Bu maddede birçok sorun bulunmaktadır Lütfen sayfayı geliştirin veya bu sorunlar konusunda bir yorum yapın Bu madd

Ermeni Mezalimi (Osmanlıca: ارمنى مظالمى) 1914-1922 yılları arasında Ermeni çetelerince yapılan katliamlar. Genellikle tarihçiler tarafından iki alt döneme ayrılır: Birinci Dünya Savaşı'nın Kafkas Cephesi (1914-18) ve Kurtuluş Savaşı'nın Güney ve Doğu Cephesi (1919-21). Osmanlı arşivindeki belgeler, bu dönemde toplamda 518.105 Müslüman Türk ve Kürt'ün hunharca katledildiğini göstermektedir.

Ermeni Mezalimi
Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı
Hızırilyas nahiyesinde Ermeni çeteleri tarafından katledilen Türk kadın ve çocuklar
Bölge	Anadolu ve Kafkasya
Tarih	1914-1922
Hedef	Etnik temizlik
Saldırı türü	Katliam, yağma, tecavüz
Ölü	518,105
Kurban	Birden çok grup: Müslüman Türk ve Kürt siviller Türk Yahudisi siviller Devlet yanlısı Ermeni siviller
İşleyenler	Ermeni çeteleri
Örgüt(ler)	Taşnak Partisi, Hınçak Partisi
Savunanlar	Osmanlı ordusu, Hamidiye alayları
Sebep	Ermeni milliyetçiliği, ayrılıkçılık, terörizm

Katliamlar, başta General Harbord'un raporları olmak üzere yabancı kaynaklarda da kaydedilmiştir. Ermeniler tarafından yapılan katliamlara dair belgeleri Osmanlı, İngiliz, Fransız, Alman^[10] ve Rus arşivlerinde bulmak mümkündür. Bunları, o dönemde yaşayan önemli figürlerin hatıratları, kurbanların yakınları ile yapılan sözlü tarih anlatıları ve bölgede bulunan yüzlerce toplu mezar desteklemektedir.

Iğdır'da maktuller anısına dikilmiş bir anıt müze bulunmaktadır.

Arka plan

Ermenilerin Türk idaresine girişi

Tarihçiler arasındaki yaygın kanıya göre Ermeniler, Anadolu'ya MÖ 515 yılında yerleştiler. MÖ 54 yılında Pers-Roma savaşlarının başlamasıyla birlikte Ermeniler, büyük imparatorluklarının mücadeleri arasında kaldı. Ermenistan, MS 301 yılında Hristiyanlık'ı kabul ederek tarihte onu resmî din olarak benimseyen ilk devlet oldu. Ermeni halkı, Bizans İmparatorluğu'nun yönetimi altında mezheplerinden ötürü mütemadiyen zulme maruz kalmışlardı. Selçuklu Türkleri, 11. yüzyılda bu coğrafyayı fethettiklerinde Ermenilere özerklik vererek onların hoşgörü ve adalet içinde hayatlarını sürdürmelerini sağladılar.

1514 Çaldıran Savaşı ile Ermenistan denilen bölge Osmanlı topraklarına katıldı. Ermeniler, Osmanlı idaresi altında millet sistemi içinde sınıflandırılmışlardı. Bu, onlara kültürel ve siyasi ayrıcalıklar verilmesi anlamına geliyordu. Ermeniler cizye ödemeleri karşılığında askerlikten muaf tutulurlardı. Osmanlı İmparatorluğu, himayesindeki Ermenilerin haklarını gözetir ve problemlerini mahkemelerde çözerdi. Hatta III. Murat gibi bazı sultanlar başka hükümdarlar tarafından din değiştirmeye zorlanan Ermenileri koruyup kollamıştır.

Ermeni meselesinin doğuşu

Fransız İhtilali'ni takip eden 19. yüzyıl, milliyetçilik ve liberalizm hareketlerinin Avrupa'yı sardığı bir dönemdi. 1829'da Yunanistan 1878'de Romanya, Sırbistan, Bulgaristan ve Karadağ Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlığını kazanmıştı. Ermeni Meselesi, böyle çalkantılı bir siyasi tabloda, Ayastefanos Antlaşması'nın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Buna göre Osmanlı'nın Doğu Anadolu'daki Ermeni vilayetlerinde reform yapılması öngürülüyordu. Ancak Rus devletinin gerçek kaygısı Ermenilerin refahı değildi. Çarlık Rusyası, Panslavizm politikası üzerinden kendi emperyalist çıkarlarını güdüyor, Yakın Doğu'daki egemenliğini güçlendirmek istiyordu. Nitekim Rusların bölgede çok güçlenmesinden korkan İngiltere'nin başını çektiği Batılı devletler, Berlin Antlaşması'nda Ermenilerle ilgili maddeyi kendi çıkarlarına göre revize ederek, Ermeni meselesini uluslararası bir sorun haline getirdi.

Misyoner faaliyetleri

19. yüzyılda Amerikalı misyonerler Osmanlı Müslümanları arasında Hristiyanlık'ı yaymak için uğraştılar ancak başarılı olamayınca Ermeniler ile din, eğitim ve tıp alanında iş birliği yaptılar. Bu Amerikalı misyonerler, o dönemde, Batı'nın Osmanlı hakkındaki düşünceleri için başucu kaynağı oldular. Türkler tarafından reddedilip Ermeniler tarafından bağırlarına basılan misyonerler, Türkleri zalim Ermenileri mazlum olarak gösteren haberler yaydılar. Bu Avrupa'da Türk karşıtı kamuoyu oluşmasına yol açtı. Batılı devletler dini siyasete alet ederek Türkler ve Ermeniler arasındaki husumeti körüklediler. Bir İslam düşmanı olan İngiliz başbakanı William Gladstone, İngiliz dış politikasını değiştirerek, Türkleri yok etmek için Ruslarla bir oldu. Bu ortamda ortaya çıkan Ermeni komiteleri bağımsız bir Ermenistan kurmak için her türlü kanlı eyleme baş vurmuştur.

Katliamlar

Partimiz ölen masum Ermeniler için yas tutmakla birlikte Ermeni milliyetçilerin ve onların emperyalist müttefiklerinin fikirlerini kabul etmemiz mümkün değildir. Biz, katil, şövenist Ermeni çeteleri istedi diye binlerce masum mağdurun ve esaret altındaki en az bir o kadar zavallı Türk'ün infazcısı olamayız.

Anastas Mikoyan, Ermeni bolşevik, 1919

Katliamların kökeni, 1890'larda Hınçak ve Taşnak komitelerinin Osmanlı sınırları içindeki faaliyetlerinde dayanmaktadır. Ermeni ihtilalciler, 1876 Bulgar İsyanı'ndan etkilenerek bağımsız bir Ermenistan kurmak istediler. Planları, terör saldırıları gerçekleştirip Müslümanları kışkırtmak, onların Ermenilere katliam yapmasını sağlamaktı. Bunun üzerine Avrupalı devletlerin olaya müdahale edip Ermenistan'ı özgür kılmasını umuyorlardı. Bu amaçları doğrultusunda 1894'te Sason İsyanı'nı başlattılar ve 1896'da Osmanlı Bankası'nı bastılar. 1905'de Sultan II. Abdülhamit'e karşı başarısız bir suikast saldırısı düzenlediler.

1905 yazında 300 kişilik bir Taşnak çetesinin Muş'ta gerçekleştirdiği saldırılar sonucu 5.000 kişi hayatını kaybetti. 1909 Adana Olayları sırasında Ermeni misyoner Muşeg, aleni bir şekilde, artık Ermenilerin silahlandığını ve tek bir Ermeni'nin zarar görmesi halinde misilleme olarak on Türk'ü mahvedeceklerini söylüyordu. Nisan ayına gelindiğinde Ermeni çeteleri, Müslümanlara karşı saldırılara başladı. Silahlı bir Ermeni kafilesi, Cebel-i Bereket'teki Müslümanları katletmek için Erzin'e doğru yola çıktı. İsyan, mutasarrıf 'in müdahalesi üzerine bastırıldı. Harekât sırasında suçu olmayan Ermeni siviller de hayatını kaybetti.

Birinci Dünya Savaşı'nda Ermeni komiteleri katliamlara tekrar başladı. Mart 1915'te Kars ve Ardahan'da Ermeni çetelerince 30.000 Müslüman'ın tüfek dipçikleriyle dövülerek öldürüldükleri, evlerinin yakılıp kadın ve çocukların zor koşullar altında sürgün edildikleri belgelenmiştir. Nisan 1915'te Çarlık Rusyası'ndan silah desteği alan Ermeni çeteleri Van vilayetinde ayaklanarak Müslümanları kırımdan geçirdi.^[32] Alman Büyükelçi Wangenheim, Van İsyanı sırasında hisardaki 300 Türk askerin öldürüldüğünü ve 80.000 Müslüman'ın göçe zorlandığını belirtir. 27 Mayıs 1915'te Tehcir kararı alınana kadar toplam Müslüman ölü sayısı 100.000'i bulmuş, 1918 yılında gelindiğinde 363.000'i geçmişti.

1917 yılında Çarlık Rusyası savaştan çekilince Doğu Anadolu, Ermeni milislerin kontrolünde kaldı. Bu tarihten sonra Ermeniler, Tehcir'in "intikamını almak" bahanesiyle katliamlara devam etti. Milli Mücadele'nin lideri Mustafa Kemal Atatürk, Ermeni çetelerince Maraş Müslümanlarına yapılan zulmü "tarihte emsali görülmemiş [bir] vahşet" olarak tanımlar.Şevket Süreyya Aydemir, Erzurum'un kurtulduğu gün 3.000 Türk'ü yığınlar halinde gördüğünü ve binaların bodrum katlarının cesetlerle dolu olduğunu belirtir.Amerika Birleşik Devletlerince Yakın Doğu'daki durumu incelemek için görevlendirilen General Harbord, 1918'de kurulan Ermeni Cumhuriyeti hükûmetinin Müslümanları imha etmek için emir verdiğini ve bu emrin belgesini bizzat gördüğünü ifade eder. İngiliz Dış İşleri Bakanı Lord Curzon 1920'de Ermeniler tarafından yapılan katliamları "barbarca, kana susamış saldırılar" olarak niteler. 1919'dan 1921'e kadar gerçekleşen katliamlarda toplam ölü sayısı 154.964'tür.

Kars ve Ardahan, 1914-15

Belgenin 1. sayfasının sureti

Belgenin 2. sayfasının sureti

Tahran Elçiliği'nden alınan bilgilere göre Kars ve Ardahan civarında katliama uğrayan Müslüman erkeklerin ve evlerinin yakılıp zor koşullar altında sürgün edilen kadın ve çocukların akıbetini belirten Hariciye Nezareti'ne ait belge:

Kars ve Ardahan yöresinde hükümetin tahrikiyle özellikle Ermeniler tarafından öldürülen Müslüman erkeklerin sayısının otuz bine vardığı, evlerinin yakıldığı ve karlı ve buzlu dağlara dökülen çaresiz kadın ve çocukların hâlinin yürek parçalayıcı bulunduğu ve koruması Ermenilere verilen Osmanlı esirlerinin bunlar tarafından çeşitli kötü muameleye maruz kaldıkları ve tüfek dipçiğiyle dövülerek öldürüldüklerinin kesin olarak bilindiği ve Ruslarla temasta bulunan Osmanlı askerileri arasında Rum ve Ermenilerin bulunmasını Kafkasya'daki hayırseverlerimizin tenkit etmekte oldukları ve rivayete göre bunların bir kısmının bilerek esir düştüklerini ve Kafkasya Ermenilerinden bir kısmının kasten bize esir düşerek ve sonra kaçarak öğrendiklerini Ruslar söylediklerini ve bundan dolayı dikkatlı olunması gerektiği Tahran Elçiliği'nden bildirilmiştir. Yüce Savaş Bakanlığı'na olayın iç yüzü tebliğ edildi. Esirlerimize iyi muamele edilmesi hedefinin başarıya ulaşması gayesiyle İtalya Elçiliği nezdinde defalarca güçlü girişimde bulunulmuş ve aksi takdirde Rus esirlerine karşı şiddetli tedbirlerin göz önünde bulundurulacağı bildirilmiştir, efendim.

— BOA. HR. SYS. 2878/1, Belge no: 2

Van, 1915

1915'te Van'da isyan başlatan Ermeni çeteleri, Müslümanlara karşı korkunç katliamlar gerçekleştirildi. Çeteciler, çatışamalarda tüfek, otomatik tabanca ve dinamit bombası kullandı; saldırılarında jandarma karakollarını hedef aldı, işgal ettikleri köylerdeki Müslüman erkekleri katletti, kadınlara tecavüz etti ve kurbanları camilere tıkıp canlı canlı yaktı. Benzeri olaylar Van Belediye Başkanı Abdurrahman, Van Jandarma Alay Kumandanı Ali Cevad, Van komiserlerinden Sani Zübeyr ve emekli teğmen Recep'in ve diğer tanıkların ifadeleri ile sabittir:

Rusların, Saray kazası merkezine ilk girişlerinde iki yüz nüfus barındıran Köprüköyü Köyü Ermeni çeteleri tarafından basılarak ahalisinden erkek, kadın ve çocuklar tamamen öldürüşmüş ve köyün tahılının yağmalanıp yakıldığı Bölge Polis Müdürü Yardımcısı Mehmed Hulusi Efendi tarafından şahit oldunduğu ve Erzurum'dan kısa yol maksadıyla, değişiklik arzusuyla memleketlerine gelirken Karakeşiş köyünden kayık ile Van Gölü'nden geçerek İririn köyüne çıkan fertlerden bir çoğunun cesetlerinin dalgarların çalkantılarıyla deniz kumluklarına çıkarıldıklarını görenler de oldu. Yolların Ermeniler tarafından kapatılması sebebiyle araştırma yapılmadı. Çünkü birçok merkezin telgraf hattı kesilmişti. Hatta Şatak kazası, Ermeniler tarafından bir çeşit abluka altına alınmıştı. Diyarbakır'dan gelen Hamid Ağa savaşçıları, Van'a üç saat mesafede bulunan Engil ve Atlan köyleri arasında yapılan siperleri geçmek için sanki izin alıyormuşçasına Van komite liderlerinden Rusyalı Viremyan ve vekil Münib Efendi memurluğunda giderek oradan sınıra geçebilmişlerdi ki bunları açık isyan neticesiydi.

— BOA. HR. SYS. 2872/2, Belge no: 56-62

Erzurum, 1918

Şevket Süreyya Aydemir'in Erzurum'da yaşanan katliam hakkındaki tanıklığı:

Ermenilerin idareyi ele aldıkları yerlerde de, Türklere karşı şiddetli icraatta bulundukları bir gerçektir. Bu eserin yazarı, Erzurum'un kurtuluş günü, mesela Erzurum Gürcü kapısı istasyonunda, 3000 kadar tahmin edilen Türk ölülerini yığınlar halinde görmüştür. İşgal ettiğimiz binaların bodrumları da ölülerle doluydu. Erzurum'da öldürülen Türklerin sayısı çok büyük yekûna varır. Bu sahneleri ileri harekatta, bütün yol güzergahlarında da aynen tespit ettik. Mütareke üzerine tahliye ettiğimiz Türk bölgelerinde ve bu arada Kars ve Aras boyu havalisinde de Türk kırımı cereyan etti.
— Şevket Süreyya Aydemir

Maraş, 1919-20

Mondros Mütarekesi'nden beri Fransız işgali altındaki Maraş'ta Ermeni çeteleri, Müslüman sivillere silahlı saldırılarda bulundular. Türklerin şiddetli protestolarına rağmen Fransız bölge valisi Albay Bremond ve diğer yetkililer, Ermeni yanlısı bir politika izleyerek çetecileri koruma altına aldılar. Batı'da Müslümanlara yapılan kırımlar inkâr edilerek güya Türklerin Ermenilere saldırdığı şeklinde asılsız haberler yayıldı. Atatürk 2. CHP Kurultayı'ndaki konuşmasında Maraş katliamına değinir:

[G]üney mıntıkalarında yabancı kuvvetleri tarafından silahlandırılan Ermeniler, mazhar oldukları himayeden cüret alarak bulundukları mahallerdeki İslamlara sataşmakta idiler. İntikam fikriyle her tarafta acımasız bir surette adam öldürme ve imha siyasetine yönelmekte idiler. Maraş feci hadisesi, bu sebepten meydana gelmişti. Yabancı kuvvetleriyle birleşen Ermeniler, top ve mitralyözlerle Maraş gibi eski bir İslam beldesini yerle bir etmişlerdi. Binlerce aciz ve masum valide ve çocukları kahr ve imha eylemişlerdi. Tarihte emsali görülmemiş olan bu vahşetin faili Ermenilerdi. Müslümanlar ancak namus ve hayatlarını muhafaza endişesiyle mukavemet ve müdafaada bulunmuşlardı. Yirmi gün devam eden Maraş katliamında Müslümanlarla birlikte şehirde kalan Amerikalıların, bu hadise hakkında İstanbul'daki temsilcilerine çektikleri telgraf, facia müsebbiplerini tekzip edilemez bir surette tayin etmekte idi. Adana vilayeti dahilindeki Müslümanlar, tepeden tırnağa kadar silahlandırılan Ermenilerin süngüleri tehdidi altında, her dakika katliama maruz bulunuyorlardı. Hayat ve bağımsızlığının muhafazasından başka bir şey istemeyen İslamlara karşı tatbik edilen bu zulüm ve imha siyaseti, medeni insanlığın nazarı dikkat ve insafını çekecek mahiyette iken, aksinin vaki olduğunu iddia ve onun göz ardı edilmesi teklifi, nasıl ciddi kabul olunabilirdi?
— Mustafa Kemal Atatürk

İstatistikler

Ermeniler tarafından katledilenlerin sayısı
Yıllar	Ölü sayısı
1914-1918	363,141
1919-1922	154.964
Toplam	518.105

Vilayetlere göre Doğu Anadolu'da Müslüman kaybı (1912-1922)
Vilayet	Nüfus kaybı	Nüfus yüzdesi
Van	194.167	%62
Bitlis	169.248	%42
Erzurum	248.695	%31
Diyarbakır	158.043	%26
Elazığ	89.310	%16
Sivas	186.413	%15
Halep	50.838	%9
Adana	42.511	%7
Trabzon	49.907	%4

Transkafkasya bölgesinde Türk ve Müslüman nüfus kaybı
Yıl	Türkler	Müslümanlar
1914 nüfusu	2.171.000	2.743.000
1921 nüfusu	1.844.000	2.330.000
Fark	327.000	413.000

Galeri

Kazım Karabekir'in Aşkale nahiyesinde 600 Türk'ün Ermeniler tarafından katledildiğini belgelediği rapor
Türklerin içine tıkılarak diri diri yakıldığı bir köşk, Erzurum
Birinci Dünya Savaşı sırasında Erzurumlu, yaralı Müslüman muhacirler
Erzincan'da katledilen çocuk, kadın ve erkek Türk sivilleri
1918'de Doğu Anadolu'da katledilen Türk erkekler
Bayburt'ta Ermeni çetelerince katledilen Türkler
Doğu Anadolu'daki bir kasabada Türklere yapılan zulmü soruşturan bir ekip
Ermeniler Tarafından Katledilen Şehit Türkler Anıt ve Müzesi, Iğdır

Ayırıca bakınız

Kaynakça

^ Sarınay 2001a, s. 2.
^ Atam 2019, passim.
^ OEHUD 1919, s. 1.
^ ^a ^b ^c Sarınay 2001a, s. 377.
^ ^a ^b ^c Sarınay 2001b, s. 1054.
^ ^a ^b Harbord 1920, s. 35.
^ Binark 1995, passim.
^ Demirel 2002.
^ Gauin 2020.
^ Akçam 2006, Böl. 8: "Other evidence of these post-1917 massacres can be culled from the German archives.".
^ Doğan 2008, s. 322.
^ TTK 2022, passim.
^ Süslü 1993.
^ Süslü 2012.
^ Gürün 1985, s. 10.
^ Gürün 1985, s. 13.
^ Gürün 1985, s. 14.
^ Durdu 2023, ss. 29-30.
^ Gürün 1985, ss. 35-37.
^ Finkel 2005, s. 487.
^ ^a ^b Çelik 2015.
^ Gürün 1985, s. 30.
^ Gürün 1985, s. 31.
^ Beydilli 2011.
^ Mehdiyev 2020, ss. 19-20.
^ Gürün 1985, s. 163.
^ Gürün 1985, ss. 191-206.
^ Lewy 2005, s. 33.
^ Cemal 1922, ss. 378-387.
^ Çiçek 2012.
^ ^a ^b Sarınay 2001a, s. 1.
^ Baer 2021, Böl. 21: "[T]he CUP regime faced Russian political and material support for the Armenians of Anatolia, Armenian revolutionaries slaughtering Muslim soldiers and civilians in eastern Anatolia, and an Armenian uprising in Van that led to the Russian army occupying the region and appointing an Armenian governor.".
^ Halaçoğlu 2007.
^ ^a ^b Atatürk 1927, s. 293.
^ ^a ^b Aydemir 1972, s. 464.
^ Akçam 2006, Böl. 8: "The British foreign minister, Lord Curzon, mentioned in a speech in the House of Lords on 11 March 1920 that the massacres carried out by the Armenians were 'barbaric, bloodthirsty assaults.'".
^ McCarthy 2006, s. 233.
^ McCarthy 2006, s. 234.
^ Sarınay 2001a, ss. 7-14.
^ Eyicil 2003, ss. 929-931.
^ ^a ^b McCarthy 1995.

Kitap

—, Ahmed Cemal (2001) [1922]. Hatıralar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Akçam, Taner (2006). A Shameful Act [Utanç Verici Bir Eylem] (İngilizce). Henry Holt and Company.
Atatürk, Mustafa Kemal (2015) [1927]. Nutuk. Kaynak Yayınları.
Aydemir, Şevket Süreyya (1986) [1972]. Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa. III. Remzi Kitapevi.
Baer, David Marc (2021). The Ottomans: Khans, Caesars and Caliphs [Osmanlılar: Hanlar, Kayzerler ve Halifeler] (İngilizce). Basic Books.
Gürün, Kamuran (2007) [1985]. The Armenian File [Ermeni Dosyası] (İngilizce). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Finkel, Caroline (2005). Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire [Osman'ın Rüyası: Osmanlı İmparatorluğu'nun Tarihi]. Basic Books.

Halaçoğlu, Yusuf (2007). Ermeni Tehciri. Babıali Kültür Yayınları.

Harbord, James G. (1920). Conditions in the Near East. Report of the American military mission to Armenia [Yakın Doğu'da Vaziyet: Amerikan askerî heyetinin Ermenistan raporu] (İngilizce). Washington Government Printing Office.
Lewy, Guenter (2005). The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide [Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeni Katliamları: Tartışmalı Bir Soykırım] (İngilizce). The University of Utah Press.
McCarthy, Justin (1995). Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821-1922 [Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarının Etnik Temizliği] (İngilizce). Darwin Press.
McCarthy, Justin (2006). Armenian Rebellion at Van [Van'da Ermeni Ayaklanması] (İngilizce). The University of Utah Press.
Mehdiyev, Gaffar Çakmaklı (2020). Anastas Mikoyan: Confessions of an Armenian Bolshevik [Anastas Mikoyan: Bir Ermeni Bolşevik'in İtirafları] (İngilizce). Terazi Yayıncılık.

Dergi yayınları

Atam, Şenay (2019). "Ermenilerin Ermenilere Zulmü: Antepli Boyacıyan Ailesi Örneği". Ermeni Araştırmaları (64): 61-81. doi:10.36542/erma.591084. ISSN 1303-068X.
Çiçek, Kemal (2012). "The Power of Rumours in the Making of History: The Case of the Adana Incident of 1909 in the Ottoman Empire" [Tarih Yapımında Dedikoduların Gücü: Osmanlı İmparatorluğu'nda 1909 Adana Olayı Örneği]. Belleten (İngilizce). 76 (277): 951-972. doi:10.37879/belleten.2012.951. ISSN 0041-4255. 5 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023.
Doğan, Orhan (1 Ağustos 2008). "Ermeni Komiteleri Hinçak Ve Taşnaksütun: Rus Adalet Bakanı Y. Muravyev'in Ermeni Komitelerine İlişkin Raporu". Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (20): 307-328. ISSN 2667-4750.
Durdu, Arslan (2023). "Sultan Melikşah'ın Cihan Hâkimiyeti Telâkkîsi Doğrultusunda Ermenilere Karşı Tutumu". Ortaçağ Araştırmaları Dergisi. 6 (1): 27-40. doi:10.48120/oad.1180279. ISSN 2667-4882.
Eyicil, Ahmet (2003). "I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Mücadelesi Sırasında Maraş'ta Ermeni Mezalimi". 67 (250): 911-948.
Süslü, Azmi (20 Nisan 1993). "Rum-Ermeni-Hoybun İşbirliği ve Anadolu'daki Toplu Mezarlar". Belleten. 57 (218): 241-248. ISSN 0041-4255.
Süslü, Azmi (1 Temmuz 2012). "Diplomaside, Tarihte Dostluk: Türk-Ermeni İlişkileri". Belgi Dergisi (4): 458-470. ISSN 2146-4456.

Arşiv belgeleri

Binark, İsmet, (Ed.) (1995). Arşiv Belgelerine Göre Anadolu'da ve Kafkaslar'da Ermeni Mezalimi. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
Demirel, Muammer (2002). Ermeniler hakkında İngiliz belgeleri. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
ارمنى مظالمى [Ermeni Mezalimi] (Osmanlıca). Osmanlı Erkanı Harbiye Umumiye Dairesi. 1919. 21 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2023.
Sarınay, Yusuf, (Ed.) (2001a). Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri: 1914-1918. I. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
Sarınay, Yusuf, (Ed.) (2001b). Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri: 1919-1922. II. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.

Ansiklopedi

Beydilli, Kemal (2011). "Tehcîr". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2023.
Çelik, Yüksel (3 Mayıs 2015). "Ayestefanos ve Berlin Antlaşmalarıyla Ermeni Meselesi'nin Uluslararası Bir Sorun Haline Gelmesi". Türkler ve Ermeniler - Tarih Boyunca Türk-Ermeni İlişkileri. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2023.

Tez

Gauin, Maxime (2020). "The relations between the French Republic and the Armenian committees, from 1918 to 1923" [Fransız Cumhuriyeti ve Ermeni komiteleri arasındaki ilişkiler, 1919'dan 1923'e] (İngilizce). Orta Doğu Teknik Üniversitesi. 18 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.

Sözlü tarih

"Ermeni Mezalimi - Börekli (Mahanda) Köyü / Erzurum". Türk Tarih Kurumu. 24 Nisan 2022. 24 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2023.

[FOOTNOTESarınay2001a2-1] Sarınay 2001a, s. 2.

[FOOTNOTEAtam2019''passim''-2] Atam 2019, passim.

[FOOTNOTEOEHUD19191-3] OEHUD 1919, s. 1.

[FOOTNOTESarınay2001a377-4] Sarınay 2001a, s. 377.

[FOOTNOTESarınay2001b1054-5] Sarınay 2001b, s. 1054.

[FOOTNOTEHarbord192035-6] Harbord 1920, s. 35.

[FOOTNOTEBinark1995''passim''-7] Binark 1995, passim.

[FOOTNOTEDemirel2002-8] Demirel 2002.

[FOOTNOTEGauin2020-9] Gauin 2020.

[FOOTNOTEAkçam2006Böl._8:_"Other_evidence_of_these_post-1917_massacres_can_be_culled_from_the_German_archives."-10] Akçam 2006, Böl. 8: "Other evidence of these post-1917 massacres can be culled from the German archives.".

[FOOTNOTEDoğan2008322-11] Doğan 2008, s. 322.

[FOOTNOTETTK2022''passim''-12] TTK 2022, passim.

[FOOTNOTESüslü1993-13] Süslü 1993.

[FOOTNOTESüslü2012-14] Süslü 2012.

[FOOTNOTEGürün198510-15] Gürün 1985, s. 10.

[FOOTNOTEGürün198513-16] Gürün 1985, s. 13.

[FOOTNOTEGürün198514-17] Gürün 1985, s. 14.

[FOOTNOTEDurdu202329-30-18] Durdu 2023, ss. 29-30.

[FOOTNOTEGürün198535-37-19] Gürün 1985, ss. 35-37.

[FOOTNOTEFinkel2005487-20] Finkel 2005, s. 487.

[FOOTNOTEÇelik2015-21] Çelik 2015.

[FOOTNOTEGürün198530-22] Gürün 1985, s. 30.

[FOOTNOTEGürün198531-23] Gürün 1985, s. 31.

[FOOTNOTEBeydilli2011-24] Beydilli 2011.

[FOOTNOTEMehdiyev202019-20-25] Mehdiyev 2020, ss. 19-20.

[FOOTNOTEGürün1985163-26] Gürün 1985, s. 163.

[FOOTNOTEGürün1985191-206-27] Gürün 1985, ss. 191-206.

[FOOTNOTELewy200533-28] Lewy 2005, s. 33.

[FOOTNOTECemal1922378-387-29] Cemal 1922, ss. 378-387.

[FOOTNOTEÇiçek2012-30] Çiçek 2012.

[FOOTNOTESarınay2001a1-31] Sarınay 2001a, s. 1.

[FOOTNOTEBaer2021Böl._21:_"[T]he_CUP_regime_faced_Russian_political_and_material_support_for_the_Armenians_of_Anatolia,_Armenian_revolutionaries_slaughtering_Muslim_soldiers_and_civilians_in_eastern_Anatolia,_and_an_Armenian_uprising_in_Van_that_led_to_the_Russian_army_occupying_the_region_and_appointing_an_Armenian_governor."-32] Baer 2021, Böl. 21: "[T]he CUP regime faced Russian political and material support for the Armenians of Anatolia, Armenian revolutionaries slaughtering Muslim soldiers and civilians in eastern Anatolia, and an Armenian uprising in Van that led to the Russian army occupying the region and appointing an Armenian governor.".

[FOOTNOTEHalaçoğlu2007-33] Halaçoğlu 2007.

[FOOTNOTEAtatürk1927293-34] Atatürk 1927, s. 293.

[FOOTNOTEAydemir1972464-35] Aydemir 1972, s. 464.

[FOOTNOTEAkçam2006Böl._8:_"The_British_foreign_minister,_Lord_Curzon,_mentioned_in_a_speech_in_the_House_of_Lords_on_11_March_1920_that_the_massacres_carried_out_by_the_Armenians_were_'barbaric,_bloodthirsty_assaults.'"-36] Akçam 2006, Böl. 8: "The British foreign minister, Lord Curzon, mentioned in a speech in the House of Lords on 11 March 1920 that the massacres carried out by the Armenians were 'barbaric, bloodthirsty assaults.'".

[FOOTNOTEMcCarthy2006233-37] McCarthy 2006, s. 233.

[FOOTNOTEMcCarthy2006234-38] McCarthy 2006, s. 234.

[FOOTNOTESarınay2001a7-14-39] Sarınay 2001a, ss. 7-14.

[FOOTNOTEEyicil2003929-931-40] Eyicil 2003, ss. 929-931.

[FOOTNOTEMcCarthy1995-41] McCarthy 1995.

[10]

[32]