.
Tövbe ve Haçlı Seferleri
Dioclea (günümüzdeki Karadağ'ın güneyi) hükümdarı Vukan, 1199'da Papa III. Innocentius'a Bosna hükümdarı Ban Kulin'in, eşi, kardeşi, diğer akrabaları ve 10 bin diğer Boşnakla birlikte hep sapınç içerisinde olduklarını yazdı. Bosna üzerinde hakimiyet için rekabet eden Spalato Başpiskoposu, Vukan'a katılarak Ragusa Başpiskoposu'nu Bosna'daki yardımcı piskoposluğunu ihmal etmekle suçladı. Spalato'nun da destekçisi olan Macaristan Kralı Emeric, bu fırsatı Bosna üzerindeki etkisini arttırmak için kullandı. Ban Kulin'e karşı sapkınları başka suçlamalar 1202'ye dek devam etti. 1203'te Ban Kulin, dış müdajale tehdidini bertaraf etmek için harekete geçti. 6 Nisan'da onun isteğiyle bir konsil toplandı. Bilino Polje Tövbesi'nden sonra Ban Kulin, Bosna Piskoposluğu'nu Ragusa Başpiskoposluğu altında tutmayı başararak Macar etkisini kısıtladı. Boşnakların tövbe ettiği hatalar, sapkın doktrinlerden ziyade cehaletten kaynaklı usul hataları gibi görünmektedir.
Tarihi
12. ve 13. yüzyıllarda Bosna'daki Katolik hükmünü sağlamlaştırma teklifini gerçekleştirmek zor olmuştur. Bosna Banlığı, Ragusa Cumhuriyeti'yle sıkı ticari ilişkilerde bulunmuş, Bosna Piskoposu da Ragusa'nın yetki alanında kalmıştır. Bu durum Bosna piskoposlarını kendi yetki alanlarına almak isteyen Macarların tepkisiyle karşılaşmıştır, ancak Bosna'nın ilk banı Kulin, Macarlara meydan vermemiştir. Ona karşı bir haçlı seferi başlatmak isteyen Macarlar, Roma'ya dönmüş, Papa III. Innocentius'a Bosna Krallığı'nın bir sapkınlık merkezi olduğu şikayetinde bulunmuş, bu şikayetlerini de Katharların (Bogomiller ya da Patarenler olarak da bilinirler) oraya sığınabilmesine dayandırmıştır. Ban Kulin, Macar saldırısını engellemek için 8 Nisan 1203'te bir halk meclisi toplamış ve müminler yanlışlarından tövbe ederken ve Katolik Doktrini'ne bağlılıklarını sunarken Kulin de Papa'nın elçisinin huzurunda Roma'ya sadakat yemininde bulunmuştur. Ancak pratikte bu durum göz ardı edilmiştir. Kulin'in 1216'da vefatından sonra Bosna'ya Roma'dan gönderilen misyon başarıya ulaşamamıştır .
15 Mayıs 1225'te Papa III. Honorius Macarları Bosna Seferleri'ni başlatmaları için kışkırtmıştır. Bu sefer, öncekiler gibi yenilgiyle sonuçlanmış ve Macarlar, bölgeleri Moğollarca işgal edildiği için geri çekilmek zorunda kalmıştır. 1234'te Papa IX. Gregorius Bosna Katolik Piskoposu'nu sapkınlığa izin verdiği için azletmiştir. Ayrıca Gregorius, Macar kralını Bosna'daki sapkınlara karşı sefere çıkmaya çağırmıştır. Ancak Boşnak soyluları Macarları tekrar kovabilmiştir.
1252'de, Papa IV. Innocentius Bosna Piskoposu'nu Macar Kalocsa Başpiskoposu'nun yetki alanına sokma kararı almıştır. Bu karar, Macarlara teslim olmayı reddeden Bosna Hristiyanları'nı Roma'yla bağlarını koparmaya ve Katolik Kilisesi'nden ayrılmaya kışkırtmıştır. Bu şekilde özerk bir Bosna Kilisesi ortaya çıkmıştır. Bu kilise, sonraları çoğu akademisyence bir Bogomilci ya da Kathar kilisesi olarak görülmüştür, ancak Noel Malcolm ve John Fine gibi daha modern akademisyenler Bosna Hristiyanlarının metinlerinde Bogomilizmin, Katharizmin ya da başka bir çeşit düalizmin izine rastlanmadığını savunmuştur.
1291'de Papa Nicholas'ın Prae Cunctis adlı fetvasından sonra Bosna'da Fransisken önderliğinde bir engizisyon başlatıldı. Bogomilizm, 13. yy'da Bulgaristan ve Bizans İmparatorluğu'nda bitirilmiş, ancak Bosna ve Hersek'teki varlığını 1463'teki Osmanlı fethine dek koruyabilmişti.
Bosna Kilisesi, Geç Orta Çağ boyunca Katolik Kilisesi'yle ve birkaç Bogomil grubuyla beraber varlığını sürdürmüştü, ancak iki kiliseden hangisinin ne kadar müridi olduğuna dair hiçbir kesin istatistik bulunmamaktadır. Birkaç Bosna hükümdarı Krstjani iken diğerleri siyasi sebeplerden ötürü Katolikliğe tabi oldular. Stjepan Kotromanić, Bosna'yla Roma'yı kısa süreliğine barıştırmış, bir yandan da Bosna Kilisesi'nin varlığını sürdürebilmesini sağlamıştı. Gelen Fransisken misyonerlerine rağmen Bosna Kilisesi ayakta kalmayı başardı, ancak zayıflamaktaydı. Kilise, Osmanlı fethinden sonra tamamen ortadan kayboldu.
Dışarılılar Bosna Kilisesi'ni Bogomilcilerle (katı bir şekilde düalist olan ve Maniheist Pavlusçulardan etkilenen gnostik bir mezhep) ve Patarencilikle (aynı Maniheizmden etkilenmiş düalist inanç sisteminin bir türevi) bağlantılı olmakla suçlamıştır. Bogomilciler bir zaman Bulgaristan'da yoğunlaşmıştı ve günümzdeki tarihçiler, onların Katharların doğrudan öncülü olduğunu bilmektedir. Engizisyon, 15. yy. sonlarında Bosna'da düalist bir mezhebin varlığını rapor etmiş ve onlara "Boşnak sapkınlar" demiştir, ancak bazı tarihçilere göre bu mezhep Bosna Kilisesi'yle aynı değildir. 1869'da tarihçi Franjo Rački, Latince kaynakları esas alarak bu konuda yazılar yazmıştır, ancak Hırvat akademisyen Dragutin Kniewald, 1949'da Bosna Kilisesi'ni sapkınlık olarak tanımlayan Latince belgelerin güvenilirliğini ispatlamıştır. Günümüzde Bosna Kilisesi'nin hem Ortodokslar hem de Katolikler tarafından baskılanan müritlerinin Osmanlı'nın gelmesinin ardından ağırlıklı bir şekilde İslam'a geçtiği ve böylece modern Boşnakların milli benliğini şekillendirmeye katkı sağladıkları düşünülmektedir. Bašić'e göre Bosna kilisesi düalist de değildi, Katolik ya da Ortodoks Kiliseleri gibi hizipçi de değildi. Mauro Orbini'ye (d. 1614) göre, Patarenler ve Maniheistler Bosna'daki iki Hristiyan mezhebiydi. Maniheistlerin djed adında bir piskoposu ve strojnici denilen papazları vardı, ki aynı unvanlar Bosna Kilisesi'nce de kullanılmıştır.
Bosna Kilisesi'nin dini merkezi Krstjani Evi'nin kurulduğu Moštre'deydi (Visoko civarları).
Yapılanması ve özellikleri
Bosna Kilisesi, Ortodoksların yaptığı gibi liturjisinde Slav dilini kullanmıştır.
Djed
Kilisenin başında djed ("dede") denen bir papaz ve strojnici denen on iki adamdan oluşan bir konsül bulunurdu. Misyoner keşişlere krstjani or kršćani ("haçın müritleri") denirdi. Müritlerden bazıları hiže (tekili hiža, "ev") denilen manastırlarda kalırdı, bazıları da gezgindi ve onlara gosti (tekili: gost, "misafir") denirdi. Kilise öğretilerinin Ortodoks ve Katoliklerinkinden farkını belirlemek güç de olsa iki kilise için de kabul edilemez oldukları açıktır.
Hval Kodeksi
Hval Kodeksi, 1404'te Boşnak Kiril alfabesiyle yazılmış olup Bosna Kilisesi'ne ait en meşhur el yazmalarından birisidir. İçerisinde Hristiyan doktrinine (İsa'nın Beşareti, Çarmıha Gerilmesi ve göğe yükselişi) uymayan ikonografik öğeler barındırır. Tüm önemli Bosna Kilisesi kitapları (Nikoljsko evandjelje, Sreckovicevo evandelje, Hval El Yazması, Krstyanin Radosav El Yazması) Glagolitik Kilise kitapları esas alınarak yazılmıştır.
Araştırmalar
Orta Çağ Boşnak Hristiyanları yüzyıllardır akademisyenlerin ilgisini çeken bir konuydu, ancak bu konu üzerine yazılmış en önemli monograf olan "Bogomili i Patareni" (Bogomilciler ve Patarenler), saygın Hırvat tarihçisi Franjo Rački tarafından ancak 1870'te yayımlanabildi. Rački, Bosna Kilisesi'nin özünde Gnostik ve Maniheist olduğunu savunuyordu. Bu yorum; en önemlileri Vladimir Ćorović, Dominik Mandić, Sima Ćirković, Miroslav Brandt ve Franjo Šanjek olmak üzere daha sonra gelen çok sayıda tarihçi tarafından kabul edildi ve genişletildi. Ancak birkaç başka tarihçi (Leon Petrović, Jaroslav Šidak, Dragoljub Dragojlović, Dubravko Lovrenović ve Noel Malcolm), Boşnak Hristiyan yazmalarının aşırı geleneksel teolojik karakterine vurgu yaparak bu durumu Bosna Kilisesi'nin izole kalmasına ve Doğu ve Batı kiliselerinin ayrılmasınden öncesine ait birtakım eski özellikleri korumasına bağladı.
Öte yandan, Amerikan Balkan tarihi profesörü John Fine, Bosna Kilisesi'nde düalizm olduğuna hiç inanmamaktadır. Kendi teorisini "Bosna Kilisesi'ne yeni bir yorum" olarak sunmasına rağmen Fine'ın görüşleri J. Šidak'ın ilk teorisine ve ondan önce gelen çok sayıda başka akademisyenin görüşüne çok yakındır.
Kaynakça
- ^ Lovrenović, Dubravko (2006). "Strast za istinom moćnija od strasti za mitologiziranjem" (pdf available for read/download). STATUS Magazin za političku kulturu i društvena pitanja (Hırvatça), 8. ss. 182-189. ISSN 1512-8679. 29 Haziran 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Haziran 2018.
- ^ a b c d Fine 1991.
- ^ a b c d e f Fine 1994.
- ^ "Muslims. University of Washington, 2009, 369 pages (p. 194)". 5 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Eylül 2022.
- ^ a b c d e Stoianovich 2015.
- ^ Fine, John. The Bosnian Church: Its Place in State and Society from the Thirteenth to the Fifteenth Century: A New Interpretation. London: SAQI, The Bosnian Institute, 2007.
- Balkan Worlds: The First and Last Europe. Routledge. 2015. ISBN .
- The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Michigan: University of Michigan Press. 1991. ISBN .
- Fine (1975). "The Bosnian Church: a new interpretation: a study of the Bosnian Church and its place in state and society from the 13th to the 15th centuries". East European Quarterly. 10.
- The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Michigan: University of Michigan Press. 1994. ISBN .
- Medieval heresy: popular movements from Bogomil to Hus. Holmes & Meier Publishers. 1977.
Dış Bağlantılar
| Wikimedia Commons'ta Bosna Kilisesi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Crkva Bosanska 5 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Kršćanska zajednica u BiH (Boşnakça)
- L. P. Brockett, The Bogomils of Bulgaria and Bosnia - The Early Protestants of the East 2 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bosna Kilisesi Bosnakca Crkva Bosanska 11 yuzyilda Bosna da kurulmus olan ve hem Katolik hem de Ortodoks Kilisesi tarafindan sapkin sayilan bagimsiz bir kiliseydi Bosna daki Katolik piskoposlugundan ayrilmis olan Kilise once Bosna Banligi ardindan da Bosna Kralliginin kontrolundeyken Bosna nin Osmanli Imparatorlugu tarafindan fethinden sonra ortadan kaybolmustur Ban Kulin in tableti Tarihciler geleneksel olarak kiliseyi Bogomillerle bagdastirmistir ancak bu gorus tartismaya acilmistir ve gunumuzde cogu akademisyence reddedilmektedir Kilisesin mensuplari kendilerine krstjani Hristiyanlar ya da Dobri Bosnjani Iyi Bosnaklar demistir Kilise mensuplari yok denecek kadar az kayit tuttugundan Kilisenin yapilanmasi ve inanclari cok az anlasilmistir ve soz konusu Kilise cogunlukla dis kaynaklar ozellikle Katolik kaynaklari sayesinde bilinebilmektedir Orta Cag Bosna Hersek inin yani sira Hirvatistan Sirbistan ve Karadag da da rastanilan ve adina Stecak denilen anit mezar taslari bazen Bosna Kilisesi ile ozdeslestirilir Arka planDivos Incili ndeki bezemeler 14 yy Ayrilma Roma ve Konstantinopolis ten cikan Hristiyan misyonlari 9 yy da Balkanlarin iclerine ilerleyerek Guney Slavlarinin Hristiyanlasmasini saglamis ve Roma daki Kutsal Makam la Istanbul Patrikhanesi ne ait yetki alanlarinin sinirlarini cizmistir Dogu ve Bati kiliselerinin ayrilmasi Hirvatistan da ve Dalmacya nin cogunda Katolikligin Sirbistan da da Ortodokslugun yerlesmesini saglamistir Ikisinin arasindaysa zahiren Roma hukmunde bulunan ancak zayif kilise yapilanmasi ve iletisim zayifligi sebebiyle Katolikligin asla guclu bir sekilde tutunamadigi daglik Bosna bolgesi bulunmaktaydi Bu yuzden Orta Cag Bosna si iki mezhebin kesisim noktasindan ziyade ikisinin de giremedigi tarafsiz bolge olarak kalmisti bu yuzden essiz bir dini gecmise ve bagimsiz ve biraz sapkin bir kilisenin ortaya cikmasina sahne olmustu Katoliklik ve Ortodoksluk gunumuzdeki Bosna Hersek te farkli bolgelerde hukum surmustu ilkinin takipcileri cogunlukla bati kuzey ve merkezde ikincisininkilerse cogunlukla Zachlumia da gunumuzdeki Hersek ve Bosna nin dogu sinirinda cogunluktaydi Bu durum 13 yy ortalarinda Bosna Kilisesi Katolik Kilisesi ni golgede birakmaya basladiginda degisti Bosna Orta Cag in Zirve Donemi nde zahiren Katolik oldugu halde Bosna Piskoposu Bosnaklar tarafindan yoresel olarak secilen ve Ragusa Baspiskoposu na sadece atanma toreni icin gonderilen yoresel bir rahipti Papalik liturjide sadece Latince nin kullanilmasinda israr etmis oldugu halde Bosna Katolikleri Kilise Slavcasi ni kullanmaya devam ettiler Tovbe ve Hacli Seferleri Dioclea gunumuzdeki Karadag in guneyi hukumdari Vukan 1199 da Papa III Innocentius a Bosna hukumdari Ban Kulin in esi kardesi diger akrabalari ve 10 bin diger Bosnakla birlikte hep sapinc icerisinde olduklarini yazdi Bosna uzerinde hakimiyet icin rekabet eden Spalato Baspiskoposu Vukan a katilarak Ragusa Baspiskoposu nu Bosna daki yardimci piskoposlugunu ihmal etmekle sucladi Spalato nun da destekcisi olan Macaristan Krali Emeric bu firsati Bosna uzerindeki etkisini arttirmak icin kullandi Ban Kulin e karsi sapkinlari baska suclamalar 1202 ye dek devam etti 1203 te Ban Kulin dis mudajale tehdidini bertaraf etmek icin harekete gecti 6 Nisan da onun istegiyle bir konsil toplandi Bilino Polje Tovbesi nden sonra Ban Kulin Bosna Piskoposlugu nu Ragusa Baspiskoposlugu altinda tutmayi basararak Macar etkisini kisitladi Bosnaklarin tovbe ettigi hatalar sapkin doktrinlerden ziyade cehaletten kaynakli usul hatalari gibi gorunmektedir TarihiRadimlja nekropolunde bir stecak Bosna Kilisesi nce yaptirildiklari dusunulen stecci 2016 yilinda UNESCO tarafindan Dunya Mirasi alani olarak ilan edilmistir Hval Kodeksi nden bir minyatur 12 ve 13 yuzyillarda Bosna daki Katolik hukmunu saglamlastirma teklifini gerceklestirmek zor olmustur Bosna Banligi Ragusa Cumhuriyeti yle siki ticari iliskilerde bulunmus Bosna Piskoposu da Ragusa nin yetki alaninda kalmistir Bu durum Bosna piskoposlarini kendi yetki alanlarina almak isteyen Macarlarin tepkisiyle karsilasmistir ancak Bosna nin ilk bani Kulin Macarlara meydan vermemistir Ona karsi bir hacli seferi baslatmak isteyen Macarlar Roma ya donmus Papa III Innocentius a Bosna Kralligi nin bir sapkinlik merkezi oldugu sikayetinde bulunmus bu sikayetlerini de Katharlarin Bogomiller ya da Patarenler olarak da bilinirler oraya siginabilmesine dayandirmistir Ban Kulin Macar saldirisini engellemek icin 8 Nisan 1203 te bir halk meclisi toplamis ve muminler yanlislarindan tovbe ederken ve Katolik Doktrini ne bagliliklarini sunarken Kulin de Papa nin elcisinin huzurunda Roma ya sadakat yemininde bulunmustur Ancak pratikte bu durum goz ardi edilmistir Kulin in 1216 da vefatindan sonra Bosna ya Roma dan gonderilen misyon basariya ulasamamistir 15 Mayis 1225 te Papa III Honorius Macarlari Bosna Seferleri ni baslatmalari icin kiskirtmistir Bu sefer oncekiler gibi yenilgiyle sonuclanmis ve Macarlar bolgeleri Mogollarca isgal edildigi icin geri cekilmek zorunda kalmistir 1234 te Papa IX Gregorius Bosna Katolik Piskoposu nu sapkinliga izin verdigi icin azletmistir Ayrica Gregorius Macar kralini Bosna daki sapkinlara karsi sefere cikmaya cagirmistir Ancak Bosnak soylulari Macarlari tekrar kovabilmistir 1252 de Papa IV Innocentius Bosna Piskoposu nu Macar Kalocsa Baspiskoposu nun yetki alanina sokma karari almistir Bu karar Macarlara teslim olmayi reddeden Bosna Hristiyanlari ni Roma yla baglarini koparmaya ve Katolik Kilisesi nden ayrilmaya kiskirtmistir Bu sekilde ozerk bir Bosna Kilisesi ortaya cikmistir Bu kilise sonralari cogu akademisyence bir Bogomilci ya da Kathar kilisesi olarak gorulmustur ancak Noel Malcolm ve John Fine gibi daha modern akademisyenler Bosna Hristiyanlarinin metinlerinde Bogomilizmin Katharizmin ya da baska bir cesit dualizmin izine rastlanmadigini savunmustur 1291 de Papa Nicholas in Prae Cunctis adli fetvasindan sonra Bosna da Fransisken onderliginde bir engizisyon baslatildi Bogomilizm 13 yy da Bulgaristan ve Bizans Imparatorlugu nda bitirilmis ancak Bosna ve Hersek teki varligini 1463 teki Osmanli fethine dek koruyabilmisti Bosna Kilisesi Gec Orta Cag boyunca Katolik Kilisesi yle ve birkac Bogomil grubuyla beraber varligini surdurmustu ancak iki kiliseden hangisinin ne kadar muridi olduguna dair hicbir kesin istatistik bulunmamaktadir Birkac Bosna hukumdari Krstjani iken digerleri siyasi sebeplerden oturu Katoliklige tabi oldular Stjepan Kotromanic Bosna yla Roma yi kisa sureligine baristirmis bir yandan da Bosna Kilisesi nin varligini surdurebilmesini saglamisti Gelen Fransisken misyonerlerine ragmen Bosna Kilisesi ayakta kalmayi basardi ancak zayiflamaktaydi Kilise Osmanli fethinden sonra tamamen ortadan kayboldu Disarililar Bosna Kilisesi ni Bogomilcilerle kati bir sekilde dualist olan ve Maniheist Pavlusculardan etkilenen gnostik bir mezhep ve Patarencilikle ayni Maniheizmden etkilenmis dualist inanc sisteminin bir turevi baglantili olmakla suclamistir Bogomilciler bir zaman Bulgaristan da yogunlasmisti ve gunumzdeki tarihciler onlarin Katharlarin dogrudan onculu oldugunu bilmektedir Engizisyon 15 yy sonlarinda Bosna da dualist bir mezhebin varligini rapor etmis ve onlara Bosnak sapkinlar demistir ancak bazi tarihcilere gore bu mezhep Bosna Kilisesi yle ayni degildir 1869 da tarihci Franjo Racki Latince kaynaklari esas alarak bu konuda yazilar yazmistir ancak Hirvat akademisyen Dragutin Kniewald 1949 da Bosna Kilisesi ni sapkinlik olarak tanimlayan Latince belgelerin guvenilirligini ispatlamistir Gunumuzde Bosna Kilisesi nin hem Ortodokslar hem de Katolikler tarafindan baskilanan muritlerinin Osmanli nin gelmesinin ardindan agirlikli bir sekilde Islam a gectigi ve boylece modern Bosnaklarin milli benligini sekillendirmeye katki sagladiklari dusunulmektedir Basic e gore Bosna kilisesi dualist de degildi Katolik ya da Ortodoks Kiliseleri gibi hizipci de degildi Mauro Orbini ye d 1614 gore Patarenler ve Maniheistler Bosna daki iki Hristiyan mezhebiydi Maniheistlerin djed adinda bir piskoposu ve strojnici denilen papazlari vardi ki ayni unvanlar Bosna Kilisesi nce de kullanilmistir Bosna Kilisesi nin dini merkezi Krstjani Evi nin kuruldugu Mostre deydi Visoko civarlari Yapilanmasi ve ozellikleriBosna Kilisesi nin 28 djed inin adini iceren Batalo Incili Bosna Kilisesi Ortodokslarin yaptigi gibi liturjisinde Slav dilini kullanmistir Djed Kilisenin basinda djed dede denen bir papaz ve strojnici denen on iki adamdan olusan bir konsul bulunurdu Misyoner kesislere krstjani or krscani hacin muritleri denirdi Muritlerden bazilari hize tekili hiza ev denilen manastirlarda kalirdi bazilari da gezgindi ve onlara gosti tekili gost misafir denirdi Kilise ogretilerinin Ortodoks ve Katoliklerinkinden farkini belirlemek guc de olsa iki kilise icin de kabul edilemez olduklari aciktir Hval Kodeksi Hval Kodeksi 1404 te Bosnak Kiril alfabesiyle yazilmis olup Bosna Kilisesi ne ait en meshur el yazmalarindan birisidir Icerisinde Hristiyan doktrinine Isa nin Besareti Carmiha Gerilmesi ve goge yukselisi uymayan ikonografik ogeler barindirir Tum onemli Bosna Kilisesi kitaplari Nikoljsko evandjelje Sreckovicevo evandelje Hval El Yazmasi Krstyanin Radosav El Yazmasi Glagolitik Kilise kitaplari esas alinarak yazilmistir ArastirmalarOrta Cag Bosnak Hristiyanlari yuzyillardir akademisyenlerin ilgisini ceken bir konuydu ancak bu konu uzerine yazilmis en onemli monograf olan Bogomili i Patareni Bogomilciler ve Patarenler saygin Hirvat tarihcisi Franjo Racki tarafindan ancak 1870 te yayimlanabildi Racki Bosna Kilisesi nin ozunde Gnostik ve Maniheist oldugunu savunuyordu Bu yorum en onemlileri Vladimir Corovic Dominik Mandic Sima Cirkovic Miroslav Brandt ve Franjo Sanjek olmak uzere daha sonra gelen cok sayida tarihci tarafindan kabul edildi ve genisletildi Ancak birkac baska tarihci Leon Petrovic Jaroslav Sidak Dragoljub Dragojlovic Dubravko Lovrenovic ve Noel Malcolm Bosnak Hristiyan yazmalarinin asiri geleneksel teolojik karakterine vurgu yaparak bu durumu Bosna Kilisesi nin izole kalmasina ve Dogu ve Bati kiliselerinin ayrilmasinden oncesine ait birtakim eski ozellikleri korumasina bagladi Ote yandan Amerikan Balkan tarihi profesoru John Fine Bosna Kilisesi nde dualizm olduguna hic inanmamaktadir Kendi teorisini Bosna Kilisesi ne yeni bir yorum olarak sunmasina ragmen Fine in gorusleri J Sidak in ilk teorisine ve ondan once gelen cok sayida baska akademisyenin gorusune cok yakindir Kaynakca Lovrenovic Dubravko 2006 Strast za istinom mocnija od strasti za mitologiziranjem pdf available for read download STATUS Magazin za politicku kulturu i drustvena pitanja Hirvatca 8 ss 182 189 ISSN 1512 8679 29 Haziran 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Haziran 2018 a b c d Fine 1991 a b c d e f Fine 1994 Muslims University of Washington 2009 369 pages p 194 5 Temmuz 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Eylul 2022 a b c d e Stoianovich 2015 Fine John The Bosnian Church Its Place in State and Society from the Thirteenth to the Fifteenth Century A New Interpretation London SAQI The Bosnian Institute 2007 0 86356 503 4 Balkan Worlds The First and Last Europe Routledge 2015 ISBN 978 1 317 47615 3 The Late Medieval Balkans A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest Michigan University of Michigan Press 1991 ISBN 0472081497 Fine 1975 The Bosnian Church a new interpretation a study of the Bosnian Church and its place in state and society from the 13th to the 15th centuries East European Quarterly 10 The Late Medieval Balkans A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest Michigan University of Michigan Press 1994 ISBN 0 472 08260 4 Medieval heresy popular movements from Bogomil to Hus Holmes amp Meier Publishers 1977 Dis BaglantilarWikimedia Commons ta Bosna Kilisesi ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Crkva Bosanska 5 Agustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Krscanska zajednica u BiH Bosnakca L P Brockett The Bogomils of Bulgaria and Bosnia The Early Protestants of the East 2 Subat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce