Ağrı Dağı Ermenice Արարատ Ararat ya da Մասիս Masis Kürtçe çiyayê Agirî Selçuklular döneminde Eğri

Ağrı Dağı (Ermenice: Արարատ, Ararat ya da Մասիս, Masis; Kürtçe: Çiyayê Agirî; Selçuklular döneminde: Eğri Dağ), 5.137 metrelik rakımıyla, Türkiye'nin en yüksek dağıdır. Ağrı Dağı, Türkiye'nin doğu ucunda, İran'ın 16 kilometre batısında ve Ermenistan'ın 32 kilometre güneyindedir.

Ağrı Dağı
Küçük Ağrı (solda) ve Büyük Ağrı (sağda) dağının Nahçıvan'dan bir görünümü

En yüksek noktası
Yükseklik	5.137 m (16.854 ft)
Çıkıntı	3.611 metre (11.847 ft)
	379,29 kilometre (235,68 mi)
Koordinatlar	39°42′0″K 44°18′0″D / 39.70000°K 44.30000°D / 39.70000; 44.30000
Coğrafya
Konum	Doğubayazıt(Ağrı), Iğdır Merkez, (Iğdır), Türkiye
Sıradağ	Ermeni Yaylası
Jeoloji
Dağ türü	Stratovolkan
Son patlama	2 Temmuz 1840
Tırmanma
İlk tırmanan	9 Ekim 1829, Friedrich Parrot
En kolay rota	Güneybatı rotası
Ağrı Dağı Türkiye' deki konumu

Dağın %65'lik bir kesimi Iğdır ilinde, kalan %35'lik kesimi ise Ağrı ili sınırları içerisindedir.

İsimleri ve etimoloji

Dağın Türkçe ismi olan Ağrı Dağı, dilde Geç Orta Çağ'dan beri kullanılmaktadır. Dağın geleneksel Farsça ismi olan Kūh-e Nūḥ (Farsça: کوه نوح), Nuh Dağı manasına gelmektedir. Kürtçe çiyayê Agirî olarak adlandırılmış dağ bu dilde "Ateşli Dağ" anlamına gelir.

Ararat ismi, İbranicede eski çağlarda Ermeni Yaylaları'nda yaşamış Urartular için kullanılmış (İbranice okunuşu ile ''Ararat'') אֲרָרָט kelimesinin Yunanca varyasyonudur. Dağ dünyada genellikle bu isimle tanınmasına rağmen, dağın bulunduğu bölgede yaşamış hiçbir yerli halk dağ için bu ismi kullanmamıştır.Klasik Antik Çağ'da, özellikle Strabon'nun eserinde Ağrı Dağı'nın zirveleri Eski Yunancada Ἄβος (Abos) ve Νίβαρος (Nibaros) olarak geçmektedir.

Dağın geleneksel Ermenice ismi Masis (Մասիս) olmasına rağmen Ararat ve Masis isimleri günümüz Ermenistan'ında aynı yaygınlıkta kullanılmaktadır. Bu ismin Orta Farsçadaki masist (en büyük) kelimesinden türediği veya Proto-Hint-Avrupa dilinde dağ anlamına gelen *mns- kökünden evrildiği düşünülmektedir. Arkeolog Armen Petrosyan'a göre ise isim, Gılgamış Destanı'nda geçen Māšu Dağı'ndan geçmiştir.

Jeolojik ve coğrafi özellikleri

Ağrı Dağı iki zirveden oluşur. Bunlar 5.137 metrelik Atatürk Zirvesi (Büyük Ağrı) ile 3.898 metrelik İnönü Zirvesi'dir (Küçük Ağrı). 4000 metreye kadar bazalt, daha sonraki yükseklikte andezit lavlarından oluşarak volkanik bir dağ özellikleri gösterir.

Ağrı Dağı 5137 m'lik yüksekliği ile sadece ülkenin en yüksek zirvesi olmayıp aynı zamanda üzerinde 10 km²lik güncel bir buz takkesi (ice cap) bulunduran tek dağıdır. Ağrı Dağı üzerinde güncel kalıcı kar sınırı 4300 metreden geçmektedir (Arkel, 1973). Blumenthal (1958) Pleistosen’de 3000 metre seviyesine kadar indiğini hesaplamıştır. Zirvesi dört mevsim boyunca erimeyen kar ve takke buzulu ile kaplı volkanik bir dağ olan Ağrı Dağı’nın doruğundaki örtü buzul, Türkiye'nin en büyük buzuludur.

Buz takkesinden sarkan ve uzunlukları 1 ila 2,5 km arasında değişen toplam 11 adet buzul dili dağın güney eteklerinde 4200 m'ye, kuzey eteklerinde ise 3900 m'ye kadar ulaşmıştır. Bu dillerden en büyüğü kraterin kuzeydoğusundaki Cehennemdere Vadisi'nde bulunur. Eğimin çok fazla olmasından dolayı zaman zaman kopan buzul parçaları vadinin aşağı kesimlerinde (2370 m civarı) döküntüler ile kaplı ölü bir buzulun (rejenere buzul) oluşumuna da yol açmıştır.

Ağrı Dağı eteklerindeki morenler diğer dağlara kıyasla çok daha az bir alan kaplamaktadırlar. Bunun nedeni, Cehennemdere Vadisi hariç, gelişmiş vadilerin bulunmayışı, buzul üstünün ayrışmış malzeme ile kaplanmasını sağlayacak yüksek eğimli zirvelerin olmayışı ve zaman zaman aktif hâle geçen volkandan çıkan malzemelerin daha yaşlı moren depolarını kaplaması olarak açıklanabilir.

Jeolojik tarih

Erken Eosen ve erken Miyosen boyunca, Arap platformunun Lavrasya ile çarpışması kapandı ve Tetis Okyanusu'nu şimdi Anadolu olan bölgeden uzaklaştırdı. Bu kıtasal kabuk kütlelerinin kapanması bu okyanus havzasını çökertmiştir. Orta Eosen'de ve erken Miyosen'in sonuna kadar kalan denizlerin giderek sığlaşmasıyla sonuçlandı. Çarpışma zonu içindeki çarpışma sonrası tektonik yakınsama, erken Miyosenin sonunda Doğu Anadolu'dan kalan denizlerin tamamen yok olmasına, çarpışma zonu boyunca kabuksal kısalma ve kalınlaşmaya ve Doğu Anadolu-İran platosunun yükselmesine neden oldu. Bu yükselmeye eşlik eden, çok sayıda yerel havzanın oluşmasına neden olan faylanma ve katlanma yoluyla geniş deformasyon olmuştur. Devam eden faylanma, volkanizma ve depremselliğin kanıtladığı gibi, kuzey-güney sıkıştırma deformasyonu bugün de devam etmektedir.

Anadolu'da bölgesel volkanizma Orta-Geç Miyosen'de başlamıştır. Geç Miyosen- Pliyosen döneminde, yaygın volkanizma tüm Doğu Anadolu-İran platosunu kalın volkanik kayalar altında kapladı. Bu volkanik aktivite tarihsel dönemlere kadar kesintisiz devam etmiştir. Görünüşe göre, en geç Miyosen-Pliyosen'de, 6 ila 3 My arasında bir doruk noktasına ulaştı. Kuvaterner sırasında volkanizma, Ağrı Dağı gibi birkaç yerel volkanla sınırlı hale geldi. Bu volkanlar, tipik olarak, Anadolu'nun devam eden kuzey-güney kısalma deformasyonunun oluşturduğu kuzey-güney gerilme çatlakları ile ilişkilidir.

Anadolu'nun Kuvaterner volkanizmasının ayrıntılı çalışmasında ve özetinde, Yılmaz ve diğerleri. Ağrı Dağı'nın yan taraflarına derin bir şekilde oyulmuş buzul vadilerinde açığa çıkan volkanik kayalardan inşa edilmesinin dört aşamasını tanıdı. İlk olarak, 700 metreden fazla piroklastik kayaç ve birkaç bazaltik lav akışı biriktiren Plinian-sub Plinian fissür patlamalarının bir çatlak patlama aşamasını fark ettiler. Bu volkanik kayaçlar, Ağrı Dağı'nın gelişmesinden önce yaklaşık olarak kuzeybatı-güney güneydoğu yönlü genişlemeli faylar ve çatlaklardan püskürmüştür. İkincisi, bir koni oluşturma aşaması volkanik aktivite bir çatlak boyunca bir noktada lokalize olduğunda başladı. Bu aşamada, 150 metre kalınlığa kadar ardışık lav akışlarının ve andezit ve dasit bileşiminin piroklastik akışlarının patlaması ve daha sonra bazaltik lav akışlarının patlaması, düşük konik profilli Büyük Ağrı konisini oluşturdu. Üçüncüsü, bir iklim evresi sırasında bol andezitik ve bazaltik lav akıntıları patlak verdi. Bu aşamada, Büyük ve Küçük Ağrı'nın mevcut konileri, ikincil çatlaklar boyunca püskürmeler ve çatlaklar ve kanatlar meydana geldikçe oluştu. Son olarak, Ağrı Dağı'ndaki volkanik patlamalar, bir yan patlama aşamasına geçti, bu sırada kuzey-güney yönlü büyük bir fay, yanardağın yan kısımlarında bir dizi ikincil çatlak ve çatlakla birlikte gelişen iki koniyi dengeledi. Bu fay ve tali çatlaklar ve çatlaklar boyunca, küçük patlamalarla bir dizi asalak koni ve kubbe inşa edildi. Bir yardımcı koni, hacimli bazalt ve andezit lav akıntılarını püskürttü. Doğubeyazıt ovası boyunca ve güneyden akan Sarısu Nehri boyunca aktılar. Bu lav akışları, iyi korunmuş lav tüpleri içeren siyah ʻaʻā ve pāhoehoe lav akışlarını oluşturdu. Bu lav akışlarının radyometrik tarihlemesi, 0.4, 0.48 ve 0.81 Ma radyometrik yaşları vermiştir. Genel olarak, Ağrı Dağı'nın püskürdüğü volkanik kayalardan elde edilen radyometrik yaşlar 1,5 ile 0,02 My arasında değişmektedir.

Son volkanik ve sismik aktivite

Ağrı Dağı ile ilişkili Holosen volkanik faaliyetinin kronolojisi, arkeolojik kazılar, sözlü tarih, tarihi kayıtlar veya bu verilerin bir kombinasyonu ile belgelenmiştir; MS 1450 ve MS 1783'te ve kesinlikle MS 1840'ta. Arkeolojik kanıtlar, Ağrı Dağı'nın kuzeybatı kanadından gelen patlayıcı patlamaların ve piroklastik akışların en az bir Kura-Aras kültür yerleşimini yok ettiğini ve gömdüğünü ve MÖ 2500-2400'de çok sayıda ölüme neden olduğunu gösteriyor. Sözlü tarihler, MÖ 550'de belirsiz büyüklükte önemli bir patlamanın meydana geldiğini ve doğası belirsiz küçük patlamaların MS 1450 ve MS 1783'te meydana gelmiş olabileceğini gösterdi. Tarihsel ve arkeolojik verilerin yorumuna göre, MS 139, 368, 851–893 ve 1319'da Ağrı Dağı bölgesinde volkanik patlamalarla ilişkili olmayan güçlü depremler de meydana geldi. MS 139 depreminde, MS 1840 heyelanına benzeyen ve birçok can kaybına neden olan büyük bir heyelan, Ağrı Dağı'nın zirvesinden kaynaklanmıştır.

1840 patlaması

2 Temmuz 1840'ta Ağrı Dağı'nda bir freatik patlama meydana geldi ve dağın yukarı kuzey yamacındaki radyal çatlaklardan piroklastik akış ve muhtemelen buna bağlı olarak ciddi hasara ve çok sayıda can kaybına neden olan 7.4 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Ahuri (Ermenice: Akori, modern Yenidoğan) köyündeki 1.900 köylü de dahil olmak üzere depremde 10.000'e kadar insan öldü. Buna ek olarak, heyelan ve enkaz akışının bu kombinasyonu, Akori yakınlarındaki Ermeni St. Jacob manastırını, Aralık kasabasını, birkaç köyü ve Rus askeri kışlasını yok etti. Ayrıca Sevjur (Metsamor) Nehri'ne geçici olarak baraj yaptı.

Dinsel önem

Ağrı Dağı ve Iğdır Ovası'nın Artaşat'tan görünümü.

Ağrı Dağı, Yahudilik ve Hristiyanlık inançlarına göre Büyük Tufan'dan sonra Nuh'un gemisine ev sahipliği yapması dolayısıyla efsanevi özelliği olan bir dağdır. Tanah ve Eski Ahit'teki Yaratılış kitabında anlatıldığı üzere Nuh'un gemisinin karaya oturduğu dağ bu dağdır.Kur'an'da Nuh'un gemisinin "Cudi'ye oturduğu" belirtilmektedir.1950'li yıllarda, havadan çekilen fotoğraflardaki gemiye benzeyen şekiller Nuh'un gemisinin bulunduğu yönünde yorumlandı, ancak daha sonra bu iddiaların asılsız olduğu ortaya çıktı.

Kutsal kitaplarda da adı geçen Ağrı Dağı'nın farklı dillerde birçok ismi vardır. Başlıcaları Ararat, Kuh-i Nuh, Cebel'ül Haris'tir.

Dağcılık tarihi

11 Temmuz 1966 tarihinde zirve yapan ODTÜ'lü akademisyen dağcılar Orhan Özgüner ve Atilla Bilgütay'ın dönemin rektörü Kemal Kurdaş'a ithafen sundukları fotoğraf

Ağrı Dağı için Marco Polo, yazılarında “hiçbir zaman çıkılamayacak bir dağ” diye bahsetmişse de kayıtlara göre dağa ilk tırmanış 9 Ekim 1829'da Prof. Friedrich Parrot tarafından gerçekleştirilmiştir. Friedrich W. Parrot’tun Ağrı Dağı keşif gezisine çıkmasına etki eden faktörler arasında bölgenin Rus hâkimiyeti altında girmesiyle ortaya çıkan uygun koşulların varlığı kadar, 19. yüzyıl emperyalizm çağında Rusların araştırma gezilerini çeşitli yönlerden desteklemesinin de rolü büyüktür. Bunda ise, coğrafyayı sadece bir iktidar aracı olarak değil, ideolojik-propagandacı temsil aracı olarak gören dönemin emperyalist bakış açısının da rolü bulunmaktadır. Nitekim Ruslar yönetimi altına aldıkları topraklarda güçlerini kalıcı bir şekilde sürdürme isteklerinin doğal bir sonucu olarak, 19. yüzyılda Ağrı Dağı’nın yanı sıra Sibirya gibi henüz tam anlamıyla yerleşilmemiş uzak coğrafi bölgelere de sayısız bilimsel keşif gezileri de düzenlemişlerdir (Yulu,2019). Ağrı Dağı’ndaki ilk bilimsel çalışmalar ise Imhof (1956), Blumental (1958), Birman (1968) ve Arkel (1973) tarafından yürütülmüştür. İlk kış solo tırmanışı ise 21 Şubat 1970'te eski Türkiye Dağcılık Federasyonu başkanı Dr. Bozkurt Ergör tarafından gerçekleştirildi. Yüksek irtifa dağcılığı ve akut dağ hastalığı üzerine ilk bilimsel tıbbi çalışmalar ise eski dağcılık federasyonu başkanı Prof. Dr. Abdülmecit Doğru ve Muzaffer Erol Gez ile birlikte dağın zirvesinde 3 gün 3 gece kalarak gerçekleştirildi. Ağrı'ya tırmanış 1990 yılında yasaklandı. 1998'de Dağcılık Federasyonunun bir grup dağcıya izin vermesiyle bu yasak kaldırıldı.

Güney yüzünden yapılan tırmanışlar "klasik rota" olarak nitelendirilir ve Ağrı'nın Doğubayazıt ilçesinden başlar. Iğdır yönünden gerçekleştirilen kuzey rotaları ise daha teknik buzul tırmanışlarını içerir ve dağa ulaşım açısından biraz daha ayrıntılı hazırlıklar gerektirir.

Resimler

Küçük Ağrı Dağı, Doğubeyazıt Gürbulak yolundan görünüm
Ağrı Dağı'nın Iğdır'dan görünümü
Ermenistan'dan Ağrı Dağı'nın görünümü. Önünde Hor Virap Kilisesi görülmektedir.

Dağın NASA tarafından yapılmış bir modeli

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ "Global Volcanism Program". 12 Ekim 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2011.
^ http://agridefterdarligi.gov.tr/Foto/agri-dagi.html#:~:text=A%C4%9Fr%C4%B1%20Da%C4%9F%C4%B1,Ermenistan'%C4%B1n%2032%20km%20g%C3%BCneyindedir 27 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
^ ^a ^b Her Yönüyle Iğdır, Ziya Zakir Acar
^ ^a ^b . İnternet Iğdır. 22 Aralık 2012. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2013.
^ ^a ^b Novoseltsev 1978.
^ de Planhol, X. (1986). "Ararat". Encyclopædia Iranica. 2 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Kasım 2015.
^ ^a ^b Hewsen, Robert H. (2001). "Armenia: The Physical Setting—Mt. Ararat". Armenia: A Historical Atlas. University of Chicago Press. s. 15. ISBN .
^ ^a ^b ; (1902). "Ararat". Jewish Encyclopedia Volume II. New York, NY: Funk & Wagnalls Co. s. 73. The mountain itself is known as Ararat only among Occidental geographers. The Armenians call it Massis, the Turks Aghri Dagh, and the Persians Koh i Nuh, or "the mountain of Noah." view online 25 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Sarıkaya, Mehmet Akif (2012). "Recession of the ice cap on Mount Ağrı (Ararat), Turkey, from 1976 to 2011 and its climatic significance". Journal of Asian Earth Sciences. 46: 190-194. Bibcode:2012JAESc..46..190S. doi:10.1016/j.jseaes.2011.12.009.
^ "Xortekî tirk dixwaze bi bîsîklêtê xwe ji çiyayê Agirî berde xwarê" (Kürtçe). Rûdaw. 19 Haziran 2014. 17 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2019.
^ Waugh, Alexander (27 Ağustos 2008). "Will he, won't He? Ararat by Frank Westerman, translated by Sam Garrett". The Spectator. 11 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2019.
^ ; Sperling, S. David (2008). "Ararat, Armenia". Encyclopaedia Judaica (2. bas.). view online 12 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ (1832). "Foreign Correspondence". The Biblical Repository and Classical Review. s. 203. ...called by the Armenians, Masis, and by Europeans generally Ararat...
^ Bryce 1877, s. 198.
^ Avetisyan, Kamsar (1979). Հայրենագիտական էտյուդներ [Armenian studies sketches] (Ermenice). Erivan: Sovetakan grogh. s. 14. 27 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2019. Հայերը Արարատը անվանում են Մասիս...
^ Petrossyan 2010, s. 221.
^ Petrosyan 2016, s. 72.
^ "Ağrı Dağı'nda zafer coşkusu" 22 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Milliyet, 31 Ağustos 2004. Erişim: 27 Nisan 2012
^ . 13 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2010.
^ ^a ^b ^c http://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/069ea4c9c233d36_ek.pdf?dergi=TURKIYEJEOLOJIBULTENI))
^ ^a ^b https://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=9&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiqps3stfnJAhVn1XIKHVaiATgQFgg_MAg&url=http%3A%2F%2Fwww.hkmo.org.tr%2Fresimler%2Fekler%2Fc988b0e84ea06fb_ek.doc&usg=AFQjCNEDQMvs1_AjfUC9iCeX9yKbcD7Nug&sig2=C4aO4Cyq8iq63jlON2r-vg&bvm=bv.110151844,d.bGg)
^ ^a ^b ^c ^d ^e Yılmaz, Y.; Güner, Y.; Şaroğlu, F. (1 Ekim 1998). "Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 85: 173-210. doi:10.1016/S0377-0273(98)00055-9. ISSN 0377-0273. 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.
^ Dewey, JF; Hampton, Bay; Kidd, DSF; Şaroğlum, F.; Sengὃr, AMC (1986). "Kıtasal litosferin kısalması: Doğu Anadolu'nun neotektoniği - genç bir çarpışma bölgesi". Korkak'ta MP; Ries, AC. Londra Jeoloji Topluluğu. s. 3-36.
^ ^a ^b ^c ^d "Karahanyan, AS; Trifonov, VG; Philip, H.; Avagyan, A.; Hessami, K.; Jamali, F.; Bayraktutan, MS; Bağdasaryan, H.; Arakelyan, S.; Davtian, V.; Adilkhanyan, A. (2004). "Ermenistan, Doğu Türkiye ve Kuzey-Batı İran'da aktif faylanma ve doğal tehlikeler". 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.
^ "İran'ın kuzeybatısındaki Kuvaterner lavlarının 40Ar/39Ar yaşlandırması: Türkiye-İran platosunun peyzaj evrimi ve yarılma oranları üzerindeki kısıtlamalar" (PDF). 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 4 Mart 2023.
^ ^a ^b ^c Karakhanian, A.; Djrbashian, R.; Trifonov, V.; Philip, H.; Arakelian, S.; Avagian, A. (1 Mart 2002). "Holocene-historical volcanism and active faults as natural risk factors for Armenia and adjacent countries". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 113: 319-344. doi:10.1016/S0377-0273(01)00264-5. ISSN 0377-0273. 27 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.
^ ^a ^b "n2:0515-961X - Search Results". www.worldcat.org. 6 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.
^ ^a ^b Volcanoes of the world. Siebert, L., T. Simkin ve P. Kimberly (3 bas.). Kaliforniya Üniversitesi Yayınları. 2010. ISBN .
^ "Doğu Anadolu fay kuşağındaki (Türkiye) büyük depremlerin kaynak parametreleri". academic.oup.com. 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.
^ "Yaratılış 8:4". 16 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Mayıs 2021.
^ "Hûd 44". 27 Şubat 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Aralık 2007.
^ . yigm.ktb.gov.tr. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2020.
^ . Türk Coğrafya Kurumu (İngilizce). 12 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2020.
^ "Büyükşehir destekledi, dağcılar zirveye tırmandı". tarsusakdeniz. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Dış bağlantılar

Ararat'ın itibarı - Gemiyi Türkiye'nin Doğusunda Ara
Ağrı Dağı tırmanış rehberi 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Ağrı Dağı’nın Az Bilinen Özellikleri 18 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[1] "Global Volcanism Program". 12 Ekim 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Kasım 2011.

[2] ttp://agridefterdarligi.gov.tr/Foto/agri-dagi.html#:~:text=A%C4%9Fr%C4%B1%20Da%C4%9F%C4%B1,Ermenistan'%C4%B1n%2032%20km%20g%C3%BCneyindedir 27 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..

[:4-3] Her Yönüyle Iğdır, Ziya Zakir Acar

[:0-4] . İnternet Iğdır. 22 Aralık 2012. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2013.

[FOOTNOTENovoseltsev1978-5] Novoseltsev 1978.

[iranicaonline-6] Planhol, X. (1986). "Ararat". Encyclopædia Iranica. 2 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Kasım 2015.

[Hewsen-7] Hewsen, Robert H. (2001). "Armenia: The Physical Setting—Mt. Ararat". Armenia: A Historical Atlas. University of Chicago Press. s. 15. ISBN .

[JewEnc-8] ; (1902). "Ararat". Jewish Encyclopedia Volume II. New York, NY: Funk & Wagnalls Co. s. 73. The mountain itself is known as Ararat only among Occidental geographers. The Armenians call it Massis, the Turks Aghri Dagh, and the Persians Koh i Nuh, or "the mountain of Noah." view online 25 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[Sar2012a-9] Sarıkaya, Mehmet Akif (2012). "Recession of the ice cap on Mount Ağrı (Ararat), Turkey, from 1976 to 2011 and its climatic significance". Journal of Asian Earth Sciences. 46: 190-194. Bibcode:2012JAESc..46..190S. doi:10.1016/j.jseaes.2011.12.009.

[10] "Xortekî tirk dixwaze bi bîsîklêtê xwe ji çiyayê Agirî berde xwarê" (Kürtçe). Rûdaw. 19 Haziran 2014. 17 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2019.

[11] Waugh, Alexander (27 Ağustos 2008). "Will he, won't He? Ararat by Frank Westerman, translated by Sam Garrett". The Spectator. 11 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2019.

[12] ; Sperling, S. David (2008). "Ararat, Armenia". Encyclopaedia Judaica (2. bas.). view online 12 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[13] (1832). "Foreign Correspondence". The Biblical Repository and Classical Review. s. 203. ...called by the Armenians, Masis, and by Europeans generally Ararat...

[FOOTNOTEBryce1877[httpsarchiveorgstreamtranscaucasiaara00brycialapage198mode2up_198]-14] Bryce 1877, s. 198.

[15] Avetisyan, Kamsar (1979). Հայրենագիտական էտյուդներ [Armenian studies sketches] (Ermenice). Erivan: Sovetakan grogh. s. 14. 27 Kasım 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2019. Հայերը Արարատը անվանում են Մասիս...

[FOOTNOTEPetrossyan2010221-16] Petrossyan 2010, s. 221.

[FOOTNOTEPetrosyan201672-17] Petrosyan 2016, s. 72.

[:1-18] "Ağrı Dağı'nda zafer coşkusu" 22 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Milliyet, 31 Ağustos 2004. Erişim: 27 Nisan 2012

[19] . 13 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2010.

[:3-20] http://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/069ea4c9c233d36_ek.pdf?dergi=TURKIYEJEOLOJIBULTENI))

[:2-21] ttps://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=9&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiqps3stfnJAhVn1XIKHVaiATgQFgg_MAg&url=http%3A%2F%2Fwww.hkmo.org.tr%2Fresimler%2Fekler%2Fc988b0e84ea06fb_ek.doc&usg=AFQjCNEDQMvs1_AjfUC9iCeX9yKbcD7Nug&sig2=C4aO4Cyq8iq63jlON2r-vg&bvm=bv.110151844,d.bGg)

[:5-22] Yılmaz, Y.; Güner, Y.; Şaroğlu, F. (1 Ekim 1998). "Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 85: 173-210. doi:10.1016/S0377-0273(98)00055-9. ISSN 0377-0273. 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.

[23] Dewey, JF; Hampton, Bay; Kidd, DSF; Şaroğlum, F.; Sengὃr, AMC (1986). "Kıtasal litosferin kısalması: Doğu Anadolu'nun neotektoniği - genç bir çarpışma bölgesi". Korkak'ta MP; Ries, AC. Londra Jeoloji Topluluğu. s. 3-36.

[:6-24] "Karahanyan, AS; Trifonov, VG; Philip, H.; Avagyan, A.; Hessami, K.; Jamali, F.; Bayraktutan, MS; Bağdasaryan, H.; Arakelyan, S.; Davtian, V.; Adilkhanyan, A. (2004). "Ermenistan, Doğu Türkiye ve Kuzey-Batı İran'da aktif faylanma ve doğal tehlikeler". 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.

[25] "İran'ın kuzeybatısındaki Kuvaterner lavlarının 40Ar/39Ar yaşlandırması: Türkiye-İran platosunun peyzaj evrimi ve yarılma oranları üzerindeki kısıtlamalar" (PDF). 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 4 Mart 2023.

[:7-26] Karakhanian, A.; Djrbashian, R.; Trifonov, V.; Philip, H.; Arakelian, S.; Avagian, A. (1 Mart 2002). "Holocene-historical volcanism and active faults as natural risk factors for Armenia and adjacent countries". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 113: 319-344. doi:10.1016/S0377-0273(01)00264-5. ISSN 0377-0273. 27 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.

[:8-27] "n2:0515-961X - Search Results". www.worldcat.org. 6 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.

[:9-28] Volcanoes of the world. Siebert, L., T. Simkin ve P. Kimberly (3 bas.). Kaliforniya Üniversitesi Yayınları. 2010. ISBN .

[29] "Doğu Anadolu fay kuşağındaki (Türkiye) büyük depremlerin kaynak parametreleri". academic.oup.com. 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2023.

[30] "Yaratılış 8:4". 16 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Mayıs 2021.

[31] "Hûd 44". 27 Şubat 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Aralık 2007.

[32] . yigm.ktb.gov.tr. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2020.

[33] . Türk Coğrafya Kurumu (İngilizce). 12 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2020.

[34] "Büyükşehir destekledi, dağcılar zirveye tırmandı". tarsusakdeniz. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.