Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İdris-i Bitlisî veya Bitlisli İdris (1452-1457 – 1520), devlet adamı, tarihçi ve edebiyatçı. Özellikle Yavuz Sultan Selim devrinde Osmanlı İmparatorluğu'nun doğu siyasetinde önemli rol oynadığı söylenir.
| Kemâleddin İdrîs-i Bitlisî | |
|---|---|
| Tâcü't-Tevârih'te yer alan minyatürü. | |
 Osmanlı İmparatorluğuDiyarbekir Beylerbeyi Vekili | |
| Hükümdar | I. Selim |
| Beylerbeyi | Bıyıklı Mehmed Paşa |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | y. 1452–1457 Bitlis, Bitlis Prensliği |
| Ölüm | 1520 (63–68 yaşlarında) İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Defin yeri | Eyüp, İstanbul, Türkiye |
| Milliyeti | Kürt |
| Çocuk(lar) | Ebûlfazl Mehmed Mustafa Çelebi Mevahib Çelebi |
| Mesleği | Tarihçi, siyasetçi |
| Dini | İslam |
| Askerî hizmeti | |
| Çatışma/savaşları | Fırat-Dicle Seferi |
Tıp, kozmoloji, felsefe, tasavvuf, siyaset, ahlâk ve tarih gibi değişik alanlarda, çoğu Farsça olmak üzere, Arapça ve Türkçe telif, tercüme ve şerh niteliğinde birçok eseri vardır. Bitlisî, asıl ününü Osmanlı sultanı II. Bayezid’in emriyle Farsça kaleme aldığı, Osmanlı tarihi alanındaki Heşt Behişt (Sekiz Cennet) adlı eseri ile elde etmiştir. Bu eserle birlikte Osmanlı tarih yazıcılığında İran ekolünü başlatmış, tarihe edebiyatı sokup süslü yazma geleneğinin ilk temsilcisi olmuştur.
Adı, lakabı ve mahlasları
Adı bazı kaynaklarda İdris-i Bitlisî, bazılarında Mevlânâ İdris, bazılarında da Molla İdris şeklinde geçer.Hakîmüddin ve Kemâleddin unvanlarıyla da anılmaktadır.Farsça, Arapça ve Türkçe yazmış olduğu şiirlerinde kendi adını (İdris) mahlas olarak kullanmıştır.
Etnik kökeni
İdris-i Bitlisî'nin kimi çevrelerde Hakkâri veya Bitlis Kürtlerinden olan Hüsameddin Ali adlı bir ulemanın oğlu olduğu kabul edilir. Bazı çevrelerde ise Türk olduğu ileri sürülür.Akkoyunlular Devleti döneminde yaşamış olan Hüsameddin Ali el-Bitlisî, kendi milliyeti ile ilgili özel bir beyanda bulunmamıştır; ancak İdris-i Bitlisî'nin Selim Şah-nâme adlı eserinde, Osmanlı Devleti'nin bir temsilcisi olarak Kürt beylerini ziyaret ettiğini ve bu beylerle etnik bağlarının olduğunu ifade etmesinden hareketle Bitlisî'nin Kürt asıllı olduğu kabul edilir.
Hayatı
Doğum tarihi hakkında kesin bilgi olmamakla birlikte 1452-1457 yılları arasında dünyaya geldiği kabul edilmektedir.
Eserlerinde kendisinden “İdris b. Şeyh Hüsâmeddin Ali el-Bidlisî”' olarak bahsedilir. Bitlis'in alim ve şeyhlerinden olan babası Hüsameddin Ali, Diyarbakır’da Bayındırlı Uzun Hasan’ın sarayında hizmet vermiş, Devleti’nin merkezi Tebriz’e nakledilince oraya gitmişti; annesi hakkında ise bilgi bulunmamaktadır.
Kimi kaynaklarda “Bitlisî” nisbesinden ötürü Bitlis’te doğduğu öne sürülür; bazılarında ise babasının Akkoyunlu sarayında bulunmuş olmasından dolayı İdris’in Diyarbakır’da doğmuş olabileceği belirtilir. Son araştırmalarda Ragıp Paşa Kütüphanesi’nde bulunan bir zayiçenin sonunda İdris-i Bitlisî’ye ait olduğu belirlenen el yazısıyla yazılmış ifadede doğum tarihinin 21 Safer 861/ 18 Ocak 1457 Salı günü; doğum yerinin ise Tahran’ın hemen güneyinde bulunan Rey’in Sulukân Kasabası olduğu belirtilmiştir.
Çocukluk ve gençliğinin başlangıcında iyi bir eğitim aldığı düşünülür. Kimlerden ve nerelerden ilim tahsil ettiği kaynaklarda belirtilmemiştir. 1469’da Uzun Hasan’ın başkentini Tebriz’e taşımasıyla İdris babasıyla bu şehre taşındı. Uzun Hasan’ın ölümünden sonra Akkyounlu sultanları Yakup Bey, Rüstem ve Elvend Beylerin yanında nişancı ve divan kâtibi olarak çalıştı; bu sırada bazı hükümdar çocuklarına lalalık yaptı.
Safevî Hanedanı’nın Şah İsmail önderliğinde ortaya çıkması ve Akkoyunlu Devleti’ne son vermesinden sonra Safevîlerin takibatına maruz kaldı ve Osmanlı Devleti’ne iltica etti. Osmanlı Sultanı II. Bayezid, kendisini daha önce Akkoyunlu hükümdarı Yakup Bey adına yazdığı tebrik mektubuyla tanıyor ve takdir ediyordu. İdrisî’yi iyi bir şekilde karşıladı ve maaş bağladı. İdrisî, Osmanlı sarayında II. Bayezid için özel kâtiplik ve nişancılık yaptı.
II. Bayezid’in Osmanlı hanedanına yakışır büyük bir Farsça tarih yazmasını istemesi üzerine kaleme aldığı Heşt Behişt adlı eserini otuz ayda tamamladı; 1506’da padişaha sundu. Eser, devlet erkanı tarafından boş yere uzatıldığı ve edebi kısımların önceki alimlerin kitap ve risalelerinden çalındığı eleştirisine uğradı. Devlet erkanı ile arası bozulan İdris, kendisine haksızlık yapıldığı, eserinin gerçek karşılığına alamadığı düşüncesine kapıldı ve Hac yolculuğuna çıkarak saraydan uzaklaşmak istedi.
Hac yolculuğu iznini ancak 1511’de alabildi. Kahire’ye ulaşınca bir süre burada kaldı. Memluk Sultanı Kansu Gavri ve Mısır uleması ile görüştü. Bazı çalışmalarını Mısır sultanına sundu Şah İsmail’in yöreye hakim olmasından sonra Tebriz’den kaçıp Mısır’a yerleşmiş olan İbrahim Gülşeni’nin hizmetinde bulundu. Memlük Sultanı’nın her yerde kendisine kolaylık gösterilmesi konusunda verdiği ferman ve Sultanın yeğeni ile birlikte Mekke’ye geçti ve oraya yerleşmeye karar verdi.
1512’de II. Bayezid’in ölümü ve oğlu Selim’in Osmanlı tahtına geçmesinden sonra yeni padişahın İstanbul’a dönmesi için kendisine bir ferman ve bir miktar altın gönderdiği İdris-i Bitlisî, Mekke’den ayrıldı. İstanbul’a vardığında, Mekke’de hazırladığı mukaddime ile hâtimeyi eseri Heit Behişt’e ekleyerek Sultan Selim’e sundu; II. Bayezid zamanında devlet erkânı olup da kendisine haksızlık edenleri şikâyet edip adalet istedi.
Yavuz Sultan Selim’in maiyetinde itibarlı bir konuma geldi ve Osmanlı siyasetinde aktif bir rol oynadı. Safevilerin Anadolu’daki faaliyetlerine dikkat çekerek padişahın siyasetini bu bölgelere kaydırmasında etkili oldu.Çaldıran Seferi'ne katıldı. Zaferden sonra öncü birliklerle Tebriz’e gitti, halkı Osmanlı idaresine ısındırmaya çalıştı. Tebriz’de kurulan karakol ve gözlemci kuvvetlerin komutasını da üstlendi.
İsmail taraftarları ile meskun bir bölgede kalmasını tehlikeli bulan I. Selim, kısa süre içinde Tebriz'i terk edip önce Nahçivan yoluyla Karabağ'a, daha sonra ise Batı Anadolu’ ya çekilmek zorunda kaldı. Bu arada Şah İsmail de ordusunu toparlayarak Tebriz'e dönmüş ve ünlü komutanlarından Karahan’ı Diyarbakır valisi tayin etmişti. İdris-i Bitlis’i, Yavuz’un İstanbul’a dönmesinin ardından maiyetindeki yerli gönüllü askerlerle Safevî kuşatması altındaki Diyarbakır’ı kurtarmaya gitti; bu şehrin kuşatmadan kurtarılmasında hizmeti geçti. Padişahın emriyle Fırat-Dicle Seferi başladı. İdris-i Bitlisi de Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da aşiret beyleri ile görüşüp onları Osmanlı Devleti’ne katılmaya ikna için çalıştı. Bölgedeki Kürtlerin önce Akkoyunlular, sonra ise Safeviler ile olumsuz ilişkileri olmuştu; bu nedenle çoğunun desteğini almayı başardı.
Kürt beylerini bir araya getirmeyi başaran İdris-i Bitlisi Farsça yazdığı Selimname eserinde Kürtleri Kızılbaşlar ile savaşa teşvik ettiğini, onların da kılıç zoruna Anadolu'yu Kızılbaşlardan temizlemek için yemin ettiklerini ve bu arada 40 bin Kızılbaşın (Alevinin) öldürüldüğünü yazmıştır.
İdris-i Bitlisî, 1515 yılında I. Selim'in verdiği yetkilere dayanarak Osmanlılar ile işbirliği yapmış olan Kürt beylerini vali olarak atadı ve bu dönemden de sonra onlara, valiliğin babadan oğula geçişi gibi ayrıcalık tanımış oldu.
1516 yılında oluşturulan ve merkezi Diyarbakır olan Arap ve Acem Kazaskerliği görevine getirilmesi ile Bitlisî’nin başarılı çalışmaları Osmanlı'nın en büyük rütbesi olan Kazaskerlik rütbesi ile ödüllendirildi. Bahsedilen kazaskerlik uzun ömürlü olmamış; bir süre sonra lağvedilerek Anadolu kazaskerliğine bağlanmıştır.
Diyarbakır valisi Bıyıklı Mehmed Paşa’nın Mısır seferinde bulunduğu sırada İdris-i Bitlisî vekâleten Diyarbakır yönetimi ile görevlendirildi. Mercidabık Savaşı’ndan sonra Diyarbakır’a dönen Bıyıklı Mehmet Paşa, onun Diyarbakır halkı üzerindeki etkisinden hoşlanmadı veya kendisinin ya da Bitlisî’nin Diyarbakır’dan alınmasını talep etti. Bunun üzerine İdris-i Bitlisî, padişahın Büyük Mısır Seferi'ne danışman olarak çağrıldı. Maveraünnehir hanlarına yazılacak fetihnameleri kaleme aldı. Mısır’ın ilhakından sonra bölgede kalarak Mısır’a Osmanlı yönetiminin şekillenmesinde rol oynadı.
Mısır’a kaldığı sürece İbrahim Gülşeni’nin hizmetinde bulundu. Farsça yazılmış Hayâtü’l-hayavân (Hayvanların Hatı) adlı eserin tercümesini tamamladı ve halkın Rumeli Kazaskeri Zeyrekzâde’den şikayetlerini içeren bir kaside ile birlikte padişaha sundu. Padişahın onun maddi bir beklenti içinde olduğunu sanarak bin altın bağışlamasına sinirlendi ve altınları vezirler aracılığı ile Sultana iade etti. Bu olaydan sonra İstanbul’a dönecek olan donanmayla saraya çağrılan İdrisî, ömrünün geri kalanında İstanbul’da ilmi çalışmalarla geçirdi ve Kanuni devrinde padişaha şark seferi tavsiylerde bulundu.
Kasım 1520’de İstanbul’da hayatını kaybetti. Mezarı Gümüşsuyu mevkiinde, Kerim Ağa Sokağı ile Gümüşsuyu Caddesi'nin birleştiği yerdedir. İdrisköşkü Caddesi üzerinde bir çeşmesi ile günümüzde mescit olarak kullanılan bir de sıbyan mektebi bulunmaktadır.
Ailesi
Zeynep Hatun adında bir hanımla evli olduğunu bilinen İdris’in çocuk sayısı hakkında kesin bilgi yoktur. Zeynep Hatun'un Eyüp Sultan Gümüşsuyu mevkiinde bir camisi bulunmaktadır. Ebülfazl Mehmed Efendi (ö. 1574)İdris-i Bitlisi'nin oğlu olarak bilinir. Ebülfazl Mehmed Efendi, babası gibi bir alim ve I. Süleyman zamanında önemli mevkilerde bulunmuş bir devlet adamıdır. Hac yolculuğu sırasında Şam'da vefat eden Ebülfazl Mehmed Efendi'nin makam türbesi banisi olduğu Cihangir Defterdar Cami bahçesinden kaldırılarak Tophane, Kılıç Ali Paşa Cami haziresine nakledilmiştir. “Emîrek” mahlaslı Mustafa Çelebi isimli başka bir oğlundan da bahsedilir.
Eserleri
Tıp kozmografya, felsefe, tasavvuf, siyaset, ahlâk ve tarih gibi değişik alanlarda, çoğu Farsça olmak üzere Arapça ve Türkçe telif, tercüme ve şerh niteliğinde birçok eseri vardır. Öğretici nitelikte Kaside ve mesnevilerinde Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Senâî, Abdurrahman-ı Câmî ve Şebüsterî’nin etkileri görülür. Asıl ününü nesir tarzında eserler ile yapmıştır.
Telif eserleri
- Risâle-i Bahâriyye (Rebî’u’l-ebrâr). Mevsimlerin ortaya çıkışını, özelliklerini ve bazı doğa olaylarını konu alan Farsça bir risaledir. Akkoyunlu Hükümdarı Yâkub Bey’e ithaf edilmiştir.
- Risâle-i Hazâniyye. Akkoyunlu Hükümdarı Yâkub Bey’in Azerbaycan’dan Arrân’a yaptığı ve İdris’in de katıldığı seyahati anlatan Farsça eserdir.
- Münâžaratü’ś-śavm ve’l-'î, Oruç ve bayram meselerine dair nazım ve nesir karışımı bir üslupla ele alınmış Farsça eserdir. 1502’de II. Bayezid’e sunulmuştur.
- Heşt Bihişt, II. Bayezid’in emri ile yazılmış Farsça Osmanlı tarihi kitabıdır . Benzeri görülmemiş bir edebî üslûp kullanmış, olaylar ağır bir dil ve çok uzun cümlelerle ifade edilmiştir. Bir kısmı İdris’e, bir kısmı başka şairlere ait Arapça ve Farsça şiirlere de yer verilmiştir. İlk sekiz Osmanlı padişahının her birinin dönemi ayrı bir bölümde anlatılır.
- 'Mirâtu’l-cemâl. Siyasetnâme ve ahlâk konularında Farsça eserdir. II. Bayezid’e sunulmuştur.
- Mir'âtü’l-'uşşâķ . Tasavvuf alanında nesir ve nazım karışımı Farsça eserdir. Yavuz Sultan Selim’e ithaf edilmiştir.
- Selimnâme'. Yavuz Sultan Selim’in doğuşundan ölümüne kadar olayları içeren kısmen nazım kısmen nesir türünde Farsça olarak kaleme alınmış eserdir. Heşt Behişt üslübundadır ve Zeyl-i Heşt Behişt olarak da bilinir.
- Münâžara-i 'Işķ bâ 'Aķl. Tasavvuf ve felsefe ile ilgili bir Farsça eserdir.
- Kaśâ'id ve münşe'ât ve mürâselât. Başta Osmanlı padişahları olmak üzere ileri gelen devlet ricâli ve bazı âlimler hakkında yazdığı kasidelerle az miktardaki mektubunu içeren Farsça eserdir.
- Mecmû'a-i Münşe'ât. Yazarın padişah adına yazdığı bazı mektupları ve devlet ve din adamlarına yazdığı özel mektupları içeren Farsça eserdir.
- Ķānûn-ı Şâhenşâhî. Siyasetname türünde Farsça eserdir.
- Risâletü’l-ibâ 'an mevâķı'i’l-vebâ. Tıp alanında Arapça kaleme alınmış eserdir. veba hastalığından korunma yolları ve dinî açıdan bu hastalık sebebiyle, hastalık bölgesinden kaçmanın caiz olduğuna dairdir.
- Risâle fi’n-nefs . Ruh konuları ile ilgili Arapça felsefi eserdir.
- Şerĥu esrâri’ś-śavm min şerĥi esrâri’l-'ibâdât . Memluk Sultanı Kansu Gavri’ye sunulmuş Arapça eserdir.
- Mecmûatü’l-münşeât . Türkçe yazılan bazı mektupları içerir. Bitlisî’nin bilinen tek Türkçe eseridir. Tebrik ve fetihname örnekleri içerir.
Haşiye ve Şerh niteliğinde eserler
- Haķķu’l-mübîn fî şerĥi Ĥakkı’l-yaķīn. Şebüsterî’nin kelâmla ilgili eserine Farsça yazılmış bir şerhtir. Yavuz Sultan Selim devrinde tamamlanmıştır.
- Hâşiye 'alâ Tefsîri Beyżâ . Beyzavî’nin eserindeki mevcut Fâtiha tefsiri üzerine yazılmış Arapça haşiyedir. II. Bayezid’e sunulmuştur.
Çeviri eserleri
- Terceme ve Tefsîr-i Ĥadîŝ-i Erba’în . Manzum olarak Farsçaya çevrilmiş kırk hadis ve mensur olarak yorumlanmasını içerir.
- Terceme ve Nažm-ı Ĥadîŝ-i Erba’în. Manzum olarak Farsçaya çevrilmiş kırk hadis ve yine manzum olarak yorumlarını içerir.
- Tercüme-i Hayâtü'l-Hayavan. Hayvanların faydaları ve zararları hakkında 14. yüzyılda Kemalü'd-din Demirî tarafından kaleme alınmış, Yavuz Sultan Selim’in emri ile 1517-1518’de Farsçaya çevrilmiştir.
Dış bağlantılar
- Abdüsselam Uygur. "Kanun-i Şehinşâhî" Tercümelerinde Rastlanan Bazı Çeviri Hataları ve Bunların Tashihi. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. Sayı 22, Yıl 2007 metin 22 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2019.
- ^ Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries. SUNY Press. pp. 47–49. ISBN .
- ^ a b c d e f g h i Özcan, Abdülkadir. (PDF). 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2015.
- ^ a b c Genç, Vural. . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2015.
- ^ Hür, Ayşe. "İdris-i Bitlisî:'Mevlana' mı 'iblis' mi?". www.radikal.com.tr. Radikal gazetesi 30 Eylül 2012. 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
- ^ Çetin, Esma. (PDF). www.turkishstudies.ne. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Cilt 11/5, Kış 2016. 18 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Yıldırım, Muhammed İbrahim. . Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi 1010. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2015.
- ^ Güneş, Ahmet. "Tarih, Tarihçi ve Meşruiyet" (PDF). Erişim tarihi: 22 Aralık 2015.
- ^ Mesela Hakan Özoğlu, Kurdish notables and the Ottoman state. SUNY Press, 2004. p.48
- ^ Doç. Dr. Erhan Afyoncu. Sorularla Osmanlı İmparatorluğu. 2004. - “Yavuz’un İran seferi sırasında Anadolu’da Şah İsmail’i destekleyen 40 bin Türkmen’i öldürttüğü söylenir. Ancak bu bilgi devrin kaynaklarından sadece İdris-i Bitlisi’nin Selim Şah-nâme’sinde vardır.”
- ^ "Bağımsız dergisi, Şubat 2013, Necdet Saraç". 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Eylül 2013.
- ^ "Yavuz Sultan Selim'in 'Kürt açılımı". 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2010.
- ^ . 28 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2015.
- ^ Eyüp İdrisköşü İdrisi Bitlisi Cami tas-istanbul. 13 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Erişim Tarihi:13.10.2016
- ^ Yanan, Yıktırılan, Yerine Çay Bahçesi Kondurulan Cami: Defterdar Camii 10 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., www.dunyabizim.com. Erişim Tarihi: 07.03.2020
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Idris i Bitlisi veya Bitlisli Idris 1452 1457 1520 devlet adami tarihci ve edebiyatci Ozellikle Yavuz Sultan Selim devrinde Osmanli Imparatorlugu nun dogu siyasetinde onemli rol oynadigi soylenir Kemaleddin Idris i BitlisiTacu t Tevarih te yer alan minyaturu Osmanli Imparatorlugu Diyarbekir Beylerbeyi VekiliHukumdar I SelimBeylerbeyi Biyikli Mehmed PasaKisisel bilgilerDogum y 1452 1457 Bitlis Bitlis PrensligiOlum 1520 63 68 yaslarinda Istanbul Osmanli ImparatorluguDefin yeri Eyup Istanbul TurkiyeMilliyeti KurtCocuk lar Ebulfazl Mehmed Mustafa Celebi Mevahib CelebiMeslegi Tarihci siyasetciDini IslamAskeri hizmetiCatisma savaslari Firat Dicle SeferiIdrisi Bitlisi Mezar Tasi Eyup Tip kozmoloji felsefe tasavvuf siyaset ahlak ve tarih gibi degisik alanlarda cogu Farsca olmak uzere Arapca ve Turkce telif tercume ve serh niteliginde bircok eseri vardir Bitlisi asil ununu Osmanli sultani II Bayezid in emriyle Farsca kaleme aldigi Osmanli tarihi alanindaki Hest Behist Sekiz Cennet adli eseri ile elde etmistir Bu eserle birlikte Osmanli tarih yaziciliginda Iran ekolunu baslatmis tarihe edebiyati sokup suslu yazma geleneginin ilk temsilcisi olmustur Adi lakabi ve mahlaslariAdi bazi kaynaklarda Idris i Bitlisi bazilarinda Mevlana Idris bazilarinda da Molla Idris seklinde gecer Hakimuddin ve Kemaleddin unvanlariyla da anilmaktadir Farsca Arapca ve Turkce yazmis oldugu siirlerinde kendi adini Idris mahlas olarak kullanmistir Etnik kokeniIdris i Bitlisi nin kimi cevrelerde Hakkari veya Bitlis Kurtlerinden olan Husameddin Ali adli bir ulemanin oglu oldugu kabul edilir Bazi cevrelerde ise Turk oldugu ileri surulur Akkoyunlular Devleti doneminde yasamis olan Husameddin Ali el Bitlisi kendi milliyeti ile ilgili ozel bir beyanda bulunmamistir ancak Idris i Bitlisi nin Selim Sah name adli eserinde Osmanli Devleti nin bir temsilcisi olarak Kurt beylerini ziyaret ettigini ve bu beylerle etnik baglarinin oldugunu ifade etmesinden hareketle Bitlisi nin Kurt asilli oldugu kabul edilir HayatiDogum tarihi hakkinda kesin bilgi olmamakla birlikte 1452 1457 yillari arasinda dunyaya geldigi kabul edilmektedir Eserlerinde kendisinden Idris b Seyh Husameddin Ali el Bidlisi olarak bahsedilir Bitlis in alim ve seyhlerinden olan babasi Husameddin Ali Diyarbakir da Bayindirli Uzun Hasan in sarayinda hizmet vermis Devleti nin merkezi Tebriz e nakledilince oraya gitmisti annesi hakkinda ise bilgi bulunmamaktadir Kimi kaynaklarda Bitlisi nisbesinden oturu Bitlis te dogdugu one surulur bazilarinda ise babasinin Akkoyunlu sarayinda bulunmus olmasindan dolayi Idris in Diyarbakir da dogmus olabilecegi belirtilir Son arastirmalarda Ragip Pasa Kutuphanesi nde bulunan bir zayicenin sonunda Idris i Bitlisi ye ait oldugu belirlenen el yazisiyla yazilmis ifadede dogum tarihinin 21 Safer 861 18 Ocak 1457 Sali gunu dogum yerinin ise Tahran in hemen guneyinde bulunan Rey in Sulukan Kasabasi oldugu belirtilmistir Cocukluk ve gencliginin baslangicinda iyi bir egitim aldigi dusunulur Kimlerden ve nerelerden ilim tahsil ettigi kaynaklarda belirtilmemistir 1469 da Uzun Hasan in baskentini Tebriz e tasimasiyla Idris babasiyla bu sehre tasindi Uzun Hasan in olumunden sonra Akkyounlu sultanlari Yakup Bey Rustem ve Elvend Beylerin yaninda nisanci ve divan katibi olarak calisti bu sirada bazi hukumdar cocuklarina lalalik yapti Safevi Hanedani nin Sah Ismail onderliginde ortaya cikmasi ve Akkoyunlu Devleti ne son vermesinden sonra Safevilerin takibatina maruz kaldi ve Osmanli Devleti ne iltica etti Osmanli Sultani II Bayezid kendisini daha once Akkoyunlu hukumdari Yakup Bey adina yazdigi tebrik mektubuyla taniyor ve takdir ediyordu Idrisi yi iyi bir sekilde karsiladi ve maas bagladi Idrisi Osmanli sarayinda II Bayezid icin ozel katiplik ve nisancilik yapti II Bayezid in Osmanli hanedanina yakisir buyuk bir Farsca tarih yazmasini istemesi uzerine kaleme aldigi Hest Behist adli eserini otuz ayda tamamladi 1506 da padisaha sundu Eser devlet erkani tarafindan bos yere uzatildigi ve edebi kisimlarin onceki alimlerin kitap ve risalelerinden calindigi elestirisine ugradi Devlet erkani ile arasi bozulan Idris kendisine haksizlik yapildigi eserinin gercek karsiligina alamadigi dusuncesine kapildi ve Hac yolculuguna cikarak saraydan uzaklasmak istedi Ahlat Muharebesi sirasinda sagdaki atli Idris i Bitlisi Hac yolculugu iznini ancak 1511 de alabildi Kahire ye ulasinca bir sure burada kaldi Memluk Sultani Kansu Gavri ve Misir ulemasi ile gorustu Bazi calismalarini Misir sultanina sundu Sah Ismail in yoreye hakim olmasindan sonra Tebriz den kacip Misir a yerlesmis olan Ibrahim Gulseni nin hizmetinde bulundu Memluk Sultani nin her yerde kendisine kolaylik gosterilmesi konusunda verdigi ferman ve Sultanin yegeni ile birlikte Mekke ye gecti ve oraya yerlesmeye karar verdi 1512 de II Bayezid in olumu ve oglu Selim in Osmanli tahtina gecmesinden sonra yeni padisahin Istanbul a donmesi icin kendisine bir ferman ve bir miktar altin gonderdigi Idris i Bitlisi Mekke den ayrildi Istanbul a vardiginda Mekke de hazirladigi mukaddime ile hatimeyi eseri Heit Behist e ekleyerek Sultan Selim e sundu II Bayezid zamaninda devlet erkani olup da kendisine haksizlik edenleri sikayet edip adalet istedi Yavuz Sultan Selim in maiyetinde itibarli bir konuma geldi ve Osmanli siyasetinde aktif bir rol oynadi Safevilerin Anadolu daki faaliyetlerine dikkat cekerek padisahin siyasetini bu bolgelere kaydirmasinda etkili oldu Caldiran Seferi ne katildi Zaferden sonra oncu birliklerle Tebriz e gitti halki Osmanli idaresine isindirmaya calisti Tebriz de kurulan karakol ve gozlemci kuvvetlerin komutasini da ustlendi Ismail taraftarlari ile meskun bir bolgede kalmasini tehlikeli bulan I Selim kisa sure icinde Tebriz i terk edip once Nahcivan yoluyla Karabag a daha sonra ise Bati Anadolu ya cekilmek zorunda kaldi Bu arada Sah Ismail de ordusunu toparlayarak Tebriz e donmus ve unlu komutanlarindan Karahan i Diyarbakir valisi tayin etmisti Idris i Bitlis i Yavuz un Istanbul a donmesinin ardindan maiyetindeki yerli gonullu askerlerle Safevi kusatmasi altindaki Diyarbakir i kurtarmaya gitti bu sehrin kusatmadan kurtarilmasinda hizmeti gecti Padisahin emriyle Firat Dicle Seferi basladi Idris i Bitlisi de Dogu ve Guneydogu Anadolu da asiret beyleri ile gorusup onlari Osmanli Devleti ne katilmaya ikna icin calisti Bolgedeki Kurtlerin once Akkoyunlular sonra ise Safeviler ile olumsuz iliskileri olmustu bu nedenle cogunun destegini almayi basardi Kurt beylerini bir araya getirmeyi basaran Idris i Bitlisi Farsca yazdigi Selimname eserinde Kurtleri Kizilbaslar ile savasa tesvik ettigini onlarin da kilic zoruna Anadolu yu Kizilbaslardan temizlemek icin yemin ettiklerini ve bu arada 40 bin Kizilbasin Alevinin olduruldugunu yazmistir Idris i Bitlisi 1515 yilinda I Selim in verdigi yetkilere dayanarak Osmanlilar ile isbirligi yapmis olan Kurt beylerini vali olarak atadi ve bu donemden de sonra onlara valiligin babadan ogula gecisi gibi ayricalik tanimis oldu 1516 yilinda olusturulan ve merkezi Diyarbakir olan Arap ve Acem Kazaskerligi gorevine getirilmesi ile Bitlisi nin basarili calismalari Osmanli nin en buyuk rutbesi olan Kazaskerlik rutbesi ile odullendirildi Bahsedilen kazaskerlik uzun omurlu olmamis bir sure sonra lagvedilerek Anadolu kazaskerligine baglanmistir Diyarbakir valisi Biyikli Mehmed Pasa nin Misir seferinde bulundugu sirada Idris i Bitlisi vekaleten Diyarbakir yonetimi ile gorevlendirildi Mercidabik Savasi ndan sonra Diyarbakir a donen Biyikli Mehmet Pasa onun Diyarbakir halki uzerindeki etkisinden hoslanmadi veya kendisinin ya da Bitlisi nin Diyarbakir dan alinmasini talep etti Bunun uzerine Idris i Bitlisi padisahin Buyuk Misir Seferi ne danisman olarak cagrildi Maveraunnehir hanlarina yazilacak fetihnameleri kaleme aldi Misir in ilhakindan sonra bolgede kalarak Misir a Osmanli yonetiminin sekillenmesinde rol oynadi Misir a kaldigi surece Ibrahim Gulseni nin hizmetinde bulundu Farsca yazilmis Hayatu l hayavan Hayvanlarin Hati adli eserin tercumesini tamamladi ve halkin Rumeli Kazaskeri Zeyrekzade den sikayetlerini iceren bir kaside ile birlikte padisaha sundu Padisahin onun maddi bir beklenti icinde oldugunu sanarak bin altin bagislamasina sinirlendi ve altinlari vezirler araciligi ile Sultana iade etti Bu olaydan sonra Istanbul a donecek olan donanmayla saraya cagrilan Idrisi omrunun geri kalaninda Istanbul da ilmi calismalarla gecirdi ve Kanuni devrinde padisaha sark seferi tavsiylerde bulundu Kasim 1520 de Istanbul da hayatini kaybetti Mezari Gumussuyu mevkiinde Kerim Aga Sokagi ile Gumussuyu Caddesi nin birlestigi yerdedir Idriskosku Caddesi uzerinde bir cesmesi ile gunumuzde mescit olarak kullanilan bir de sibyan mektebi bulunmaktadir AilesiZeynep Hatun adinda bir hanimla evli oldugunu bilinen Idris in cocuk sayisi hakkinda kesin bilgi yoktur Zeynep Hatun un Eyup Sultan Gumussuyu mevkiinde bir camisi bulunmaktadir Ebulfazl Mehmed Efendi o 1574 Idris i Bitlisi nin oglu olarak bilinir Ebulfazl Mehmed Efendi babasi gibi bir alim ve I Suleyman zamaninda onemli mevkilerde bulunmus bir devlet adamidir Hac yolculugu sirasinda Sam da vefat eden Ebulfazl Mehmed Efendi nin makam turbesi banisi oldugu Cihangir Defterdar Cami bahcesinden kaldirilarak Tophane Kilic Ali Pasa Cami haziresine nakledilmistir Emirek mahlasli Mustafa Celebi isimli baska bir oglundan da bahsedilir EserleriTip kozmografya felsefe tasavvuf siyaset ahlak ve tarih gibi degisik alanlarda cogu Farsca olmak uzere Arapca ve Turkce telif tercume ve serh niteliginde bircok eseri vardir Ogretici nitelikte Kaside ve mesnevilerinde Mevlana Celaleddin i Rumi Senai Abdurrahman i Cami ve Sebusteri nin etkileri gorulur Asil ununu nesir tarzinda eserler ile yapmistir Telif eserleri Risale i Bahariyye Rebi u l ebrar Mevsimlerin ortaya cikisini ozelliklerini ve bazi doga olaylarini konu alan Farsca bir risaledir Akkoyunlu Hukumdari Yakub Bey e ithaf edilmistir Risale i Hazaniyye Akkoyunlu Hukumdari Yakub Bey in Azerbaycan dan Arran a yaptigi ve Idris in de katildigi seyahati anlatan Farsca eserdir Munazaratu s savm ve l i Oruc ve bayram meselerine dair nazim ve nesir karisimi bir uslupla ele alinmis Farsca eserdir 1502 de II Bayezid e sunulmustur Hest Bihist II Bayezid in emri ile yazilmis Farsca Osmanli tarihi kitabidir Benzeri gorulmemis bir edebi uslup kullanmis olaylar agir bir dil ve cok uzun cumlelerle ifade edilmistir Bir kismi Idris e bir kismi baska sairlere ait Arapca ve Farsca siirlere de yer verilmistir Ilk sekiz Osmanli padisahinin her birinin donemi ayri bir bolumde anlatilir Miratu l cemal Siyasetname ve ahlak konularinda Farsca eserdir II Bayezid e sunulmustur Mir atu l ussak Tasavvuf alaninda nesir ve nazim karisimi Farsca eserdir Yavuz Sultan Selim e ithaf edilmistir Selimname Yavuz Sultan Selim in dogusundan olumune kadar olaylari iceren kismen nazim kismen nesir turunde Farsca olarak kaleme alinmis eserdir Hest Behist uslubundadir ve Zeyl i Hest Behist olarak da bilinir Munazara i Isk ba Akl Tasavvuf ve felsefe ile ilgili bir Farsca eserdir Kasa id ve munse at ve muraselat Basta Osmanli padisahlari olmak uzere ileri gelen devlet ricali ve bazi alimler hakkinda yazdigi kasidelerle az miktardaki mektubunu iceren Farsca eserdir Mecmu a i Munse at Yazarin padisah adina yazdigi bazi mektuplari ve devlet ve din adamlarina yazdigi ozel mektuplari iceren Farsca eserdir kanun i Sahensahi Siyasetname turunde Farsca eserdir Risaletu l iba an mevaki i l veba Tip alaninda Arapca kaleme alinmis eserdir veba hastaligindan korunma yollari ve dini acidan bu hastalik sebebiyle hastalik bolgesinden kacmanin caiz olduguna dairdir Risale fi n nefs Ruh konulari ile ilgili Arapca felsefi eserdir Serĥu esrari s savm min serĥi esrari l ibadat Memluk Sultani Kansu Gavri ye sunulmus Arapca eserdir Mecmuatu l munseat Turkce yazilan bazi mektuplari icerir Bitlisi nin bilinen tek Turkce eseridir Tebrik ve fetihname ornekleri icerir Hasiye ve Serh niteliginde eserler Hakku l mubin fi serĥi Ĥakki l yakin Sebusteri nin kelamla ilgili eserine Farsca yazilmis bir serhtir Yavuz Sultan Selim devrinde tamamlanmistir Hasiye ala Tefsiri Beyza Beyzavi nin eserindeki mevcut Fatiha tefsiri uzerine yazilmis Arapca hasiyedir II Bayezid e sunulmustur Ceviri eserleri Terceme ve Tefsir i Ĥadiŝ i Erba in Manzum olarak Farscaya cevrilmis kirk hadis ve mensur olarak yorumlanmasini icerir Terceme ve Nazm i Ĥadiŝ i Erba in Manzum olarak Farscaya cevrilmis kirk hadis ve yine manzum olarak yorumlarini icerir Tercume i Hayatu l Hayavan Hayvanlarin faydalari ve zararlari hakkinda 14 yuzyilda Kemalu d din Demiri tarafindan kaleme alinmis Yavuz Sultan Selim in emri ile 1517 1518 de Farscaya cevrilmistir Dis baglantilarAbdusselam Uygur Kanun i Sehinsahi Tercumelerinde Rastlanan Bazi Ceviri Hatalari ve Bunlarin Tashihi Turkiyat Arastirmalari Dergisi Sayi 22 Yil 2007 metin 22 Aralik 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kaynakca Arsivlenmis kopya 18 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Eylul 2019 Kurdish Notables and the Ottoman State Evolving Identities Competing Loyalties and Shifting Boundaries SUNY Press pp 47 49 ISBN 978 0 7914 5993 5 a b c d e f g h i Ozcan Abdulkadir PDF 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 22 Aralik 2015 a b c Genc Vural 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Aralik 2015 Hur Ayse Idris i Bitlisi Mevlana mi iblis mi www radikal com tr Radikal gazetesi 30 Eylul 2012 17 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Temmuz 2016 Cetin Esma PDF www turkishstudies ne International Periodical for the Languages Literature and History of Turkish or Turkic Cilt 11 5 Kis 2016 18 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 29 Temmuz 2016 a b c d e f g h i j k l m Yildirim Muhammed Ibrahim Mimar Sinan Guzel Sanatlar Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Doktora Tezi 1010 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Aralik 2015 Gunes Ahmet Tarih Tarihci ve Mesruiyet PDF Erisim tarihi 22 Aralik 2015 Mesela Hakan Ozoglu Kurdish notables and the Ottoman state SUNY Press 2004 p 48 Doc Dr Erhan Afyoncu Sorularla Osmanli Imparatorlugu 2004 ISBN 9756480122 Yavuz un Iran seferi sirasinda Anadolu da Sah Ismail i destekleyen 40 bin Turkmen i oldurttugu soylenir Ancak bu bilgi devrin kaynaklarindan sadece Idris i Bitlisi nin Selim Sah name sinde vardir Bagimsiz dergisi Subat 2013 Necdet Sarac 21 Eylul 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Eylul 2013 Yavuz Sultan Selim in Kurt acilimi 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Nisan 2010 28 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Aralik 2015 Eyup Idriskosu Idrisi Bitlisi Cami tas istanbul 13 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Erisim Tarihi 13 10 2016 Yanan Yiktirilan Yerine Cay Bahcesi Kondurulan Cami Defterdar Camii 10 Agustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde www dunyabizim com Erisim Tarihi 07 03 2020