Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Eski Uygurca veya Eski Uygur Türkçesi, 9. yüzyıl ila 14. yüzyıl aralığında çeşitli devletlerde konuşulmuş ve yazılmış olan, Türki diller ailesinin Sibirya koluna mensup bir dil. Eski Türkçenin Göktürkçeden sonraki ikinci bölümünü oluşturmuştur.
| Eski Uygur Türkçesi | |
|---|---|
| Eski Uygurca | |
| Bölge | Hami, Turfan, Kansu |
| Ölü dil | 14. yüzyıl |
| Dil ailesi | Türki diller
|
| Yazı sistemi | Orhun alfabesi,Eski Uygur alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | oui |
Dil, isim benzerliğine karşın, günümüzde Türk dillerinin Çağatay grubuna ait modern Uygurca'nın atası değildir ve bu modern dilin Karahanlılar'ın konuştuğu dilden türediği düşünülmektedir. Ancak Kansu'da konuşulan Batı Yugurca'nın Eski Uygurca'dan türediğine inanılmaktadır.
Tarih
Dönem
Bu dönemde Türk halkları birçok kültür ile etkileşim içine girmişlerdir. Bu durum dilin yapısında da kendisini göstermiştir. Yine bu dönemde, değişik kültürlerle etkileşimle birlikte, dilde ilk kez yabancı kaynaklı sözcükler girmeye başlamıştır.[] Sanskritçe, Soğdça, Toharca, Çince sözcükler bunlardan bazılarıdır.
Dil özellikleri
Uygurlardan kalan eserler dört gruba ayrılarak incelenebilir:
- Manici çevreye ait metinler.
- Burkancı (Budist) çevreye ait metinler.
- Hristiyan çevreye ait metinler (İncil çevirileri).
- Müslüman çevreye ait metinler.
Eski Türkçenin gramerini yazmış olan Annemarie von Gabain, Uygur metinlerini y ve n ağzı olmak üzere iki ana ağız grubuna ayırır. KökTürkçedeki ń sesini n’ye çeviren metinler n ağzını, y’ye çeviren metinler y ağzını oluştururlar. Eski Uygur Türkçesi dönemi, yazı dili olarak Göktürkçeye dayanan, onun devamı olan bir dönemdir. Başka bir deyişle GökTürkçe ile Uygurca aynı yazı dilinin iki koludur. Eski Uygur Türkçesinde görülen az sayıdaki ses ve biçim farklılıklarından bir kısmı ağız farkından, bir kısmı da zaman farkından kaynaklanmaktadır. GökTürkçe ve Uygurca arasındaki asıl önemli fark, söz varlığında ortaya çıkar. GökTürkçenin söz varlığında Türkçe kökenli sözcükler egemendir; Çince veya Soğdakçadan girmiş olan alıntı sözcükler çok azdır. Göktürk metinlerinde bozkır yaşayışı, savaşçılık ve devlet düzeniyle ilgili sözcükler ağırlıktadır. Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancılıkla ilgili sözcükler egemendir. Bunlar da Sanskritçe, Çince ve Soğdakçadan alınmıştır. Çok defa da kavramlara Türkçe karşılıklar bulunmuştur. Temel söz varlığı ise her iki dönem metinlerinde aynıdır.
KökTürkçede sadece kişi, konçuy gibi insanla ilgili sözcüklerde kullanılan +lAr çokluk eki, Eski Uygurcada her türlü isim, zamir ve sıfatta kullanılabilen, genel çokluk eki biçimine evrilmiştir ve çokluk eki uyumuna uygundur.
Söz varlığı
Morris Swadesh’in 100 temel sözcüğünün Uygurcadaki karşılıklarından bazıları şöyledir:
- ad: ad/at
- ağaç: ıgaç/sögüt
- balık: balık
- diş: tiş
- erkek: er/erkek
- vermek: birmek
Ahmet Caferoğlu'nun,Eski Uygur Türkçesi sözlüğünde,günümüz Türkçe karşılıklarını da verdiği bazı sözcükler şunlardır:
- töpü: tepe
- til: dil
- yastuk: yastık
- köl : göl
- bilig : bilgi
Alfabe
Orhun alfabesi
GökTürkçe gibi, ilk yıllarında Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır.
Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Üç tane de harf bileşiği vardır: lt, nç ve nt.
| Kullanım | Göstergeler | Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon) | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ünlüler |  | A,E | , | |||||
 | I,İ | , , | ||||||
 | O,U | , , | ||||||
 | Ö,Ü | , , | ||||||
| Ünsüzler | Ünlü Uyumu | (¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile |  |  | B¹ (ab) | B² (eb) | ||
 |  | D¹ (ad) | D² (ed) | |||||
 |  | G¹ (ag) | G² (eg) | |||||
 |  | L¹ (al) | L² (el) | |||||
 | | N¹ (an) | N² (en) | |||||
 | | R¹ (ar) | R² (er) | |||||
 | | S¹ (as) | S² (es) | |||||
 | | T¹ (at) | T² (et) | |||||
 | | Y¹ (ay) | Y² (ey) | |||||
| Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/ |  |  | K (ak) | K (ek) | ||||
Tüm ünlüler ile |  | -Ç | ||||||
 | -M | |||||||
 | -P | |||||||
 | -Ş | |||||||
 | -Z | |||||||
 | -NG (eñ) | |||||||
| Birleşik Sesler | + Ünlü |  | İÇ, Çİ, Ç | , , | ||||
 | IK, KI, K | , , | ||||||
 |  | OK, KO, UK, KU, K | , , , , | ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K | , , , , | |||
| + Ünsüz |  | -NÇ | ||||||
 | -NY | |||||||
 | -LT | , | ||||||
 | -NT | , | ||||||
| Sözcük ayırma imi |  | yok | ||||||
| (-) — Sadece sözcük sonunda | ||||||||
Eski Uygur alfabesi
Metin örnekleri
| - | Sevgili |
|---|---|
Transliterasyon:
| Türkiye Türkçesi:
|
Ayrıca bakınız
Dış Bağlantılar
- Eski Uygurca çeviriyazım 8 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Kaynakça
- ^ Marcel Erdal (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Otto Harrassowitz Verlag. ss. 5-. ISBN .
- ^ Arik, Kagan (2008). Austin, Peter (Ed.). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost (illustrated bas.). University of California Press. s. 145. ISBN . 26 Haziran 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Mart 2014.
- ^ a b c Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi
- ^ a b c Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 226, 272-283.
- ^ Witek, John. “Christianity in China: Universal Teaching from the West.” In China and Christianity: Burdened Past, Hopeful Future, ed. Stephen Uhalley, Jr. and Xiaoxin Wu, 2001, p. 16.
- ^ Sutin, Lawrence. All is change: the two-thousand-year journey of buddhism to the west, 2006, pp. 56-7.
- ^ Erdem KONUR,"ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ 25 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkez
- ^ Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 230-231.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Eski Uygurca veya Eski Uygur Turkcesi 9 yuzyil ila 14 yuzyil araliginda cesitli devletlerde konusulmus ve yazilmis olan Turki diller ailesinin Sibirya koluna mensup bir dil Eski Turkcenin Gokturkceden sonraki ikinci bolumunu olusturmustur Eski Uygur TurkcesiEski UygurcaBolgeHami Turfan KansuOlu dil14 yuzyilDil ailesiTurki diller Saz TurkcesiSibirya koluEski Uygur TurkcesiYazi sistemiOrhun alfabesi Eski Uygur alfabesiDil kodlariISO 639 3oui Dil isim benzerligine karsin gunumuzde Turk dillerinin Cagatay grubuna ait modern Uygurca nin atasi degildir ve bu modern dilin Karahanlilar in konustugu dilden turedigi dusunulmektedir Ancak Kansu da konusulan Bati Yugurca nin Eski Uygurca dan turedigine inanilmaktadir TarihDonem Bu donemde Turk halklari bircok kultur ile etkilesim icine girmislerdir Bu durum dilin yapisinda da kendisini gostermistir Yine bu donemde degisik kulturlerle etkilesimle birlikte dilde ilk kez yabanci kaynakli sozcukler girmeye baslamistir kaynak belirtilmeli Sanskritce Sogdca Toharca Cince sozcukler bunlardan bazilaridir Dil ozellikleriUygurlardan kalan eserler dort gruba ayrilarak incelenebilir Manici cevreye ait metinler Burkanci Budist cevreye ait metinler Hristiyan cevreye ait metinler Incil cevirileri Musluman cevreye ait metinler Eski Turkcenin gramerini yazmis olan Annemarie von Gabain Uygur metinlerini y ve n agzi olmak uzere iki ana agiz grubuna ayirir KokTurkcedeki n sesini n ye ceviren metinler n agzini y ye ceviren metinler y agzini olustururlar Eski Uygur Turkcesi donemi yazi dili olarak Gokturkceye dayanan onun devami olan bir donemdir Baska bir deyisle GokTurkce ile Uygurca ayni yazi dilinin iki koludur Eski Uygur Turkcesinde gorulen az sayidaki ses ve bicim farkliliklarindan bir kismi agiz farkindan bir kismi da zaman farkindan kaynaklanmaktadir GokTurkce ve Uygurca arasindaki asil onemli fark soz varliginda ortaya cikar GokTurkcenin soz varliginda Turkce kokenli sozcukler egemendir Cince veya Sogdakcadan girmis olan alinti sozcukler cok azdir Gokturk metinlerinde bozkir yasayisi savascilik ve devlet duzeniyle ilgili sozcukler agirliktadir Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancilikla ilgili sozcukler egemendir Bunlar da Sanskritce Cince ve Sogdakcadan alinmistir Cok defa da kavramlara Turkce karsiliklar bulunmustur Temel soz varligi ise her iki donem metinlerinde aynidir KokTurkcede sadece kisi koncuy gibi insanla ilgili sozcuklerde kullanilan lAr cokluk eki Eski Uygurcada her turlu isim zamir ve sifatta kullanilabilen genel cokluk eki bicimine evrilmistir ve cokluk eki uyumuna uygundur Soz varligiMorris Swadesh in 100 temel sozcugunun Uygurcadaki karsiliklarindan bazilari soyledir ad ad at agac igac sogut balik balik dis tis erkek er erkek vermek birmek Ahmet Caferoglu nun Eski Uygur Turkcesi sozlugunde gunumuz Turkce karsiliklarini da verdigi bazi sozcukler sunlardir topu tepe til dil yastuk yastik kol gol bilig bilgiAlfabeOrhun alfabesi GokTurkce gibi ilk yillarinda Orhun alfabesi ile kayda alinmistir Bu alfabede 38 harf vardir Bunlardan dordu unlu otuz dordu de unsuzdur Uc tane de harf bilesigi vardir lt nc ve nt Gokturk Orhun Alfabesi Kullanim Gostergeler Latin harf cevirisi transliterasyon ve IPA cevriyazisi transkripsiyon Unluler A E a e I I ɯ i j O U u o w O U o y w Unsuzler Unlu Uyumu Kalin Ince unluler ile B ab b B eb b D ad d D ed d G ag g G eg g L al l L el l N an n N en n R ar r R er r S as s S es s T at t T et t Y ay j Y ey j Sadece q Sadece k K ak q K ek k Tum unluler ile C ʧ M m P p S ʃ Z z NG en ŋ Birlesik Sesler Unlu IC CI C iʧ ʧi ʧ IK KI K ɯq qɯ q OK KO UK KU K oq qo uq qu q OK KO UK KU K ok ko yk ky k Unsuz NC nʧ NY ɲ LT lt ld NT nt nd Sozcuk ayirma imi yok Sadece sozcuk sonundaEski Uygur alfabesiMetin ornekleri SevgiliTransliterasyon Kasincigimin oyu kadgurar men Kadgurdukca Kasi kortlem Kavisigsayur men Oz amrakimin oyur men Oyu evirur men odu cun Oz amrakimin Opugseyur men Barayin tiser Bac amrakim Baru yime umaz men Bagirsakim Kireyin tiser Kicigkiyem Kiru yime umaz men Kin yipar yidligimYaruk teŋriler Yarlikazunin Yavasim birle Yakisipan adrilmalimKuclug pristiler Kuc birzunin Kozi karam birle Kulusupen kulusugin oluralim Turkiye Turkcesi Yavuklumu dusunup dertlenirim Dertlendikce Kasi guzelim Kavusmak isterim Oz sevgilimi dusunurum Dusunup dururum Oz sevgilimi Opmek isterim Gideyim desem Guzel sevgilim Gidemem ki Sadik yarim Gireyim desem Kucucugum Giremem ki Misk amber kokulum Isikli tanrilar Buyursun Yavas huylum ile Birlesip ayrilmayalim Guclu melekler Guc versin Gozu karam ile Gulusup oturalim Ayrica bakinizIrk Bitig Uygur Kaganligi Uygurlar Maniheizm BudizmDis BaglantilarEski Uygurca ceviriyazim 8 Aralik 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kaynakca Marcel Erdal 1991 Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon Otto Harrassowitz Verlag ss 5 ISBN 978 3 447 03084 7 Arik Kagan 2008 Austin Peter Ed One Thousand Languages Living Endangered and Lost illustrated bas University of California Press s 145 ISBN 0520255607 26 Haziran 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Mart 2014 a b c Ahmet Caferoglu Eski Uygur Turkcesi Sozlugu Enderun Kitabevi a b c Ahmet Bican Ercilasun Baslangictan Gunumuze Turk Dili Tarihi Akcag Yayinlari Ankara 2010 s 226 272 283 ISBN 978 975 338 589 3 Witek John Christianity in China Universal Teaching from the West In China and Christianity Burdened Past Hopeful Future ed Stephen Uhalley Jr and Xiaoxin Wu 2001 p 16 Sutin Lawrence All is change the two thousand year journey of buddhism to the west 2006 pp 56 7 Erdem KONUR ESKI UYGUR TURKCESINDEKI BAZI EKLER VE BU EKLERIN OZELLIKLERI 25 Eylul 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde Cukurova Universitesi Turkoloji Merkez Ahmet Bican Ercilasun Baslangictan Gunumuze Turk Dili Tarihi Akcag Yayinlari Ankara 2010 s 230 231 ISBN 978 975 338 589 3