Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Etimoloji veya kökenbilim, sözcüklerin köklerini, hangi dile ait olduklarını, ne zaman ortaya çıktıklarını, ilk olarak hangi kaynakta kayıt altına alındıklarını, ses ve anlam bakımından geçirdikleri dönüşümleri inceleyen bilim dalıdır.
Etimoloji
Etimoloji sözcüğü Türkçeye Fransızca aynı anlama gelen étymologie sözcüğünden geçmiştir ve Türkçede en eski kullanımı 1910'a tarihlenmektedir. Fransızca sözcük Eski Yunanca ετυμολογία (etymología) sözcüğünden alıntıdır. Bu kullanım Grekçe asıl, hakiki, gerçek anlamındaki έτυμον (étymon) köküne akıl, bilim, söz anlamlarındaki λόγος (lógos) ekinin eklenmesinden türetilmiştir. Dala Osmanlıcada ilm-i iştikak adı verilir.
Etimoloji uzmanları etimolog, kökenbilimci veya iştikakçı olarak adlandırılır.
Özellikler
Bir dildeki sözcüklerin kökenlerini (menşeini) ve bunun bir gereği olarak o dilin diğer dillerle ilişkilerini ve zorunlu olarak gerektiği kadar kültürel ilişkilerini araştırır. Bir sözcüğün ya da dildeki benzer bir kullanımın gelişme sürecinin ilk ortaya çıkışından itibaren izlenmesi, hangi dillerde ne şekilde yayıldığının tespit edilerek parça ya da bileşenlerinin analiz edilmesi bilimidir.
Ayrıca, etimologlar artık doğrudan bilgi edinilemeyecek ölü diller hakkında, kalıntı ve bulguları takip ederek çeşitli sonuçlar çıkartırlar. İlgili dillerdeki sözcükleri karşılaştırarak ortak ana dil hakkında daha fazla bilgi elde edilebilir. Bir sözcüğün en eski, kaynak şekline '"Etymon" (τὸ ἔτυμον) (Türkçe söyleyiş ile Etimon) denmektedir.
Etimoloji kavramı Türkçede bir bilim dalını ("Kökenbilim") tanımlamanın yanında bir sözcüğün kökenine dair bilgi manasına da gelir ki, bu bağlamda aynı zamanda "Sözkökü" demektir.
Yöntemler
Etimologlar, sözcüklerin kökenlerini incelemek için bir dizi yöntem uygularlar, bunlardan kimileri şunlardır:
- Filolojik araştırma. Sözcüğün biçimindeki ve anlamındaki değişiklikler, eğer varsa, eski metinlerin yardımıyla izlenebilir.
- Lehçebilim verilerden yararlanma. Sözcüğün şekli veya anlamı, lehçeler arasında farklılıklar gösterebilir, bu da o sözcüğün daha önceki tarihi hakkında ipuçları verebilir.
- Karşılaştırma yöntemi. Akraba dillerin sistematik bir karşılaştırmasıyla, Kökenbilimciler genellikle hangi sözcük ortak ata dillerinden türediğini ve hangilerinin daha sonra başka bir dilden ödünç alındığını tespit edebilirler.
- Anlamsal değişimin incelenmesi. Kökenbilimciler genellikle belirli sözcüklerin anlamındaki değişiklikler hakkında varsayımlar yapmak zorundadır. Bu tür varsayımlar, anlambilimsel kaymaların genel bilgisine karşı test edilir. Örneğin, belirli bir anlam değişikliği varsayımı, aynı tür değişikliğin diğer dillerde de meydana geldiği gösterilerek doğrulanabilir.
Etimolojideki temel düşünceler
- Her dilin ses sistemi (fonoloji) zaman içinde değişime uğrar. Buna paralel olarak sözcüklerin telaffuzu ve bazen yazımı değişir.
- Yazım daima telaffuzdan daha muhafazakârdır; yani telaffuz yazımdan daha hızlı değişir.
- Ses değişimleri genel ve istisnasızdır, yani aynı anda bir dildeki tüm sözcükleri aynı şekilde etkiler. Ses değişimi, sesin sözcüğün başında, ortasında veya sonunda, vurgulu veya vurgusuz hecede bulunmasına ve bitişik seslerin niteliğine bağlı olarak farklılık gösterebilir.
- Ses değişimi genellikle bir kuşak, yani ortalama otuz yıl içinde gerçekleşir.
- Bir dilden diğer dile aktarılan sözcükler, ses değişimine uğrayarak alıcı dilin fonetik sistemine uyarlanırlar. Ses değişim kuralları genel ve istisnasızdır, ancak dilden dile değişir ve zaman içinde değişikliğe uğrar. Belli bir tarihî dönemde belli bir dilden diğerine aktarılan tüm kelimeler aynı ses değişim kurallarına uyar.
- Fonetik bozunumlar (asimilasyon, disimilasyon, metatez, jeminasyon vd.), insan hançeresinin yapısından kaynaklanır ve belli ses çiftlerini içeren sözcükleri etkiler. Bozunum biçimleri evrenseldir; yani tüm dillerde benzer biçimlerde ve oranlarda ortaya çıkar.
- Genel ve kanıtlanmış ses değişim kurallarına göre açıklanamayan biçim değişimleri etimolojik açıdan geçersizdir ya da en azından şüphe ile karşılanmalıdır.
- İki dil arasındaki temas belirli bir kültürel ortamda gerçekleşir. Belli bir tarihî dönemde, bir dil diğerinden belli sosyal ve kültürel niteliklere sahip kelimeleri alır.
- Alıntı genel kural olarak yüksek saygınlığa sahip dilden düşük prestijli dile doğru gerçekleşir. Düşük saygınlığa sahip olan dilden yüksek saygınlığa sahip olan dile ancak argo ve avam sözcükler veya ender olarak, düşük saygınlığa sahip dili konuşan topluma ait töre, nesne ve özellikleri ifade eden sözcükler alınır.
Türkçe etimoloji çalışmaları
Bilinen en eski ve ilk Türkçe etimoloğunun Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yazarı Mahmud el-Kaşgarî olduğu rahatlıkla söylenebilir. 7000’e yakın sözcük bulunan yapıtında türemiş ya da şekil değiştirmiş sözcüklerin yapılarını açıklamıştır. Hasan Eren’in "Türk Dili'nin Etimolojik Sözlüğü" (1999) adlı eseri Türkçe sözcüklerin kökenlerinin incelenmesi açısında Türkiye'deki ilk önemli çalışmalardan biridir. Yaklaşık 5000 sözcük ile sınırlı olsa özellikle de Anadolu ağızlarındaki çalışmaları inceleyen ve her maddeyi farklı açılardan ele alan bir kitaptır.
Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, Sevan Nişanyan tarafından yayımlanan ve modern Türkçenin etimolojisi üzerine yoğunlaşan bir sözlüktür. İlk kez 2002’de Sözlerin Soyağacı adıyla yayınlanmıştır. Gözden geçirilmiş ve genişletilmiş yedinci basımı 2018'de yayımlanmıştır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- Barnhart, Robert K. & Sol Steinmetz, eds. Barnhart Dictionary of Etymology. Bronx, NY: H. W. Wilson, 1988. (İngilizce)
- Durkin, Philip. The Oxford Guide to Etymology. Oxford: Oxford University Press, 2011. (İngilizce)
- Liberman, Anatoly. Word Origins and How We Know Them: Etymology for Everyone. Oxford: Oxford University Press, 2005. () (İngilizce)
- Mailhammer, Robert, ed. Lexical and Structural Etymology: Beyond Word Histories. Boston–Berlin: de Gruyter Mouton, 2013. (İngilizce)
- Malkiel, Yakov. Etymology. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. (İngilizce)
- Snoj, Marko. "Etymology", in Encyclopedia of Linguistics, vol. 1: A–L. Edited by Philipp Strazny. New York: Fitzroy Dearborn, 2005, pp. 304–6. (İngilizce)
- Harri Meier: Prinzipien der etymologischen Forschung. Carl Winter-Universitätsverlag, Heidelberg 1986, . (Almanca)
- Vittore Pisani: Die Etymologie. Geschichte – Fragen – Methode. Fink, München 1975. (Almanca)
- Eyüboğlu, İsmet Zeki (1988), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, İstanbul, 406 s.
- Güner, Galip (2006), “Türkiye’de kelime etimolojisi üzerine yayımlanan makalelere dair bir bibliyografya denemesi”, Türklük Bilgisi Araştırmaları (Journal of Turkish Studies) 30/II, s. 77-93.
Dipnotlar
- ^ "etimoloji". Nişanyan Sözlük. 18 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2021.
- ^ Kubbealtı Lugatı (dijital versiyon), Madde: Etimoloji 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim Tarihi: 26/09/2020
- ^ Charlton T. Lewis and Charles Short (1879) A Latin Dictionary, Oxford: Clarendon Press
- ^ Etimoloji Sözlükleri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme, Tanımı ve Yabancı Kelimelerin Türkçeye Giriş Yolları, Prof. Dr. Mehmtet Ölmez, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (Journal of Turkish Language and Literature), Cilt: 59, Sayı: 1, 2019, 119-130
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2020.
Dış bağlantılar
- TÜRK DİLİNİN ETİMOLOJİK SÖZLÜĞÜ (Örnekler), Prof. Dr. Hasan EREN, ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI MERKEZİ 18 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Etimoloji veya kokenbilim sozcuklerin koklerini hangi dile ait olduklarini ne zaman ortaya ciktiklarini ilk olarak hangi kaynakta kayit altina alindiklarini ses ve anlam bakimindan gecirdikleri donusumleri inceleyen bilim dalidir EtimolojiEtimoloji sozcugu Turkceye Fransizca ayni anlama gelen etymologie sozcugunden gecmistir ve Turkcede en eski kullanimi 1910 a tarihlenmektedir Fransizca sozcuk Eski Yunanca etymologia etymologia sozcugunden alintidir Bu kullanim Grekce asil hakiki gercek anlamindaki etymon etymon kokune akil bilim soz anlamlarindaki logos logos ekinin eklenmesinden turetilmistir Dala Osmanlicada ilm i istikak adi verilir Etimoloji uzmanlari etimolog kokenbilimci veya istikakci olarak adlandirilir OzelliklerBir dildeki sozcuklerin kokenlerini menseini ve bunun bir geregi olarak o dilin diger dillerle iliskilerini ve zorunlu olarak gerektigi kadar kulturel iliskilerini arastirir Bir sozcugun ya da dildeki benzer bir kullanimin gelisme surecinin ilk ortaya cikisindan itibaren izlenmesi hangi dillerde ne sekilde yayildiginin tespit edilerek parca ya da bilesenlerinin analiz edilmesi bilimidir Ayrica etimologlar artik dogrudan bilgi edinilemeyecek olu diller hakkinda kalinti ve bulgulari takip ederek cesitli sonuclar cikartirlar Ilgili dillerdeki sozcukleri karsilastirarak ortak ana dil hakkinda daha fazla bilgi elde edilebilir Bir sozcugun en eski kaynak sekline Etymon tὸ ἔtymon Turkce soyleyis ile Etimon denmektedir Etimoloji kavrami Turkcede bir bilim dalini Kokenbilim tanimlamanin yaninda bir sozcugun kokenine dair bilgi manasina da gelir ki bu baglamda ayni zamanda Sozkoku demektir YontemlerEtimologlar sozcuklerin kokenlerini incelemek icin bir dizi yontem uygularlar bunlardan kimileri sunlardir Filolojik arastirma Sozcugun bicimindeki ve anlamindaki degisiklikler eger varsa eski metinlerin yardimiyla izlenebilir Lehcebilim verilerden yararlanma Sozcugun sekli veya anlami lehceler arasinda farkliliklar gosterebilir bu da o sozcugun daha onceki tarihi hakkinda ipuclari verebilir Karsilastirma yontemi Akraba dillerin sistematik bir karsilastirmasiyla Kokenbilimciler genellikle hangi sozcuk ortak ata dillerinden turedigini ve hangilerinin daha sonra baska bir dilden odunc alindigini tespit edebilirler Anlamsal degisimin incelenmesi Kokenbilimciler genellikle belirli sozcuklerin anlamindaki degisiklikler hakkinda varsayimlar yapmak zorundadir Bu tur varsayimlar anlambilimsel kaymalarin genel bilgisine karsi test edilir Ornegin belirli bir anlam degisikligi varsayimi ayni tur degisikligin diger dillerde de meydana geldigi gosterilerek dogrulanabilir Etimolojideki temel dusuncelerHer dilin ses sistemi fonoloji zaman icinde degisime ugrar Buna paralel olarak sozcuklerin telaffuzu ve bazen yazimi degisir Yazim daima telaffuzdan daha muhafazakardir yani telaffuz yazimdan daha hizli degisir Ses degisimleri genel ve istisnasizdir yani ayni anda bir dildeki tum sozcukleri ayni sekilde etkiler Ses degisimi sesin sozcugun basinda ortasinda veya sonunda vurgulu veya vurgusuz hecede bulunmasina ve bitisik seslerin niteligine bagli olarak farklilik gosterebilir Ses degisimi genellikle bir kusak yani ortalama otuz yil icinde gerceklesir Bir dilden diger dile aktarilan sozcukler ses degisimine ugrayarak alici dilin fonetik sistemine uyarlanirlar Ses degisim kurallari genel ve istisnasizdir ancak dilden dile degisir ve zaman icinde degisiklige ugrar Belli bir tarihi donemde belli bir dilden digerine aktarilan tum kelimeler ayni ses degisim kurallarina uyar Fonetik bozunumlar asimilasyon disimilasyon metatez jeminasyon vd insan hanceresinin yapisindan kaynaklanir ve belli ses ciftlerini iceren sozcukleri etkiler Bozunum bicimleri evrenseldir yani tum dillerde benzer bicimlerde ve oranlarda ortaya cikar Genel ve kanitlanmis ses degisim kurallarina gore aciklanamayan bicim degisimleri etimolojik acidan gecersizdir ya da en azindan suphe ile karsilanmalidir Iki dil arasindaki temas belirli bir kulturel ortamda gerceklesir Belli bir tarihi donemde bir dil digerinden belli sosyal ve kulturel niteliklere sahip kelimeleri alir Alinti genel kural olarak yuksek sayginliga sahip dilden dusuk prestijli dile dogru gerceklesir Dusuk sayginliga sahip olan dilden yuksek sayginliga sahip olan dile ancak argo ve avam sozcukler veya ender olarak dusuk sayginliga sahip dili konusan topluma ait tore nesne ve ozellikleri ifade eden sozcukler alinir Turkce etimoloji calismalariBilinen en eski ve ilk Turkce etimologunun Divanu Lugati t Turk un yazari Mahmud el Kasgari oldugu rahatlikla soylenebilir 7000 e yakin sozcuk bulunan yapitinda turemis ya da sekil degistirmis sozcuklerin yapilarini aciklamistir Hasan Eren in Turk Dili nin Etimolojik Sozlugu 1999 adli eseri Turkce sozcuklerin kokenlerinin incelenmesi acisinda Turkiye deki ilk onemli calismalardan biridir Yaklasik 5000 sozcuk ile sinirli olsa ozellikle de Anadolu agizlarindaki calismalari inceleyen ve her maddeyi farkli acilardan ele alan bir kitaptir Nisanyan Sozluk Cagdas Turkcenin Etimolojisi Sevan Nisanyan tarafindan yayimlanan ve modern Turkcenin etimolojisi uzerine yogunlasan bir sozluktur Ilk kez 2002 de Sozlerin Soyagaci adiyla yayinlanmistir Gozden gecirilmis ve genisletilmis yedinci basimi 2018 de yayimlanmistir Ayrica bakinizHalk etimolojisiKaynakcaBarnhart Robert K amp Sol Steinmetz eds Barnhart Dictionary of Etymology Bronx NY H W Wilson 1988 Ingilizce Durkin Philip The Oxford Guide to Etymology Oxford Oxford University Press 2011 Ingilizce Liberman Anatoly Word Origins and How We Know Them Etymology for Everyone Oxford Oxford University Press 2005 ISBN 0 19 516147 5 Ingilizce Mailhammer Robert ed Lexical and Structural Etymology Beyond Word Histories Boston Berlin de Gruyter Mouton 2013 Ingilizce Malkiel Yakov Etymology Cambridge Cambridge University Press 1993 Ingilizce Snoj Marko Etymology in Encyclopedia of Linguistics vol 1 A L Edited by Philipp Strazny New York Fitzroy Dearborn 2005 pp 304 6 Ingilizce Harri Meier Prinzipien der etymologischen Forschung Carl Winter Universitatsverlag Heidelberg 1986 ISBN 3 533 03645 6 Almanca Vittore Pisani Die Etymologie Geschichte Fragen Methode Fink Munchen 1975 Almanca Eyuboglu Ismet Zeki 1988 Turk Dilinin Etimoloji Sozlugu Istanbul 406 s Guner Galip 2006 Turkiye de kelime etimolojisi uzerine yayimlanan makalelere dair bir bibliyografya denemesi Turkluk Bilgisi Arastirmalari Journal of Turkish Studies 30 II s 77 93 Dipnotlar etimoloji Nisanyan Sozluk 18 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Nisan 2021 Kubbealti Lugati dijital versiyon Madde Etimoloji 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Erisim Tarihi 26 09 2020 Charlton T Lewis and Charles Short 1879 A Latin Dictionary Oxford Clarendon Press Etimoloji Sozlukleri Uzerine Kisa Bir Degerlendirme Tanimi ve Yabanci Kelimelerin Turkceye Giris Yollari Prof Dr Mehmtet Olmez Turk Dili ve Edebiyati Dergisi Journal of Turkish Language and Literature Cilt 59 Sayi 1 2019 119 130 Arsivlenmis kopya 13 Mayis 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Ocak 2020 Dis baglantilarTURK DILININ ETIMOLOJIK SOZLUGU Ornekler Prof Dr Hasan EREN CUKUROVA UNIVERSITESI TURKOLOJI ARASTIRMALARI MERKEZI 18 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Vikisozluk te etimoloji ile ilgili tanim bulabilirsiniz