Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çıldır Ardahan ilinin bir ilçesi ve bu ilçenin merkezidir.
| Çıldır | |
|---|---|
 Çıldır'ın Konumu | |
 İlçe sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| İl | Ardahan |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| İdare | |
| • Kaymakam | Muhammed Enes İpek |
| • Belediye başkanı | Kemal Yakup Azizoğlu (AK Parti) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 1082 km² |
| Rakım | 1950 m |
| Nüfus (2018) | |
| • Toplam | 9,833 |
| • Kır | 6,616 |
| • Şehir | 2.631 |
| Zaman dilimi | (TSİ) |
| Posta kodu | 75400 |
| İl alan kodu | 0478 |
| İl plaka kodu | 75 |
Resmî site YerelNET | |
Tarihçe
Bugünkü ilçe ile ilçe merkezinin ve buradaki gölün adı olan Çıldır, Gürcüce Çrdili'den (ჩრდილი) değişime uğrayarak ortaya çıkmış bir yer adıdır. Gürcüce "çrdili" kuzey anlamına gelir. Gürcistan'da bugün de İmereti bölgesinin Harauli Belediyesi'nde Çrdili adını taşıyan bir köy bulunmaktadır. Çıldır Gölü'nün ve bugünkü kasabanın yerinde olan köyün "Çrdili" adından önce Palakatsio adını taşıdığı bilinmektedir.Erken Orta Çağ'da bugünkü Çıldır ilçesi toprakları Gürcü Krallığı sınırları içinde kalıyordu ve Çrdili adı bu dönemden itibaren kullanılmış olmalıdır.
Urartu yazıtlarında Kura Nehri’nin yukarılarında ve Çıldır Gölü’nün etrafında yaşayan kabileler ve siyasi birlikler hakkında dikkat çekici bilgiler yer almaktadır. Bu yazıtlara göre Çıldır Gölü'nün etrafında İganiehi Krallığı hüküm sürüyor ve bu kraliyetin bir şehri olan Makaltun bulunuyordu.
Çıldır toprakları Gürcü Krallığı sınırları içindeyken, 1071 yılındaki Malazgirt Savaşı'nın ardından Büyük Selçukluların denetimine girdi. Büyük Selçuklular 1121 yılında Didgori Savaşı'nda yenilince, Çıldır'ı yeniden Gürcüler ele geçirdi. Birleşik Gürcistan Krallığı sınırları içindeyken Çrdili (Çıldır) ile Cavaheti bölgelerinin yönetimi Tmogvi Eristavlığı'na bırakılmıştı. Çrdili bölgesi, birleşik Gürcistan Krallığı'nın zayıflaması sırasında bağımsız devlete dönüşen ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği'nin bir parçası haline geldi. 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar Çıldır bölgesini Samtshe Atabeyliği'nden ele geçirdi.
Osmanlı idaresi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Gürcülerden ele geçirdiği toprakları Gürcistan Vilayeti adı altında kaydetmiştir. Bu deftere göre sekiz livadan oluşan bu vilayetin livalarından biri Çıldır livası ya da "liva-i Çıldır" (لوأ چلدر) idi. Çıldır livası, Canbaz, Kenarbel ve Kurd Kalası nahiyelerinden oluşuyordu. Canbaz nahiyesi 51 köyü, Kenarbel nahiyesi 33 köyü ve Kurd Kalası (Kurtkale) nahiyesi ise 16 köyü kapsıyordu. Çıldır livası toplam 100 köyden oluşuyordu. Bu köylerden biri olan Rabat-i Kale-i Çıldır (رباط قلعۀ چلدز) Canbaz nahiyesinin ve Gürcistan Vilayeti yerine kullanılan Çıldır Eyaleti'nin de büyük bir olasılıkla idari merkeziydi. Ancak bugünkü Çıldır kasabasının temelini Çıldır Kalesi Rabatı değil, hemen yakınındaki Dzurdzna (Zurzuna) köyü oluşturmuştur. O tarihte Çıldır Kalesi Rabatı'nda 7 hane, Zurzuna köyünde ise 19 hane yaşıyordu. Çıldır Kalesi Rabatı'nda nüfusun bu kadar az olması, 9 Ağustos 1578'de Safeviler ile Osmanlılar arasındaki Çıldır Muharebesi'nde buranın büyük zarar görmesiyle ilişkilendirilmektedir. Bu iki yerleşmenin hane halkı Osmanlı idaresinin Hristiyan köylülerden tahsil ettiği ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı.
Çıldır, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi'nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Çıldır bölgesi, Kars oblastı içinde, Ardahan sancağına (okrug) bağlı bir kaza (uçastok) idi. Zurzuna (Зурзуна) adıyla kaydedilmiş olan kaza merkezinin nüfusu, 1886 yılı tespitine göre 128 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı "Türk" olarak kaydedilmiştir. Toplam 40 köyü kapsayan Çıldır kazasında ise, 8.909 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun %31,4'ü (2.796 kişi) Türk,, %64,7'si (5.762 kişi) Karapapak ve %3,9'u (351 kişi) Rum olarak kaydedilmiştir. Zurzuna köyünün nüfusu 1896'da 164, 1906'da ise 214 kişiye ulaşmıştır. Bu sırada Çıldır kazasının nüfusu da artmış ve 1896 yılında 10.773 kişi, 1906 yılında ise 12.755 kişi olarak kaydedilmiştir.
Çıldır bölgesi, I. Dünya Savaşı'ın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan'ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında (15 Şubat-17 Mart 1921) Ankara Hükümeti'nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerleri bölgeden çekildi ve böylece Çıldır fiilen Türkiye'ye katıldı. 16 Mart 1921'de, Ankara Hükûmeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması'yla bölge Türkiye'ye bırakıldı.
Çıldır bölgesi 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Çıldır adıyla Kars vilayetine bağlı bir kazaydı. Çıldır kazası, Zurzuna (Merkez nahiye), Cala ve Kurt Kala olmak üzere üç nahiyeden oluşuyordu. Çıldır kazası, 1940 genel nüfus sayımı sırasında, Merkez nahiye, Cala nahiyesi ve Kurtkale nahiyesi olmak üzere, üç nahiyeden oluşuyordu. Merkez nahiye 20, Cala nahiyesi 10 ve Kurtkale nahiyesi ise 14 köyü kapsıyordu. Bir köy büyüklüğünde olan ilçe merkezi Çıldır’da, 1.003’ü erkek ve 304’ü kadın olmak üzere 1.307 kişi yaşıyordu. Toplam 44 köyü kapsayan Çıldır kazasının toplam nüfusu ise, 10.326’sı erkek ve 10.000’i kadın olmak üzere 20.326 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte Çıldır, Kars vilayetinin on kazasından biriydi. Ardahan 1992 yılında il olunca, Çıldır ilçesi de bu ile bağlandı.
Tarihsel yapılar
Çıldır bölgesi, Orta Çağ'dan kalma önemli tarihsel yapıları barındırmaktadır. Bugün Kenardere adını taşıyan Ampuri köyündeki kilise, bunlardan biridir. 20. yüzyılın başına sağlam olan Ampuri Kilises, daha sonra tamamen yıkılmıştır. Çıldır ilçesinde köyünde bulunan Kacistsihe adlı efsanevi kale, günümüze büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır. Kale içinde başka yapıların kalıntıları da bulunmaktadır.Çamardo köyündeki tek nefli bir yapı olan kilise, Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili tarafından 20. yüzyılın başında kayıt altına alındığında büyük ölçüde ayakta duruyordu. Çamardo Kilisesi de sonradan yıkılmıştır. Bugün Kurtkale olarak bilinen Mgeltsihe köyündeki kalenin 9-10. yüzyıllarda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Mgeltsihe köyünde ayrıca kiliseler bulunmaktadır. Köy kilisesi olan bu yapılardan biri büyük ölçüde ayaktadır ve duvar resimleri de kısmen günümüze ulaşmıştır.
Çıldır ilçesinde bugün Kotanlı adını taşıyan Skarebi köyünde 10. yüzyıldan kalma bir kilise ile iki kale bulunmaktadır. Skarebi Kilisesi’nin Aziz Giorgi’ye adandığı Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin tespit ettiği kitabelerden anlaşılmaktadır. Ekvtime Takaişvili ayrıca 20. yüzyılın başında kilisenin güney duvarında Gürcüce yazı da tespit etmiştir. Bugün Akçakale adını taşıyan Tetrtsihe köyündeki tek nefli kilise, 10. yüzyılda inşa edilmiştir. Bu yapı, Tetrtsihe (Akça Kale) olarak bilinen kalenin kilisesiydi. Çıldır Gölü’ndeki adada, çok eski bir kentin kalıntılarının olduğu yerde, kalenin eteklerinde yer alan kiliseden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Tetrtsihe (Akça Kale), Tetrtsihe (Akçakale) köyünün güneybatısındaki adada yer alır.
Çıldır ilçesindeki en önemli yapılardan biri, Tskarostavi Kilisesi’dir. Eski piskoposluk merkezi olan Tskarostavi’deki piskoposluk kilisesinin ilki 6. yüzyılda inşa edilmiştir. 10. yüzyılda yeniden inşa edilen Tskarostavi Kilisesi, kubbeli bir yapıydı. 1900’lerin başlarında büyük ölçüde sağlam olan kilise 1970’lerde yıkılmış ve yerine cami inşa edilmiştir. Bugün Gölbelen adını taşıyan Urta’da 10. yüzyılda inşa edilmiş olan üç nefli bazilika bulunmaktadır. Bir köy kilisesi olarak inşa edilmiş olan Urta Kilisesi, bugün cami olarak kullanılmaktadır. Bundan dolayı büyük ölçüde korunmuş olan kiliseye dışarıdan cami görünümü verilmiş ve yapının içi boyanmıştır. Vaşlobi (Övündü) köyü de önemli dinsel yapılar barındıran bir yerleşmedir. 1902’de Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili’nin tespit ettiği Vaşlobi Manastırı, 2009 yılında alan çalışmasıyla belgelenmiştir
Coğrafi yapı
İlçe Kuzeyi ve Doğusu Gürcistaın ın Samsthe-Javakheti Bölgesinin Aspindza, Akhalkalaki ve Ninotsminda /Bogdanovka ile çevrilidir. İlçe merkezi, ortalama 1950 m. yükseklikte düz bir alana kurulmuş, köyleri ise kısmen düz ve kısmen de engebeli bir arazi üzerine yerleşmiştir. İlçenin toplam yüzölçümü 1163 km² dir. Bunun 1016 km²’ lik kısmı kara, geri kalan kısmı ise göllerle oluşmaktadır. Bu göllerden Çıldır Gölü 120 km², bir kısmı Gürcistan sınırları içerisinde olan Aktaş Gölü ise 27 km² alana sahiptir. Bölgemizin en yüksek dağı Keldağ ve Gökdağ dır, her iki dağın yüksekliği’ de 3000 m. dir. İlçede 2 adet akarsu bulunmaktadır, bunlar Kura ve Karasu isimleriyle bilinmektedir.Kura nehri üzerinde bulun Kayabeyi Barajı ve Hidroelektrik Santrali inşasına 2010 yılında başlanmış ve şubat 2015 yılında tamamlanmıştır.
Kışları çok sert ve soğuk, yazları ise ılık ve yağışlı geçen bir kara iklimine sahiptir. En soğuk ayın sıcaklık ortalaması –30 derecedir. En sıcak ayın sıcaklık ortalaması ise +25 derecedir.
Nüfus Yapısı
Halkının demografik yapısı; Terekeme ve Ahıska Türklerinden oluşur. Halkın geçim kaynağı hayvancılık ve tarımdır.
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| Çıldır ilçesi (Kars) | |||
| 1927 | 18.667 | 540 | 18.127 |
| 1935 | 19.551 | 669 | 18.882 |
| 1940 | 20.326 | 1.307 | 19.019 |
| 1945 | 22.886 | 1.106 | 21.780 |
| 1950 | 25.174 | 1.118 | 24.056 |
| 1955 | 27.851 | 1.427 | 26.424 |
| 1960 | 30.173 | 1.420 | 28.753 |
| 1965 | 33.384 | 2.040 | 31.344 |
| 1970 | 35.644 | 2.637 | 33.007 |
| 1975 | 36.680 | 2.260 | 34.420 |
| 1980 | 34.987 | 2.391 | 32.596 |
| 1985 | 32.485 | 2.366 | 30.119 |
| 1990 | 24.296 | 2.119 | 22.177 |
| Çıldır ilçesi (Ardahan) | |||
| 2000 | 14.869 | 2.415 | 12.454 |
| 2007 | 11.901 | 1.730 | 10.171 |
| 2008 | 11.800 | 1.915 | 9.885 |
| 2009 | 10.833 | 1.502 | 9.331 |
| 2010 | 10.546 | 1.522 | 9.024 |
| 2011 | 10.675 | 1.737 | 8.938 |
| 2012 | 10.753 | 1.683 | 9.070 |
| 2013 | 10.476 | 2.870 | 7.606 |
| 2014 | 10.134 | 2.765 | 7.369 |
| 2015 | 9.759 | 2.660 | 7.099 |
| 2016 | 9.539 | 2.598 | 6.941 |
| 2017 | 9.361 | 2.573 | 6.788 |
| 2018 | 9.833 | 2.855 | 6.978 |
| 2019 | 9.343 | 2.642 | 6.701 |
| 2020 | 9.247 | 2.631 | 6.616 |
Turizm
İlçe, Turizm açısından önemli potansiyele sahip olup, yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekecek gezip görmeye değen tarihî eserleri bulunmaktadır.İlçede 2 km mesafede bulunan Şeytan Kalesi, İlçenin Övündü köyü yakınlarında bulunan 7 katlı mağaralar ve bu mağaralara 600 m uzaklıkta bulunan Gürcistan sınırı bitişiğindeki Kurt Kalesi, Çıldır Gölü içerisinde bulunan Kuş Adası, Akçakale köyü içerisinde bulunan Alpaslan Adası ve adanın içerisinde bulunun yer altı mağaraları ile kiliseler bulunmaktadır.
Kaynakça
- ^ (PDF). 5 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2012.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt (1958), s. 379-381". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Mart 2021.
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editörler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 23, .
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 46, .
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt (1947), s. 263-264, II. cilt (1941) s. 258-259, III. cilt (1958), s. 379-468". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Mart 2021.
- ^ ""Çıldır kazası (1886 Yılı) (Rusça)". 18 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Mart 2021.
- ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 115, .
- ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
- ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 761.
- ^ "1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944, s. 351" (PDF). 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 12 Haziran 2022.
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 56 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . .
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 395, .
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 61 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . .
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 221-223, 401, .
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 80 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . .
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 214-215, 390, .
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 224, .
- ^ Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 215, 220, .
- ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016.
- ^ . (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
- ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f
- "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Çıldır Nüfusu - Ardahan". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Ardahan Çıldır Nüfusu". nufusune.com.
Dış bağlantılar
- Çıldır Belediye Başkanlığı.13 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Çıldır Kaymakamlığı11 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Cildir Ardahan ilinin bir ilcesi ve bu ilcenin merkezidir CildirIlceCildir in KonumuIlce sinirlari haritasiUlkeTurkiyeIlArdahanCografi bolgeDogu Anadolu BolgesiIdare KaymakamMuhammed Enes Ipek Belediye baskaniKemal Yakup Azizoglu AK Parti Yuzolcumu Toplam1082 km Rakim1950 mNufus 2018 Toplam9 833 Kir6 616 Sehir2 631Zaman dilimiUTC 03 00 TSI Posta kodu75400Il alan kodu0478Il plaka kodu75Resmi site YerelNETTarihceBugunku ilce ile ilce merkezinin ve buradaki golun adi olan Cildir Gurcuce Crdili den ჩრდილი degisime ugrayarak ortaya cikmis bir yer adidir Gurcuce crdili kuzey anlamina gelir Gurcistan da bugun de Imereti bolgesinin Harauli Belediyesi nde Crdili adini tasiyan bir koy bulunmaktadir Cildir Golu nun ve bugunku kasabanin yerinde olan koyun Crdili adindan once Palakatsio adini tasidigi bilinmektedir Erken Orta Cag da bugunku Cildir ilcesi topraklari Gurcu Kralligi sinirlari icinde kaliyordu ve Crdili adi bu donemden itibaren kullanilmis olmalidir Urartu yazitlarinda Kura Nehri nin yukarilarinda ve Cildir Golu nun etrafinda yasayan kabileler ve siyasi birlikler hakkinda dikkat cekici bilgiler yer almaktadir Bu yazitlara gore Cildir Golu nun etrafinda Iganiehi Kralligi hukum suruyor ve bu kraliyetin bir sehri olan Makaltun bulunuyordu Cildir topraklari Gurcu Kralligi sinirlari icindeyken 1071 yilindaki Malazgirt Savasi nin ardindan Buyuk Selcuklularin denetimine girdi Buyuk Selcuklular 1121 yilinda Didgori Savasi nda yenilince Cildir i yeniden Gurculer ele gecirdi Birlesik Gurcistan Kralligi sinirlari icindeyken Crdili Cildir ile Cavaheti bolgelerinin yonetimi Tmogvi Eristavligi na birakilmisti Crdili bolgesi birlesik Gurcistan Kralligi nin zayiflamasi sirasinda bagimsiz devlete donusen ve Gurcu atabeglerin yonettigi Samtshe Atabeyligi nin bir parcasi haline geldi 16 yuzyilin ortasinda Osmanlilar Cildir bolgesini Samtshe Atabeyligi nden ele gecirdi Eski adi Kacistsihe olan Seytan Kalesi nin uzaktan gorunumu Osmanli idaresi 1595 tarihli ve Defter i Mufassal i Vilayet i Gurcistan adli mufassal defterde Gurculerden ele gecirdigi topraklari Gurcistan Vilayeti adi altinda kaydetmistir Bu deftere gore sekiz livadan olusan bu vilayetin livalarindan biri Cildir livasi ya da liva i Cildir لوأ چلدر idi Cildir livasi Canbaz Kenarbel ve Kurd Kalasi nahiyelerinden olusuyordu Canbaz nahiyesi 51 koyu Kenarbel nahiyesi 33 koyu ve Kurd Kalasi Kurtkale nahiyesi ise 16 koyu kapsiyordu Cildir livasi toplam 100 koyden olusuyordu Bu koylerden biri olan Rabat i Kale i Cildir رباط قلعۀ چلدز Canbaz nahiyesinin ve Gurcistan Vilayeti yerine kullanilan Cildir Eyaleti nin de buyuk bir olasilikla idari merkeziydi Ancak bugunku Cildir kasabasinin temelini Cildir Kalesi Rabati degil hemen yakinindaki Dzurdzna Zurzuna koyu olusturmustur O tarihte Cildir Kalesi Rabati nda 7 hane Zurzuna koyunde ise 19 hane yasiyordu Cildir Kalesi Rabati nda nufusun bu kadar az olmasi 9 Agustos 1578 de Safeviler ile Osmanlilar arasindaki Cildir Muharebesi nde buranin buyuk zarar gormesiyle iliskilendirilmektedir Bu iki yerlesmenin hane halki Osmanli idaresinin Hristiyan koylulerden tahsil ettigi ispenc vergisi vermekle yukumlu kilinmisti Cildir uzun sure Osmanli egemenliginde kaldiktan sonra 93 Harbi nde 1877 1878 Ruslarin eline gecti Rus idaresinde Cildir bolgesi Kars oblasti icinde Ardahan sancagina okrug bagli bir kaza ucastok idi Zurzuna Zurzuna adiyla kaydedilmis olan kaza merkezinin nufusu 1886 yili tespitine gore 128 kisiden olusuyordu Bu nufusun tamami Turk olarak kaydedilmistir Toplam 40 koyu kapsayan Cildir kazasinda ise 8 909 kisi yasiyordu Bu nufusun 31 4 u 2 796 kisi Turk 64 7 si 5 762 kisi Karapapak ve 3 9 u 351 kisi Rum olarak kaydedilmistir Zurzuna koyunun nufusu 1896 da 164 1906 da ise 214 kisiye ulasmistir Bu sirada Cildir kazasinin nufusu da artmis ve 1896 yilinda 10 773 kisi 1906 yilinda ise 12 755 kisi olarak kaydedilmistir Cildir bolgesi I Dunya Savasi in sonlarinda Rus ordusunun bolgeden cekilmesinin ardindan bir sure bagimsiz Gurcistan in sinirlari icinde kaldi Kizil Ordu nun Gurcistan i isgali sirasinda 15 Subat 17 Mart 1921 Ankara Hukumeti nin verdigi ultimatom uzerine Gurcu askerleri bolgeden cekildi ve boylece Cildir fiilen Turkiye ye katildi 16 Mart 1921 de Ankara Hukumeti ile Sovyet Rusya arasinda imzalanan Moskova Antlasmasi yla bolge Turkiye ye birakildi Cildir bolgesi 1928 tarihli Osmanlica koy listesine gore Cildir adiyla Kars vilayetine bagli bir kazaydi Cildir kazasi Zurzuna Merkez nahiye Cala ve Kurt Kala olmak uzere uc nahiyeden olusuyordu Cildir kazasi 1940 genel nufus sayimi sirasinda Merkez nahiye Cala nahiyesi ve Kurtkale nahiyesi olmak uzere uc nahiyeden olusuyordu Merkez nahiye 20 Cala nahiyesi 10 ve Kurtkale nahiyesi ise 14 koyu kapsiyordu Bir koy buyuklugunde olan ilce merkezi Cildir da 1 003 u erkek ve 304 u kadin olmak uzere 1 307 kisi yasiyordu Toplam 44 koyu kapsayan Cildir kazasinin toplam nufusu ise 10 326 si erkek ve 10 000 i kadin olmak uzere 20 326 kisiden olusuyordu Bu tarihte Cildir Kars vilayetinin on kazasindan biriydi Ardahan 1992 yilinda il olunca Cildir ilcesi de bu ile baglandi Tarihsel yapilarCala olarak da bilinen Cala koyundeki Gurcu kilisesi Cala Kilisesi Fotograf 1902 Cildir bolgesi Orta Cag dan kalma onemli tarihsel yapilari barindirmaktadir Bugun Kenardere adini tasiyan Ampuri koyundeki kilise bunlardan biridir 20 yuzyilin basina saglam olan Ampuri Kilises daha sonra tamamen yikilmistir Cildir ilcesinde koyunde bulunan Kacistsihe adli efsanevi kale gunumuze buyuk olcude saglam ulasmistir Kale icinde baska yapilarin kalintilari da bulunmaktadir Camardo koyundeki tek nefli bir yapi olan kilise Gurcu tarihci Ekvtime Takaisvili tarafindan 20 yuzyilin basinda kayit altina alindiginda buyuk olcude ayakta duruyordu Camardo Kilisesi de sonradan yikilmistir Bugun Kurtkale olarak bilinen Mgeltsihe koyundeki kalenin 9 10 yuzyillarda insa edildigi tahmin edilmektedir Mgeltsihe koyunde ayrica kiliseler bulunmaktadir Koy kilisesi olan bu yapilardan biri buyuk olcude ayaktadir ve duvar resimleri de kismen gunumuze ulasmistir Cildir ilcesinde bugun Kotanli adini tasiyan Skarebi koyunde 10 yuzyildan kalma bir kilise ile iki kale bulunmaktadir Skarebi Kilisesi nin Aziz Giorgi ye adandigi Gurcu tarihci Ekvtime Takaisvili nin tespit ettigi kitabelerden anlasilmaktadir Ekvtime Takaisvili ayrica 20 yuzyilin basinda kilisenin guney duvarinda Gurcuce yazi da tespit etmistir Bugun Akcakale adini tasiyan Tetrtsihe koyundeki tek nefli kilise 10 yuzyilda insa edilmistir Bu yapi Tetrtsihe Akca Kale olarak bilinen kalenin kilisesiydi Cildir Golu ndeki adada cok eski bir kentin kalintilarinin oldugu yerde kalenin eteklerinde yer alan kiliseden geriye sadece yikintilar kalmistir Tetrtsihe Akca Kale Tetrtsihe Akcakale koyunun guneybatisindaki adada yer alir Cildir ilcesindeki en onemli yapilardan biri Tskarostavi Kilisesi dir Eski piskoposluk merkezi olan Tskarostavi deki piskoposluk kilisesinin ilki 6 yuzyilda insa edilmistir 10 yuzyilda yeniden insa edilen Tskarostavi Kilisesi kubbeli bir yapiydi 1900 lerin baslarinda buyuk olcude saglam olan kilise 1970 lerde yikilmis ve yerine cami insa edilmistir Bugun Golbelen adini tasiyan Urta da 10 yuzyilda insa edilmis olan uc nefli bazilika bulunmaktadir Bir koy kilisesi olarak insa edilmis olan Urta Kilisesi bugun cami olarak kullanilmaktadir Bundan dolayi buyuk olcude korunmus olan kiliseye disaridan cami gorunumu verilmis ve yapinin ici boyanmistir Vaslobi Ovundu koyu de onemli dinsel yapilar barindiran bir yerlesmedir 1902 de Gurcu tarihci ve arkeolog Ekvtime Takaisvili nin tespit ettigi Vaslobi Manastiri 2009 yilinda alan calismasiyla belgelenmistirCografi yapiCildir Golu Ilce Kuzeyi ve Dogusu Gurcistain in Samsthe Javakheti Bolgesinin Aspindza Akhalkalaki ve Ninotsminda Bogdanovka ile cevrilidir Ilce merkezi ortalama 1950 m yukseklikte duz bir alana kurulmus koyleri ise kismen duz ve kismen de engebeli bir arazi uzerine yerlesmistir Ilcenin toplam yuzolcumu 1163 km dir Bunun 1016 km lik kismi kara geri kalan kismi ise gollerle olusmaktadir Bu gollerden Cildir Golu 120 km bir kismi Gurcistan sinirlari icerisinde olan Aktas Golu ise 27 km alana sahiptir Bolgemizin en yuksek dagi Keldag ve Gokdag dir her iki dagin yuksekligi de 3000 m dir Ilcede 2 adet akarsu bulunmaktadir bunlar Kura ve Karasu isimleriyle bilinmektedir Kura nehri uzerinde bulun Kayabeyi Baraji ve Hidroelektrik Santrali insasina 2010 yilinda baslanmis ve subat 2015 yilinda tamamlanmistir Kislari cok sert ve soguk yazlari ise ilik ve yagisli gecen bir kara iklimine sahiptir En soguk ayin sicaklik ortalamasi 30 derecedir En sicak ayin sicaklik ortalamasi ise 25 derecedir Nufus YapisiHalkinin demografik yapisi Terekeme ve Ahiska Turklerinden olusur Halkin gecim kaynagi hayvancilik ve tarimdir Yil Toplam Sehir KirCildir ilcesi Kars 1927 18 667 540 18 1271935 19 551 669 18 8821940 20 326 1 307 19 0191945 22 886 1 106 21 7801950 25 174 1 118 24 0561955 27 851 1 427 26 4241960 30 173 1 420 28 7531965 33 384 2 040 31 3441970 35 644 2 637 33 0071975 36 680 2 260 34 4201980 34 987 2 391 32 5961985 32 485 2 366 30 1191990 24 296 2 119 22 177Cildir ilcesi Ardahan 2000 14 869 2 415 12 4542007 11 901 1 730 10 1712008 11 800 1 915 9 8852009 10 833 1 502 9 3312010 10 546 1 522 9 0242011 10 675 1 737 8 9382012 10 753 1 683 9 0702013 10 476 2 870 7 6062014 10 134 2 765 7 3692015 9 759 2 660 7 0992016 9 539 2 598 6 9412017 9 361 2 573 6 7882018 9 833 2 855 6 9782019 9 343 2 642 6 7012020 9 247 2 631 6 616TurizmIlce Turizm acisindan onemli potansiyele sahip olup yerli ve yabanci turistlerin ilgisini cekecek gezip gormeye degen tarihi eserleri bulunmaktadir Ilcede 2 km mesafede bulunan Seytan Kalesi Ilcenin Ovundu koyu yakinlarinda bulunan 7 katli magaralar ve bu magaralara 600 m uzaklikta bulunan Gurcistan siniri bitisigindeki Kurt Kalesi Cildir Golu icerisinde bulunan Kus Adasi Akcakale koyu icerisinde bulunan Alpaslan Adasi ve adanin icerisinde bulunun yer alti magaralari ile kiliseler bulunmaktadir Kaynakca PDF 5 Nisan 2015 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 20 Aralik 2012 Defter i Mufassal i Vilayet i Gurcistan Osmanlica ve Gurcuce Yayimlayan Sergi Cikia Tiflis 1941 1958 3 cilt III cilt 1958 s 379 381 22 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Mart 2021 Tao Klarceti Tarih ve Kultur Arastirmalari Editorler Buba Kudava ve Goca Saitidze Turkceye cevirenler Hasan Celik ve Kevser Ruhi Tiflis 2018 s 23 ISBN 9789941963629 Tao Klarceti Tarih ve Kultur Arastirmalari Editoler Buba Kudava ve Goca Saitidze Turkceye cevirenler Hasan Celik ve Kevser Ruhi Tiflis 2018 s 46 ISBN 9789941963629 Defter i Mufassal i Vilayet i Gurcistan Osmanlica ve Gurcuce Yayimlayan Sergi Cikia Tiflis 1941 1958 3 cilt I cilt 1947 s 263 264 II cilt 1941 s 258 259 III cilt 1958 s 379 468 22 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Mart 2021 Cildir kazasi 1886 Yili Rusca 18 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Mart 2021 Candan Badem Carlik Yonetiminde Kars Ardahan Artvin Istanbul 2018 s 115 ISBN 9786052100271 Mustafa Kemal Ataturk Nutuk Istanbul 1934 2 cilt s 41 Son Teskilat i Mulkiyede Koylerimizin Adlari Osmanlica Istanbul 1928 s 761 1940 Genel Nufus Sayimi Ankara 1944 s 351 PDF 18 Subat 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 12 Haziran 2022 2014 Yili Tao Klarceti Tarihi Eserleri Arastirma Gezisi Sonuclari Gurcuce Tiflis 2015 s 56 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 0 7362 5 Tao Klarceti Tarihsel ve Kulturel Anitlar Katalogu Gurcuce Editor Buba Kudava Yazarlar Nestan Bagauri Zurab Batiasvili Irma Beridze Buba Kudava Nikoloz Jgenti Goca Saitidze Natia Hizanisvili 2018 Tiflis s 395 ISBN 9789941478178 2014 Yili Tao Klarceti Tarihi Eserleri Arastirma Gezisi Sonuclari Gurcuce Tiflis 2015 s 61 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 0 7362 5 Tao Klarceti Tarihsel ve Kulturel Anitlar Katalogu Gurcuce Editor Buba Kudava Yazarlar Nestan Bagauri Zurab Batiasvili Irma Beridze Buba Kudava Nikoloz Jgenti Goca Saitidze Natia Hizanisvili 2018 Tiflis s 221 223 401 ISBN 9789941478178 2014 Yili Tao Klarceti Tarihi Eserleri Arastirma Gezisi Sonuclari Gurcuce Tiflis 2015 s 80 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 0 7362 5 Tao Klarceti Tarihsel ve Kulturel Anitlar Katalogu Gurcuce Editor Buba Kudava Yazarlar Nestan Bagauri Zurab Batiasvili Irma Beridze Buba Kudava Nikoloz Jgenti Goca Saitidze Natia Hizanisvili 2018 Tiflis s 214 215 390 ISBN 9789941478178 Tao Klarceti Tarihsel ve Kulturel Anitlar Katalogu Gurcuce Editor Buba Kudava Yazarlar Nestan Bagauri Zurab Batiasvili Irma Beridze Buba Kudava Nikoloz Jgenti Goca Saitidze Natia Hizanisvili 2018 Tiflis s 224 ISBN 9789941478178 Tao Klarceti Tarihsel ve Kulturel Anitlar Katalogu Gurcuce Editor Buba Kudava Yazarlar Nestan Bagauri Zurab Batiasvili Irma Beridze Buba Kudava Nikoloz Jgenti Goca Saitidze Natia Hizanisvili 2018 Tiflis s 215 220 ISBN 9789941478178 Fasikul I Mufassal Neticeler Icmal Tablolari PDF 28 Tesrinevvel 1927 Umumi Nufus Tahriri DIE Erisim tarihi 28 Mayis 2021 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link PDF 20 Ilktesrin 1935 Genel Nufus Sayimi DIE 2 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 20 Ilktesrin 1940 Genel Nufus Sayimi DIE 20 Ekim 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 20 Ekim 2016 PDF 21 Ekim 1945 Genel Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 22 Ekim 1950 Umumi Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 23 Ekim 1955 Genel Nufus Sayimi DIE 2 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 23 Ekim 1960 Genel Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 19 Subat 2021 1965 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1970 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1975 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1980 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1985 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1990 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2000 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2007 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2008 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2009 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2010 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2011 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2012 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 20 Subat 2013 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 8 Mart 2013 2013 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 15 Subat 2014 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 15 Subat 2014 2014 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 10 Subat 2015 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 10 Subat 2015 a b c d e f Merkezi Dagitim Sistemi html Dogrudan bir kaynak olmayip ilgili veriye ulasmak icin sorgulama yapilmalidir Turkiye Istatistik Kurumu Erisim tarihi 13 Nisan 2016 Cildir Nufusu Ardahan nufusu com Erisim tarihi 5 Subat 2021 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Ardahan Cildir Nufusu nufusune com Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Dis baglantilarCildir Belediye Baskanligi 13 Eylul 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Cildir Kaymakamligi11 Mayis 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde