Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli. (Aralık 2023) () |
Britonlar (Latince: ), en azından Britanya Demir Çağı'ndan Yüksek Orta Çağ'a kadar Büyük Britanya'da yaşayan yerli Kelt halkını ifade eder. Bu dönemde, Galler, Cornish ve Bretonlar gibi farklı gruplara ayrılmışlardır. Modern Brittonik dillerin atası olan Ortak Brittonik dilini konuşuyorlardı.
Antik Britanya'ya dair en eski yazılı kayıtlar Greko-Romen yazarlarına dayanır ve Demir Çağı'na kadar uzanır. Antik Britanya, birçok kabile ve krallıktan oluşan çeşitli tepe kaleleriyle tanımlanıyordu. Britonlar, Antik Kelt dinini druidler tarafından yönetilen bir din olarak takip ediyorlardı. Özellikle güneydeki kabileler, özellikle Galya ve Belçika ile güçlü bağlara sahipken, kendi sikkelerini bile basıyorlardı.
MS 1. yüzyılda Roma İmparatorluğu, Britanya'nın büyük bir bölümünü fethederek Britanya eyaletini kurdu. Roma, kuzey Britanya'yı işgal etti, ancak kuzeydeki Britonlar ve Kaledonyalılar fethedilemedi ve Hadrian Duvarı Roma İmparatorluğu'nun sınırı haline geldi. Bu dönemde özellikle güneydoğuda bir kültürü ortaya çıktı ve Britanya Latincesi ile birlikte Brittonca da varlığını sürdürdü.
Britonların kuzey Britanya'da imparatorluğun dışında yaşayan Piktlerle ilişkisi hala belirsizdir, ancak çoğu akademisyen Pikt dilinin Ortak Brittonik diline yakından bağlı olduğunu kabul etmektedir.
Roma egemenliği 5. yüzyılda sona erdikten sonra, doğu ve güney Britanya'ya Anglosakson yerleşimi başladı. Bu dönemde Britonların kültürü ve dili parçalandı ve topraklarının büyük bir kısmı Anglosaksonlaşırken, kuzey İrlanda'dan gelen Galce konuşan İskoçlar tarafından benzer bir yerleşim sürecine maruz kaldı. Bu kültürel değişim sırasında toplu nüfus hareketlerinin ne kadar etkili olduğu hala tartışma konusudur. Aynı dönemde Britonlar Avrupa anakarasına göç etti ve Brittany (şu anda Fransa'nın bir parçası), ve Britonia'da (şu anda İspanya'nın Galiçya bölgesi) önemli koloniler kurdu.
1.yüzyıla gelindiğinde Brittonca konuşan halklar farklı gruplara ayrılmıştı: Galler'de Gallerliler, Cornwall'da Cornishler, Brittany'de Bretonlar, güney İskoçya ve kuzey İngiltere'de Hen Ogledd ("Eski Kuzey") Kumbrialıları ve kuzey İskoçya'da Pikt halkının kalıntıları bulunmaktaydı. Ortak Brittonca, farklı Britton dillerine evrildi: Galce, Cumbrric,Cornish ve Bretonca.
İsim
Kelt çalışmalarında "Britonlar," antik ve Orta Çağ dönemlerinde Britanya'da Brittonik dillerini anadili olarak konuşanları ifade eder. Bu dönemlerdeki ilk kanıtlardan Orta Çağ'ın ortalarına kadar bu dilleri konuşan insanlara atıfta bulunur.
Britanya'da yaşayanlara dair en eski kaynak, M.Ö. 330-320 yıllarında Britanya Adaları'na keşif gezisi yapan Yunan coğrafyacısı Pytheas'a aittir. Pytheas'ın yazıları günümüze ulaşmasa da, sonraki yüzyıllarda yazarlar sıkça Britanyalılara referans yapmışlardır. Antik Yunanlılar Britanya halkını "Pretanoí" veya "Bretanoí" olarak adlandırırlardı. Plinius'un "Doğa Tarihi" (MS 77) adanın eski adının "Albion" olduğunu belirtir ve Avienius, adayı "Albionların Adası" olarak anar. Bu isim muhtemelen Pytheas aracılığıyla Galyalılardan gelmiş olabilir. Britanyalıların Latince adı ise "Britanni" idi.
"P-Kelt" etnonimi, Eski İrlandaca "cruth" ve Eski Galce "pryd" olarak dönüşen Ortak Keltçe "*kʷritu'dan" "*Pritanī" olarak yeniden şekillendirildi. Bu terim muhtemelen "formların insanları" anlamına gelir ve genellikle Latince "Picti" (Pictler) adıyla ifade edilen "boyalı insanlar" anlamıyla ilişkilendirilebilir. Piktlerin Eski Galce adı "Prydyn"dır. Dilbilimci Kim McCone, bu adın Cymry'nin (Galler ve Kumbria halkı) adını aldıktan sonra uzak kuzeyde yaşayanlarla sınırlı kaldığını öne sürmektedir. "Gelgelelim, Galce "prydydd," "formların yapımcısı" anlamına gelir ve aynı zamanda en yüksek dereceli ozan için kullanılan bir terimdi.
Latince "Britanni" teriminin Orta Çağ Galce formu "Brython"du, hem tekil hem de çoğul hallerde. "Brython," 1884 yılında John Rhys tarafından Büyük Britanya'nın P-Keltçe konuşanlarına açıkça atıfta bulunmak için "Goidel"i tamamlamak amacıyla İngilizceye dahil edildi. Bu nedenle, bu dil grubunu ifade eden "Brythonic" sıfatı oluşturuldu. "Brittonik diller" terimi daha yakın bir tarihî kullanımdır; Oxford İngilizce Sözlüğü'ne göre ilk kez 1923'te görüldü.
Orta Çağ'ın başlarında, Anglo-Saksonlar Britanya'ya yerleştikten sonra, Anglo-Saksonlar tüm Britanyalıları "Bryttas" veya "Wealas" (Galler) olarak adlandırırken, Orta Çağ Latincesinde hâlâ "Britanni" veya "Brittones" olarak adlandırıldılar. 11. yüzyıldan itibaren, farklı siyasi tarihleri nedeniyle Galler, Kumbralılar, Cornishler ve Bretonlar olarak ayrı ayrı anıldılar.
1.yüzyılın başlarından itibaren ve özellikle 1707 Birlik Yasaları'ndan sonra, "Britanyalı" ve "Briton" terimleri İngiliz, İskoç ve belirli İrlandalılar da dahil olmak üzere Büyük Britanya Krallığı'nın tüm sakinleri veya genel olarak Britanya İmparatorluğu'nun vatandaşları için kullanılabiliyordu.
Dil
Britanyalılar, Insular Kelt dili olarak bilinen Ortak Brittonca'yı konuşuyordu. Erken Orta Çağ tarihi kaynaklarına göre, Armorica'nın Roma sonrası dönemindeki Kelt dilini konuşanlar, Britanya'dan gelen göçmenlerdi ve bu göçler sonucunda erken dönemde Galce ile benzer olan ve günümüzde hala kullanılan Breton dili ortaya çıktı. Bu nedenle bölge günümüzde Brittany (Br. Breizh, Fr. Bretagne; adı Britannia'dan türetilmiştir) olarak adlandırılmaktadır.
Ortak Brittonca, MÖ 7. yüzyılda Britanya Adaları'na gelen göçmenlerin Proto-Kelt dilinin Insular kolundan türemiştir. Dil daha sonra farklılaşmaya başlamış ve bazı dilbilimciler sonraki gelişmeleri Batı ve Güneybatı Brittonik dilleri olarak sınıflandırmıştır. Batı Brittonik, Galler'de Galce'ye ve Britanya'nın Hen Ogledd bölgesinde (şu anda modern kuzey İngiltere ve güney İskoçya) Cumbric diline evrilirken, Güneybatı lehçesi Cornwall ve Güney Batı İngiltere'de Cornish ve Armorica'da Bretonca olarak gelişmiştir. Piktçe'nin artık ayrı bir Kelt dilinden ziyade Ortak Brittonca'dan türediği genellikle kabul edilmektedir. Galce ve Bretonca günümüzde hala yaşayan dillerdir; ancak Kümbric ve Piktçe 12. yüzyılda yok olmuştur. Cornish ise 19. yüzyılda neredeyse yok olmuş ancak 20. yüzyıldan itibaren dilin yeniden canlandırılması çabalarına tabi tutulmuştur.
Tarihi
Köken
Kelt halklarının ve Kelt dillerinin Britanya'ya ilk ne zaman ulaştığına dair birbiriyle yarışan hipotezler vardır ve bunların hiçbiri üzerinde uzlaşma sağlanamamıştır. Yirminci yüzyılın büyük bölümünde geleneksel görüş, Kelt kültürünün Orta Avrupa Hallstatt kültüründen doğduğu ve Keltlerin ve dillerinin MÖ birinci binyılın ikinci yarısında Britanya'ya ulaştığı yönündeydi. Daha yakın zamanlarda John Koch ve Barry Cunliffe, Kelt dillerinin doğuya doğru yayılmadan önce Atlantik Bronz Çağı kültür bölgesinde bir deniz ticaret dili olarak geliştiğini savunan 'Batıdan Kelt' teorileriyle buna karşı çıkmıştır. Alternatif olarak, Patrick Sims-Williams bu iki hipotezi de eleştirerek Keltçenin Galya'da ortaya çıktığını ve MÖ birinci binyıl boyunca yayılarak bu dönemin sonlarına doğru Britanya'ya ulaştığını öne süren 'Merkezden Keltçe' teorisini önermiştir.
2021 yılında yapılan büyük bir arkeogenetik çalışması, Bronz Çağı sırasında MÖ 1.300'den MÖ 800'e kadar 500 yıllık bir süre boyunca güney Britanya'ya bir göç olduğunu ortaya çıkarmıştır.Göçmenler "genetik olarak en çok Fransa'daki eski bireylere benziyordu" ve daha yüksek düzeyde Erken Avrupalı Çiftçi soyuna sahipti. MÖ 1000'den 875'e kadar, genetik işaretleri hızla güney Britanya'ya yayıldı, bu bölgedeki sonraki Demir Çağı insanlarının soyunun yaklaşık yarısını oluşturdu, ancak kuzey Britanya'da değil. "Kanıtlar, şiddetli bir istila veya tek bir göç olayından ziyade, nüfusun genetik yapısının, tüccarların hareketi, evlilikler ve aile gruplarının küçük ölçekli hareketleri gibi birkaç yüzyıl boyunca Britanya anakarası ile Avrupa arasındaki sürekli temaslar yoluyla değiştiğini göstermektedir". Yazarlar bunu "erken Kelt dillerinin Britanya'ya yayılması için makul bir vektör" olarak tanımlamaktadır. Sonraki Demir Çağı boyunca Britanya'ya çok daha az göç olmuştur, bu nedenle Keltçenin Britanya'ya daha önce ulaşmış olması daha olasıdır. Barry Cunliffe, Britanya'da Keltçenin bir kolunun zaten konuşulduğunu ve Bronz Çağı göçünün Brittonik kolu ortaya çıkardığını öne sürmektedir.
Yaklaşık 890 yılında Kral Büyük Alfred'in emriyle derlenen Anglo-Sakson Kroniği bu cümleyle başlar: "Britanya adası 800 mil uzunluğunda ve 200 mil genişliğindedir. Ve adada beş ulus vardır; İngiliz, Galli (ya da Britanyalı), İskoç, Pikt ve Latin. Adanın ilk sakinleri Ermenistan'dan gelen ve Britanya'yı güneye doğru ilk kez iskân eden Britonlardır" ("Ermenistan" muhtemelen Armorica'nın yanlış transkripsiyonudur, kuzeybatı Galya'da modern Bretanya'yı da içeren bir bölge).
Britanya'ya Anglosakson yerleşimi
Romalıların ayrılışından otuz yıl kadar sonra, Germen dilini konuşan Anglosaksonlar Britanya'nın güneydoğu kıyılarına göç etmeye ve burada kendi krallıklarını kurmaya başladılar ve Dál nAraidi'den (modern Kuzey İrlanda) göç eden Galce konuşan İskoçlar da İskoçya'nın batı kıyısında ve Man Adası'nda aynı şeyi yaptılar.
Aynı zamanda Britanyalılar bugün Brittany ve Manş Adaları olarak adlandırılan bölgeye yerleştiler. Burada kendi küçük krallıklarını kurdular ve Breton dili Galce ya da Frankça'dan ziyade Brittonik Insular Keltçe'den gelişti. Bu dönemde kuzeybatı İspanya'daki Gallaecia'da Britonia adında bir Britton kolonisi daha kurulmuştur.
Eski Britton krallıklarının çoğu Anglosakson ve sonraki yüzyıllarda yok olmaya başladı; modern Doğu Anglia, Doğu Midlands, Kuzey Doğu İngiltere, Argyll ve Güney Doğu İngiltere bölgelerinin bir kısmı cermen ve Gal İskoç istilalarına ilk yenik düşenlerdi.
Ceint (modern Kent) krallığı MS 456'da düştü. Linnuis (modern Lincolnshire ve Nottinghamshire'ın ortasında yer alıyordu) MS 500 gibi erken bir tarihte ele geçirildi ve İngiliz Lindsey Krallığı oldu.
Regni (esasen modern Sussex ve doğu Hampshire) muhtemelen MS 510'da tamamen fethedilmiştir. Ynys Weith (Wight Adası) MS 530'da, Caer Colun (esasen modern Essex) ise MS 540'ta düşmüştür. Galyalılar İrlanda'dan Britanya'nın kuzeybatı kıyılarına gelmiş, yerli Britanyalıları yerlerinden etmiş ve MS 500 ile 560 yılları arasında modern Argyll, Skye ve Iona'yı kapsayan Dal Riata'yı kurmuşlardır. Günümüz Teesside, Wearside, Tyneside, Humberside, Lindisfarne (Medcaut) ve Farne Adalarını kapsayan Deifr (Deira) MS 559'da Anglosaksonların eline geçti ve Deira bu noktadan sonra bir Anglosakson krallığı haline geldi.Caer Went MS 575'te resmen ortadan kalkarak Doğu Anglia'nın Anglosakson krallığı haline geldi. Gwent sadece kısmen fethedildi; başkenti Caer Gloui (Gloucester) MS 577'de Anglosaksonlar tarafından alınarak Gloucestershire ve Wiltshire istilacılara teslim edilirken, en batıdaki kısım Brittonların elinde kaldı ve modern Galler'de varlığını sürdürdü.
Londra, St Albans ve Home Counties'in bazı kısımlarını kapsayan Caer Lundein,MS 600'de Brittonların elinden çıkmış ve Din Guardi (modern Bamburgh) başkentiyle modern Northumbria ve County Durham'da bulunan ve Ynys Metcaut'u (Lindisfarne) içeren Bryneich, MS 605'te Anglo-Sakson Bernicia'ya dönüşmüştür.
Caer Celemion (modern Hampshire ve Berkshire'da) MS 610'da yıkılmıştı. Modern Yorkshire, Lancashire ve Cheshire'ın büyük bir bölümünü kapsayan ve muhtemelen başkenti modern Leeds olan büyük bir krallık olan Elmet, MS 627'de Anglosaksonlar tarafından fethedildi. Staffordshire, Shropshire, Herefordshire ve Worcestershire'ı kapsayan Pengwern, MS 656'da büyük ölçüde yıkılmış, sadece modern Galler'deki en batı kısımları Britanyalıların kontrolü altında kalmıştır ve modern Bedfordshire'dan Northamptonshire'a kadar uzanan Cynwidion'un Pengwern ile aynı genel dönemde düşmesi muhtemeldir, ancak Calchwynedd'in bir alt krallığı Chilterns'te bir süre tutunmuş olabilir.
Galloway ve Carrick'i işgal eden Novant, MS 700'e gelindiğinde Brittonik-Piktiş hükümdarlıkları tarafından ele geçirilmiştir. Modern Ayrshire'ı kapsayan Aeron, MS 700'de Anglo-Sakson Northumbria Krallığı tarafından fethedilmiştir.
Yr Hen Ogledd (Eski Kuzey)
Bazı Britton krallıkları bu istilalara başarıyla direnebilmiştir: Rheged (modern Northumberland ve County Durham'ın büyük bir kısmını ve güney İskoçya ile İskoçya Sınırları'nın bazı bölgelerini kapsayan) MS 730'da doğu kısmı barışçıl bir şekilde Anglo-Sakson Bernicia-Northumberland krallığına katılmadan ve batı kısmı Ystrad Clud'un dost Britonları tarafından ele geçirilmeden önce MS 8. yüzyıla kadar ayakta kalmıştır. Benzer şekilde, sarayının Din Eidyn'de (modern Edinburgh) olduğu anlaşılan ve modern Northumbria, County Durham, Lothian ve Clackmannanshire'ın bazı kısımlarını kapsayan Gododdin Krallığı, Brittonik Piktler, Gal İskoçları ve Anglosaksonlar tarafından bölünmeden önce yaklaşık MS 775 yılına kadar varlığını sürdürmüştür.
Modern Caithness, Sutherland, Orkney ve Shetland'ı kapsayan Cait Krallığı, MS 871 yılında Gal İskoçları tarafından fethedilmiştir. Dumnonia (Cornwall, Devonshire ve Scilly Adalarını kapsayan) MS 9. yüzyılın ortalarında kısmen fethedilmiş, modern Devonshire'ın çoğu Anglosaksonlar tarafından ilhak edilmiş, ancak Cornwall, Scilly Adaları (Enesek Syllan) ve bir süre için batı Devonshire'ın bir kısmı (Dartmoor dahil) hala Britonların elinde kalmış ve Brittonik Kernow devleti haline gelmiştir. Manş Adaları (5. yüzyılda Britanyalılar tarafından kolonileştirilmiştir) MS 9. yüzyılın başlarında İskandinav ve Danimarkalı Vikinglerin saldırısına uğramış ve aynı yüzyılın sonunda Viking istilacılar tarafından fethedilmiştir.
Modern Marr, Banff, Buchan, Fife ve Aberdeenshire'ın büyük bölümünü kapsayan Ce Krallığı MS 900'den kısa bir süre sonra ortadan kalkmıştır. Strathearn, Morayshire ve Easter Ross'u kapsayan en büyük Brittonik-Pictish krallığı olan Fortriu, yaklaşık MS 950'de Gal Krallığı Alba'nın (İskoçya) eline geçmiştir. Circinn (modern Angus ve Mearns'de), Fib (modern Fife), Fidach (Inverness ve Perthshire) ve Ath-Fotla (Atholl) gibi diğer Pikt krallıkları da MS 11. yüzyılın başlarında ya da kısa bir süre sonra yıkılmıştır.
Bu bölgelerdeki Brythonik dillerin yerini zamanla Anglosaksonların Eski İngilizcesi ve İskoç Galcesi almıştır, ancak bu birçok bölgede muhtemelen aşamalı bir süreç olmuştur
Benzer şekilde, kuzeybatı İspanya'daki Britton kolonisi Britonia'nın MS 900'den kısa bir süre sonra ortadan kalktığı görülmektedir
Ystrad Clud (Strathclyde) Krallığı, 11. yüzyılın sonuna kadar varlığını sürdüren, Anglosakson, Gal İskoç ve daha sonra Viking saldırılarına başarıyla direnen Hen Ogledd'in ('') büyük ve güçlü bir Brittonik krallığıydı. Zirvede olduğu dönemde modern Strathclyde, Dumbartonshire, Cumbria, Stirlingshire, Lanarkshire, Ayrshire, Dumfries ve Galloway, Argyll ve Bute ile Kuzey Yorkshire'ın bazı kısımları, batı Pennines ve Batı Yorkshire'daki modern Leeds'e kadar uzanıyordu. 1090'larda İngiltere ve İskoçya arasında fiilen bölündüğünde Strathclyde Krallığı ''in Brittonik krallıklarının sonuncusu olmuştur.
Wales, Cornwall and Brittany
Britanyalılar ayrıca Galler ve Kernow'un (Cornwall, Dartmoor dahil Devon'un bazı bölgeleri ve Scilly Adaları'nı kapsayan) kontrolünü, Cornwall'un İngilizler tarafından fiilen ilhak edildiği MS 11. yüzyılın ortalarına kadar ellerinde tutmuşlardır; birkaç yıl sonra Scilly Adaları da bunu takip etmiştir, ancak zaman zaman Cornwall lordlarının MS 12. yüzyılın başlarına kadar ara sıra kontrolü ellerinde tuttukları görülmektedir.
Galler Anglo-Sakson, Gal İskoçları ve Viking kontrolünden uzak kalmış ve başta Gwynedd (Clwyd ve Anglesey dahil), Powys, Deheubarth (aslen Ceredigion, Seisyllwg ve Dyfed), Gwent ve Morgannwg (Glamorgan) olmak üzere çeşitli Britton krallıkları arasında bölünmüştür. Bu Brittonik-Galler krallıkları başlangıçta Galler'in modern sınırlarından daha doğudaki bölgeleri içeriyordu; örneğin Powys modern Merseyside, Cheshire ve Wirral'ın bazı kısımlarını, Gwent ise modern Herefordshire, Worcestershire, Somerset ve Gloucestershire'ın bazı kısımlarını kapsıyordu, ancak 12. yüzyılın başlarında büyük ölçüde modern Galler'in sınırlarıyla sınırlı kalmıştı.
Ancak 1100'lerin başlarında Anglosaksonlar ve Galler, Britanya'da eskiden Britton hakimiyetinde olan toprakların çoğunda baskın kültürel güç haline gelmiş ve yerli Britonların dili ve kültürü bu bölgelerde yavaş yavaş yerini almış, sadece Galler, Cornwall, Scilly Adaları ve Bretanya'da ve bir süreliğine Cumbria, Strathclyde ve doğu Galloway'in bazı kısımlarında kalmıştır.
Cornwall (Kernow, Dumnonia) farklı bir Britton kültürünü ve dilini korumasına rağmen 1050'lerden 1100'lerin başına kadar kesinlikle büyük ölçüde İngiltere tarafından emilmişti.İspanyol Galiçyası'ndaki Britonia MS 900'de ortadan kalkmış gibi görünüyor.
Ancak Galler ve Bretanya uzunca bir süre bağımsız kalmış, Bretanya 1532'de Fransa ile birleşmiş, Galler ise 16. yüzyılın ortalarında erkek tarafı Galler kökenli olan Tudorların (Y Tuduriaid) yönetimi sırasında 1535-1542 Galler Yasaları ile İngiltere ile birleşmiştir.
Galler, Cornwall, Brittany ve Scilly Adaları, günümüze kadar sürdürdükleri farklı bir Brittonik kültür, kimlik ve dili korumaya devam etmiştir. Galce ve Breton dilleri yaygın olarak konuşulmaya devam etmektedir ve bir zamanlar yok olmaya yakın olan Cornish dili 20. yüzyıldan bu yana bir canlanma yaşamıştır. Galler, Cornwall, Scilly Adaları ve Brittany'deki yer adları ve coğrafi özelliklerin adlarının büyük çoğunluğu Brittonca'dır ve Brittonca aile ve kişi adları yaygındır.
19. yüzyılda birçok Galli çiftçi Arjantin'in Patagonya bölgesine göç ederek, bugün Galce konuşan 1.500'den fazla kişinin yaşadığı Y Wladfa adlı bir topluluk oluşturmuştur.
Buna ek olarak, İngiltere, İskoçya ve İspanya'daki Galiçya'da çok sayıda Brittonik yer ve coğrafi isim şeklinde Brittonik bir miras kalmıştır. Coğrafi Brittonik isimlerin örnekleri Thames, Clyde, Severn, Tyne, Wye, Exe, Dee, Tamar, Tweed, Avon, Trent, Tambre, Navia ve Forth gibi nehir isimlerinde varlığını sürdürmektedir. Londra, Manchester, Glasgow, Edinburgh, Carlisle, Caithness, Aberdeen, Dundee, Barrow, Exeter, Lincoln, Dumbarton, Brent, Penge, Colchester, Gloucester, Durham, Dover, Kent, Leatherhead ve York gibi İngiltere ve İskoçya'daki birçok yer adı Anglo-Sakson veya Gal kökenli olmaktan ziyade kökenlidir.
Kaynakça
- ^ Graham Webster. (1996). "The Celtic Britons under Rome". In Green, Miranda (ed.). The Celtic World. Routledge. p. 623.
 | Etnik grup ile ilgili bu madde seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Britonlar haber gazete kitap akademik JSTOR Aralik 2023 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Britonlar Latince en azindan Britanya Demir Cagi ndan Yuksek Orta Cag a kadar Buyuk Britanya da yasayan yerli Kelt halkini ifade eder Bu donemde Galler Cornish ve Bretonlar gibi farkli gruplara ayrilmislardir Modern Brittonik dillerin atasi olan Ortak Brittonik dilini konusuyorlardi MS 5 yuzyilin ikinci yarisinda Roma devri kapanip Anglosakson devri baslarken Buyuk Britanya dillerin konusuldugu baslica bolgeler Pikt dillerinin konusuldugu baslica bolgeler Briton dillerinin konusuldugu baslica bolgeler Antik Britanya ya dair en eski yazili kayitlar Greko Romen yazarlarina dayanir ve Demir Cagi na kadar uzanir Antik Britanya bircok kabile ve kralliktan olusan cesitli tepe kaleleriyle tanimlaniyordu Britonlar Antik Kelt dinini druidler tarafindan yonetilen bir din olarak takip ediyorlardi Ozellikle guneydeki kabileler ozellikle Galya ve Belcika ile guclu baglara sahipken kendi sikkelerini bile basiyorlardi MS 1 yuzyilda Roma Imparatorlugu Britanya nin buyuk bir bolumunu fethederek Britanya eyaletini kurdu Roma kuzey Britanya yi isgal etti ancak kuzeydeki Britonlar ve Kaledonyalilar fethedilemedi ve Hadrian Duvari Roma Imparatorlugu nun siniri haline geldi Bu donemde ozellikle guneydoguda bir kulturu ortaya cikti ve Britanya Latincesi ile birlikte Brittonca da varligini surdurdu Britonlarin kuzey Britanya da imparatorlugun disinda yasayan Piktlerle iliskisi hala belirsizdir ancak cogu akademisyen Pikt dilinin Ortak Brittonik diline yakindan bagli oldugunu kabul etmektedir Roma egemenligi 5 yuzyilda sona erdikten sonra dogu ve guney Britanya ya Anglosakson yerlesimi basladi Bu donemde Britonlarin kulturu ve dili parcalandi ve topraklarinin buyuk bir kismi Anglosaksonlasirken kuzey Irlanda dan gelen Galce konusan Iskoclar tarafindan benzer bir yerlesim surecine maruz kaldi Bu kulturel degisim sirasinda toplu nufus hareketlerinin ne kadar etkili oldugu hala tartisma konusudur Ayni donemde Britonlar Avrupa anakarasina goc etti ve Brittany su anda Fransa nin bir parcasi ve Britonia da su anda Ispanya nin Galicya bolgesi onemli koloniler kurdu 1 yuzyila gelindiginde Brittonca konusan halklar farkli gruplara ayrilmisti Galler de Gallerliler Cornwall da Cornishler Brittany de Bretonlar guney Iskocya ve kuzey Ingiltere de Hen Ogledd Eski Kuzey Kumbrialilari ve kuzey Iskocya da Pikt halkinin kalintilari bulunmaktaydi Ortak Brittonca farkli Britton dillerine evrildi Galce Cumbrric Cornish ve Bretonca Isim Kelt calismalarinda Britonlar antik ve Orta Cag donemlerinde Britanya da Brittonik dillerini anadili olarak konusanlari ifade eder Bu donemlerdeki ilk kanitlardan Orta Cag in ortalarina kadar bu dilleri konusan insanlara atifta bulunur Britanya da yasayanlara dair en eski kaynak M O 330 320 yillarinda Britanya Adalari na kesif gezisi yapan Yunan cografyacisi Pytheas a aittir Pytheas in yazilari gunumuze ulasmasa da sonraki yuzyillarda yazarlar sikca Britanyalilara referans yapmislardir Antik Yunanlilar Britanya halkini Pretanoi veya Bretanoi olarak adlandirirlardi Plinius un Doga Tarihi MS 77 adanin eski adinin Albion oldugunu belirtir ve Avienius adayi Albionlarin Adasi olarak anar Bu isim muhtemelen Pytheas araciligiyla Galyalilardan gelmis olabilir Britanyalilarin Latince adi ise Britanni idi P Kelt etnonimi Eski Irlandaca cruth ve Eski Galce pryd olarak donusen Ortak Keltce kʷritu dan Pritani olarak yeniden sekillendirildi Bu terim muhtemelen formlarin insanlari anlamina gelir ve genellikle Latince Picti Pictler adiyla ifade edilen boyali insanlar anlamiyla iliskilendirilebilir Piktlerin Eski Galce adi Prydyn dir Dilbilimci Kim McCone bu adin Cymry nin Galler ve Kumbria halki adini aldiktan sonra uzak kuzeyde yasayanlarla sinirli kaldigini one surmektedir Gelgelelim Galce prydydd formlarin yapimcisi anlamina gelir ve ayni zamanda en yuksek dereceli ozan icin kullanilan bir terimdi Latince Britanni teriminin Orta Cag Galce formu Brython du hem tekil hem de cogul hallerde Brython 1884 yilinda John Rhys tarafindan Buyuk Britanya nin P Keltce konusanlarina acikca atifta bulunmak icin Goidel i tamamlamak amaciyla Ingilizceye dahil edildi Bu nedenle bu dil grubunu ifade eden Brythonic sifati olusturuldu Brittonik diller terimi daha yakin bir tarihi kullanimdir Oxford Ingilizce Sozlugu ne gore ilk kez 1923 te goruldu Orta Cag in baslarinda Anglo Saksonlar Britanya ya yerlestikten sonra Anglo Saksonlar tum Britanyalilari Bryttas veya Wealas Galler olarak adlandirirken Orta Cag Latincesinde hala Britanni veya Brittones olarak adlandirildilar 11 yuzyildan itibaren farkli siyasi tarihleri nedeniyle Galler Kumbralilar Cornishler ve Bretonlar olarak ayri ayri anildilar 1 yuzyilin baslarindan itibaren ve ozellikle 1707 Birlik Yasalari ndan sonra Britanyali ve Briton terimleri Ingiliz Iskoc ve belirli Irlandalilar da dahil olmak uzere Buyuk Britanya Kralligi nin tum sakinleri veya genel olarak Britanya Imparatorlugu nun vatandaslari icin kullanilabiliyordu Dil Britanyalilar Insular Kelt dili olarak bilinen Ortak Brittonca yi konusuyordu Erken Orta Cag tarihi kaynaklarina gore Armorica nin Roma sonrasi donemindeki Kelt dilini konusanlar Britanya dan gelen gocmenlerdi ve bu gocler sonucunda erken donemde Galce ile benzer olan ve gunumuzde hala kullanilan Breton dili ortaya cikti Bu nedenle bolge gunumuzde Brittany Br Breizh Fr Bretagne adi Britannia dan turetilmistir olarak adlandirilmaktadir Ortak Brittonca MO 7 yuzyilda Britanya Adalari na gelen gocmenlerin Proto Kelt dilinin Insular kolundan turemistir Dil daha sonra farklilasmaya baslamis ve bazi dilbilimciler sonraki gelismeleri Bati ve Guneybati Brittonik dilleri olarak siniflandirmistir Bati Brittonik Galler de Galce ye ve Britanya nin Hen Ogledd bolgesinde su anda modern kuzey Ingiltere ve guney Iskocya Cumbric diline evrilirken Guneybati lehcesi Cornwall ve Guney Bati Ingiltere de Cornish ve Armorica da Bretonca olarak gelismistir Piktce nin artik ayri bir Kelt dilinden ziyade Ortak Brittonca dan turedigi genellikle kabul edilmektedir Galce ve Bretonca gunumuzde hala yasayan dillerdir ancak Kumbric ve Piktce 12 yuzyilda yok olmustur Cornish ise 19 yuzyilda neredeyse yok olmus ancak 20 yuzyildan itibaren dilin yeniden canlandirilmasi cabalarina tabi tutulmustur TarihiKoken Kelt halklarinin ve Kelt dillerinin Britanya ya ilk ne zaman ulastigina dair birbiriyle yarisan hipotezler vardir ve bunlarin hicbiri uzerinde uzlasma saglanamamistir Yirminci yuzyilin buyuk bolumunde geleneksel gorus Kelt kulturunun Orta Avrupa Hallstatt kulturunden dogdugu ve Keltlerin ve dillerinin MO birinci binyilin ikinci yarisinda Britanya ya ulastigi yonundeydi Daha yakin zamanlarda John Koch ve Barry Cunliffe Kelt dillerinin doguya dogru yayilmadan once Atlantik Bronz Cagi kultur bolgesinde bir deniz ticaret dili olarak gelistigini savunan Batidan Kelt teorileriyle buna karsi cikmistir Alternatif olarak Patrick Sims Williams bu iki hipotezi de elestirerek Keltcenin Galya da ortaya ciktigini ve MO birinci binyil boyunca yayilarak bu donemin sonlarina dogru Britanya ya ulastigini one suren Merkezden Keltce teorisini onermistir 2021 yilinda yapilan buyuk bir arkeogenetik calismasi Bronz Cagi sirasinda MO 1 300 den MO 800 e kadar 500 yillik bir sure boyunca guney Britanya ya bir goc oldugunu ortaya cikarmistir Gocmenler genetik olarak en cok Fransa daki eski bireylere benziyordu ve daha yuksek duzeyde Erken Avrupali Ciftci soyuna sahipti MO 1000 den 875 e kadar genetik isaretleri hizla guney Britanya ya yayildi bu bolgedeki sonraki Demir Cagi insanlarinin soyunun yaklasik yarisini olusturdu ancak kuzey Britanya da degil Kanitlar siddetli bir istila veya tek bir goc olayindan ziyade nufusun genetik yapisinin tuccarlarin hareketi evlilikler ve aile gruplarinin kucuk olcekli hareketleri gibi birkac yuzyil boyunca Britanya anakarasi ile Avrupa arasindaki surekli temaslar yoluyla degistigini gostermektedir Yazarlar bunu erken Kelt dillerinin Britanya ya yayilmasi icin makul bir vektor olarak tanimlamaktadir Sonraki Demir Cagi boyunca Britanya ya cok daha az goc olmustur bu nedenle Keltcenin Britanya ya daha once ulasmis olmasi daha olasidir Barry Cunliffe Britanya da Keltcenin bir kolunun zaten konusuldugunu ve Bronz Cagi gocunun Brittonik kolu ortaya cikardigini one surmektedir Yaklasik 890 yilinda Kral Buyuk Alfred in emriyle derlenen Anglo Sakson Kronigi bu cumleyle baslar Britanya adasi 800 mil uzunlugunda ve 200 mil genisligindedir Ve adada bes ulus vardir Ingiliz Galli ya da Britanyali Iskoc Pikt ve Latin Adanin ilk sakinleri Ermenistan dan gelen ve Britanya yi guneye dogru ilk kez iskan eden Britonlardir Ermenistan muhtemelen Armorica nin yanlis transkripsiyonudur kuzeybati Galya da modern Bretanya yi da iceren bir bolge Britanya ya Anglosakson yerlesimi Romalilarin ayrilisindan otuz yil kadar sonra Germen dilini konusan Anglosaksonlar Britanya nin guneydogu kiyilarina goc etmeye ve burada kendi kralliklarini kurmaya basladilar ve Dal nAraidi den modern Kuzey Irlanda goc eden Galce konusan Iskoclar da Iskocya nin bati kiyisinda ve Man Adasi nda ayni seyi yaptilar Ayni zamanda Britanyalilar bugun Brittany ve Mans Adalari olarak adlandirilan bolgeye yerlestiler Burada kendi kucuk kralliklarini kurdular ve Breton dili Galce ya da Frankca dan ziyade Brittonik Insular Keltce den gelisti Bu donemde kuzeybati Ispanya daki Gallaecia da Britonia adinda bir Britton kolonisi daha kurulmustur Eski Britton kralliklarinin cogu Anglosakson ve sonraki yuzyillarda yok olmaya basladi modern Dogu Anglia Dogu Midlands Kuzey Dogu Ingiltere Argyll ve Guney Dogu Ingiltere bolgelerinin bir kismi cermen ve Gal Iskoc istilalarina ilk yenik dusenlerdi Ceint modern Kent kralligi MS 456 da dustu Linnuis modern Lincolnshire ve Nottinghamshire in ortasinda yer aliyordu MS 500 gibi erken bir tarihte ele gecirildi ve Ingiliz Lindsey Kralligi oldu Regni esasen modern Sussex ve dogu Hampshire muhtemelen MS 510 da tamamen fethedilmistir Ynys Weith Wight Adasi MS 530 da Caer Colun esasen modern Essex ise MS 540 ta dusmustur Galyalilar Irlanda dan Britanya nin kuzeybati kiyilarina gelmis yerli Britanyalilari yerlerinden etmis ve MS 500 ile 560 yillari arasinda modern Argyll Skye ve Iona yi kapsayan Dal Riata yi kurmuslardir Gunumuz Teesside Wearside Tyneside Humberside Lindisfarne Medcaut ve Farne Adalarini kapsayan Deifr Deira MS 559 da Anglosaksonlarin eline gecti ve Deira bu noktadan sonra bir Anglosakson kralligi haline geldi Caer Went MS 575 te resmen ortadan kalkarak Dogu Anglia nin Anglosakson kralligi haline geldi Gwent sadece kismen fethedildi baskenti Caer Gloui Gloucester MS 577 de Anglosaksonlar tarafindan alinarak Gloucestershire ve Wiltshire istilacilara teslim edilirken en batidaki kisim Brittonlarin elinde kaldi ve modern Galler de varligini surdurdu Londra St Albans ve Home Counties in bazi kisimlarini kapsayan Caer Lundein MS 600 de Brittonlarin elinden cikmis ve Din Guardi modern Bamburgh baskentiyle modern Northumbria ve County Durham da bulunan ve Ynys Metcaut u Lindisfarne iceren Bryneich MS 605 te Anglo Sakson Bernicia ya donusmustur Caer Celemion modern Hampshire ve Berkshire da MS 610 da yikilmisti Modern Yorkshire Lancashire ve Cheshire in buyuk bir bolumunu kapsayan ve muhtemelen baskenti modern Leeds olan buyuk bir krallik olan Elmet MS 627 de Anglosaksonlar tarafindan fethedildi Staffordshire Shropshire Herefordshire ve Worcestershire i kapsayan Pengwern MS 656 da buyuk olcude yikilmis sadece modern Galler deki en bati kisimlari Britanyalilarin kontrolu altinda kalmistir ve modern Bedfordshire dan Northamptonshire a kadar uzanan Cynwidion un Pengwern ile ayni genel donemde dusmesi muhtemeldir ancak Calchwynedd in bir alt kralligi Chilterns te bir sure tutunmus olabilir Galloway ve Carrick i isgal eden Novant MS 700 e gelindiginde Brittonik Piktis hukumdarliklari tarafindan ele gecirilmistir Modern Ayrshire i kapsayan Aeron MS 700 de Anglo Sakson Northumbria Kralligi tarafindan fethedilmistir Yr Hen Ogledd Eski Kuzey Bazi Britton kralliklari bu istilalara basariyla direnebilmistir Rheged modern Northumberland ve County Durham in buyuk bir kismini ve guney Iskocya ile Iskocya Sinirlari nin bazi bolgelerini kapsayan MS 730 da dogu kismi bariscil bir sekilde Anglo Sakson Bernicia Northumberland kralligina katilmadan ve bati kismi Ystrad Clud un dost Britonlari tarafindan ele gecirilmeden once MS 8 yuzyila kadar ayakta kalmistir Benzer sekilde sarayinin Din Eidyn de modern Edinburgh oldugu anlasilan ve modern Northumbria County Durham Lothian ve Clackmannanshire in bazi kisimlarini kapsayan Gododdin Kralligi Brittonik Piktler Gal Iskoclari ve Anglosaksonlar tarafindan bolunmeden once yaklasik MS 775 yilina kadar varligini surdurmustur Modern Caithness Sutherland Orkney ve Shetland i kapsayan Cait Kralligi MS 871 yilinda Gal Iskoclari tarafindan fethedilmistir Dumnonia Cornwall Devonshire ve Scilly Adalarini kapsayan MS 9 yuzyilin ortalarinda kismen fethedilmis modern Devonshire in cogu Anglosaksonlar tarafindan ilhak edilmis ancak Cornwall Scilly Adalari Enesek Syllan ve bir sure icin bati Devonshire in bir kismi Dartmoor dahil hala Britonlarin elinde kalmis ve Brittonik Kernow devleti haline gelmistir Mans Adalari 5 yuzyilda Britanyalilar tarafindan kolonilestirilmistir MS 9 yuzyilin baslarinda Iskandinav ve Danimarkali Vikinglerin saldirisina ugramis ve ayni yuzyilin sonunda Viking istilacilar tarafindan fethedilmistir Modern Marr Banff Buchan Fife ve Aberdeenshire in buyuk bolumunu kapsayan Ce Kralligi MS 900 den kisa bir sure sonra ortadan kalkmistir Strathearn Morayshire ve Easter Ross u kapsayan en buyuk Brittonik Pictish kralligi olan Fortriu yaklasik MS 950 de Gal Kralligi Alba nin Iskocya eline gecmistir Circinn modern Angus ve Mearns de Fib modern Fife Fidach Inverness ve Perthshire ve Ath Fotla Atholl gibi diger Pikt kralliklari da MS 11 yuzyilin baslarinda ya da kisa bir sure sonra yikilmistir Bu bolgelerdeki Brythonik dillerin yerini zamanla Anglosaksonlarin Eski Ingilizcesi ve Iskoc Galcesi almistir ancak bu bircok bolgede muhtemelen asamali bir surec olmustur Benzer sekilde kuzeybati Ispanya daki Britton kolonisi Britonia nin MS 900 den kisa bir sure sonra ortadan kalktigi gorulmektedir Ystrad Clud Strathclyde Kralligi 11 yuzyilin sonuna kadar varligini surduren Anglosakson Gal Iskoc ve daha sonra Viking saldirilarina basariyla direnen Hen Ogledd in buyuk ve guclu bir Brittonik kralligiydi Zirvede oldugu donemde modern Strathclyde Dumbartonshire Cumbria Stirlingshire Lanarkshire Ayrshire Dumfries ve Galloway Argyll ve Bute ile Kuzey Yorkshire in bazi kisimlari bati Pennines ve Bati Yorkshire daki modern Leeds e kadar uzaniyordu 1090 larda Ingiltere ve Iskocya arasinda fiilen bolundugunde Strathclyde Kralligi in Brittonik kralliklarinin sonuncusu olmustur Wales Cornwall and Brittany Britanyalilar ayrica Galler ve Kernow un Cornwall Dartmoor dahil Devon un bazi bolgeleri ve Scilly Adalari ni kapsayan kontrolunu Cornwall un Ingilizler tarafindan fiilen ilhak edildigi MS 11 yuzyilin ortalarina kadar ellerinde tutmuslardir birkac yil sonra Scilly Adalari da bunu takip etmistir ancak zaman zaman Cornwall lordlarinin MS 12 yuzyilin baslarina kadar ara sira kontrolu ellerinde tuttuklari gorulmektedir Galler Anglo Sakson Gal Iskoclari ve Viking kontrolunden uzak kalmis ve basta Gwynedd Clwyd ve Anglesey dahil Powys Deheubarth aslen Ceredigion Seisyllwg ve Dyfed Gwent ve Morgannwg Glamorgan olmak uzere cesitli Britton kralliklari arasinda bolunmustur Bu Brittonik Galler kralliklari baslangicta Galler in modern sinirlarindan daha dogudaki bolgeleri iceriyordu ornegin Powys modern Merseyside Cheshire ve Wirral in bazi kisimlarini Gwent ise modern Herefordshire Worcestershire Somerset ve Gloucestershire in bazi kisimlarini kapsiyordu ancak 12 yuzyilin baslarinda buyuk olcude modern Galler in sinirlariyla sinirli kalmisti Ancak 1100 lerin baslarinda Anglosaksonlar ve Galler Britanya da eskiden Britton hakimiyetinde olan topraklarin cogunda baskin kulturel guc haline gelmis ve yerli Britonlarin dili ve kulturu bu bolgelerde yavas yavas yerini almis sadece Galler Cornwall Scilly Adalari ve Bretanya da ve bir sureligine Cumbria Strathclyde ve dogu Galloway in bazi kisimlarinda kalmistir Cornwall Kernow Dumnonia farkli bir Britton kulturunu ve dilini korumasina ragmen 1050 lerden 1100 lerin basina kadar kesinlikle buyuk olcude Ingiltere tarafindan emilmisti Ispanyol Galicyasi ndaki Britonia MS 900 de ortadan kalkmis gibi gorunuyor Ancak Galler ve Bretanya uzunca bir sure bagimsiz kalmis Bretanya 1532 de Fransa ile birlesmis Galler ise 16 yuzyilin ortalarinda erkek tarafi Galler kokenli olan Tudorlarin Y Tuduriaid yonetimi sirasinda 1535 1542 Galler Yasalari ile Ingiltere ile birlesmistir Galler Cornwall Brittany ve Scilly Adalari gunumuze kadar surdurdukleri farkli bir Brittonik kultur kimlik ve dili korumaya devam etmistir Galce ve Breton dilleri yaygin olarak konusulmaya devam etmektedir ve bir zamanlar yok olmaya yakin olan Cornish dili 20 yuzyildan bu yana bir canlanma yasamistir Galler Cornwall Scilly Adalari ve Brittany deki yer adlari ve cografi ozelliklerin adlarinin buyuk cogunlugu Brittonca dir ve Brittonca aile ve kisi adlari yaygindir 19 yuzyilda bircok Galli ciftci Arjantin in Patagonya bolgesine goc ederek bugun Galce konusan 1 500 den fazla kisinin yasadigi Y Wladfa adli bir topluluk olusturmustur Buna ek olarak Ingiltere Iskocya ve Ispanya daki Galicya da cok sayida Brittonik yer ve cografi isim seklinde Brittonik bir miras kalmistir Cografi Brittonik isimlerin ornekleri Thames Clyde Severn Tyne Wye Exe Dee Tamar Tweed Avon Trent Tambre Navia ve Forth gibi nehir isimlerinde varligini surdurmektedir Londra Manchester Glasgow Edinburgh Carlisle Caithness Aberdeen Dundee Barrow Exeter Lincoln Dumbarton Brent Penge Colchester Gloucester Durham Dover Kent Leatherhead ve York gibi Ingiltere ve Iskocya daki bircok yer adi Anglo Sakson veya Gal kokenli olmaktan ziyade kokenlidir Kaynakca Graham Webster 1996 The Celtic Britons under Rome In Green Miranda ed The Celtic World Routledge p 623 Etnik grup ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir Madde icerigini genisleterek Vikipedi ye katki saglayabilirsiniz