Atarca ya da pulsar [İngilizce: pulsating radio source'dan (atan radyo kaynağı)],mıknatısal kutuplarından elektromanyetik ışınım yayan, oldukça mıknatıslanmış, dönen bir nötron yıldızıdır. Bu ışınım, yalnızca bir ışın Dünya'ya doğrultulduğunda gözlemlenebilir (bir deniz fenerinin yalnızca ışığın bir gözlemcinin yönüne doğrultulmasıyla görülebilmesine benzer biçimde) ve bu, yayınımın titreşimli (atımlı) görünümünden sorumludur. Nötron yıldızları çok yoğundur ve kısa, düzenli döngülere sahiptir. Bu, tek bir atarca için milisaniyeden saniyeye kadar değişen atımlar arasında çok kesin bir aralık oluşturur. Atarcalar, yüksek enerjili evrensel ışınların olası kaynaklarından biridir.
Atarcaların döngüleri, onları gök bilimciler için çok yararlı araçlar durumuna getirir. Bir ikili nötron yıldız dizgesindeki bir atarcanın gözlemleri, kütleçekimsel dalgaların varlığını dolaylı olarak doğrulamak için kullanıldı. İlk ötegezegenler, 1992'de bir atarca olan 'nin yörüngesinde keşfedildi. 1983'te, o zamanlar süreyi hesaplamada atom saatlerinin doğruluğunu aşan belirli türde atarcalar belirlendi.
Oluşum, mekanizma ve kapanma
Bir atarcanın oluşumuna yol açan olaylar, büyük bir yıldızın çekirdeğinin bir nötron yıldızına çöktüğü bir süpernova sırasında sıkışmasıyla başlar. Nötron yıldızı açısal momentumunun çoğunu korur ve öncülünün yarıçapının yalnızca çok küçük bir bölümüne sahip olduğu için (bu nedenle eylemsizlik momenti keskin bir şekilde azalır), çok yüksek dönüş hızıyla oluşur (açısal momentumun korunumu). Nötron yıldızının dönüşü ile birlikte dönen atarcanın mıknatısal ekseni boyunca bir ışınım yayılır. Atarcanın mıknatısal ekseni, elektromıknatısal ışının yönünü belirler, mıknatısal eksenin dönme ekseni ile aynı olması gerekmez. Bu yanlış hizalama, ışının nötron yıldızının her dönüşü için bir kez görülmesine neden olur ve bu da görünüşünün "titreşimli" doğasına yol açar.
Dönme gücüyle çalışan atarcalarda, ışın, çok güçlü mıknatısal alanın deviniminden bir elektrik alanı oluşturan nötron yıldızının dönme erkesinin bir sonucudur, bu da yıldız yüzeyindeki yüklü parçacıkların (proton ve elektronlar) hızlanmasına neden olur, hızlanan parçacıklar mıknatısal alanın kutuplarından yayılan bir elektromanyetik ışınım oluşturur. tarafından yapılan gözlemleri, her iki ışının da güney kutbunda bulunan sıcak noktalardan geldiğini ve o yıldızda bu tür ikiden çok sıcak nokta olabileceğini gösteriyor. Elektromıknatısal güç yayıldıkça bu dönüş zamanla yavaşlar. Bir atarcanın dönme hızı yavaşladığında, radyo atarca mekanizmasının kapandığına inanılır ("ölüm çizgisi" denir). Bu kapanış, oluşumdan yaklaşık 10-100 milyon yıl sonra gerçekleşiyor gibi görünüyor, yani evrenin 13,6 milyar yıllık çağında doğan tüm nötron yıldızlarının yaklaşık %99'u artık atmıyor.
Atarcaların hızla dönen nötron yıldızları olduğu genel kabul görse de, 'nden 2006'da şöyle demiştir: "Atarcaların ışınımlarını nasıl yaydıkları üzerine olan kuram, yaklaşık kırk yıllık bir çalışmadan sonra bile hâla emekleme aşamasındadır."
Ulamlar
Gök bilimciler tarafından elektromanyetik ışınımın gücünün kaynağına göre ayrılmış üç ayrı atarca sınıfı bulunmaktadır:
- yıldızın dönme enerjisinin kaybının gücü sağladığı dönme gücüyle çalışan atarcalar,
- birikmiş maddenin kütleçekimi gizil enerjisinin güç kaynağı olduğu (Dünya'dan gözlemlenebilir X-ışınları üreten) birikimle çalışan atarcalar (X-ışını atarcalarının çoğunu hesaba içerir),
- son derece güçlü bir manyetik alanın bozunmasının elektromanyetik güç sağladığı magnetarlar.
Her üç nesne sınıfı da nötron yıldızları olsa da, gözlemlenebilir davranışları ve altında yatan fizik oldukça farklıdır. Ancak bazı bağlantılar var. Örneğin, X-ışını atarcaları, sanılana göre güçlerinin çoğunu kaybetmiş ve ancak ikili yoldaşları genişleyip diğer nötron yıldızına madde aktarmaya başladıktan sonra yeniden görünür duruma gelen, dönme gücüyle çalışan eski atarcalardır.
Yığılma süreci, nötron yıldızına yeterli açısal momentumu, onu dönme gücüyle çalışan bir milisaniye atarcası olarak "geri dönüştürmek" için aktarabilir. Bu madde nötron yıldızına düştüğünde, nötron yıldızının manyetik alanını "gömdüğü" (ayrıntılar kesin olmasa da) ve ortalama atarcalardan 1000-10.000 kat daha güçsüz manyetik alanlı milisaniye atarcaları bıraktığı düşünülüyor. Bu düşük manyetik alan, atarcanın dönüşünü yavaşlatmada daha az etkilidir, bu nedenle milisaniyelik atarcalar milyarlarca yıl yaşarlar ve bu da onları bilinen en eski atarcalar yapar. Milisaniye atarcaları, milyarlarca yıl önce nötron yıldızları oluşturmayı bırakan küresel kümelerde görülür.
Nötron yıldızının dönüş hızında gözlemlenen aksaklıklar, bir nötron yıldızındaki maddenin durumunun incelenmesi açısından ilgi çekicidir. Bu hız, ara sıra meydana gelen ansızın bir değişim, bir aksaklık dışında, yavaş ama kararlı bir biçimde azalır. Bu aksaklıkları açıklamak için öne sürülen bir varsayım, bunların nötron yıldızının kabuğunu ayarlayan "yıldız depremlerinin" sonucu olduğudur. Aksamanın, yıldızın umulana göre süper iletken olan iç kısmının ayrılmasından kaynaklandığı yönünde varsayımlar de geliştirilmiştir. Her iki durumda da yıldızın eylemsizlik momenti değişir, ancak açısal momentumu değişmez, bu da dönüş hızında bir değişikliğe neden olur.
Galeri
- Video – Yengeç Atarcası – parlak titreşim ve titreşimler arası.
- Video – – X-ışını.
- Video – Sanatçının betimlemesi.
Ayrıca bakınız
Notlar
- ^ Nora Roberts; D. R. Lorimer; M. Kramer (2005). Handbook of Pulsar Astronomy (illustrated, herdruk bas.). Cambridge University Press. s. 249. ISBN . Extract of page 249 16 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ . www.merriam-webster.com. 25 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . 11 Aralık 2019. 13 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Sullivan, Walter (9 Şubat 1983). . NY Times. The New York Times. 24 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2018.
- ^ . 1 Mayıs 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2010.
- ^ . 24 Şubat 1998 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2010.
- ^ Arzoumanian (December 2019). "Focus on NICER Constraints on the Dense Matter Equation of State". The Astrophysical Journal Letters (İngilizce). 14 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Aralık 2019.
- ^ . NASA. 11 Aralık 2019. 13 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2019.
- ^ a b . www.cv.nrao.edu. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2018.
- ^ . Staff. ESA. 26 Temmuz 2006. 8 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2013.
Kaynaklar ve ek okuma
- Lorimer, Duncan R.; Kramer, Michael (2004). Handbook of Pulsar Astronomy. Cambridge University Press. ISBN .
- Lorimer, Duncan R. (2008). . Living Reviews in Relativity. 11 (1): 8. arXiv:0811.0762 $2. doi:10.12942/lrr-2008-8. (PMC) 5256074 $2. (PMID) 28179824. 15 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2011.
- Lyne, Andrew G.; Graham-Smith, Francis (1998). Pulsar Astronomy. Cambridge University Press. ISBN .
- Manchester, Richard N.; Taylor, Joseph H. (1977). Pulsars. W. H. Freeman and Company. ISBN .
- Stairs, Ingrid H (2003). "Testing General Relativity with Pulsar Timing". Living Reviews in Relativity. 6 (1): 5. arXiv:astro-ph/0307536 $2. doi:10.12942/lrr-2003-5. (PMC) 5253800 $2. (PMID) 28163640.
Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Pulsar ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- "". Science News.
- "Astronomical whirling dervishes hide their age well 15 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Astronomy Now.
- . Einstein.com, 17 January 2008.
- "The Discovery of Pulsars 24 Eylül 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". BBC, 23 December 2002.
- "A Pulsar Discovery: First Optical Pulsar 3 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Moments of Discovery, American Institute of Physics, 2007 (Includes audio and teachers guides).
- Discovery of Pulsars 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .: Interview with Jocelyn Bell Burnell. Jodcast, June 2007 (Low Quality Version 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .).
- Audio: Cain/Gay – Astronomy Cast. Pulsars – Nov 2009 29 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- "PSR+B1919". SIMBAD. Centre de données astronomiques de Strasbourg. 21 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Ocak 2023.
- Australia National Telescope Facility: Pulsar Catalogue 27 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Johnston, William Robert. "List of Pulsars in Binary Systems 7 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Johnston Archive, 22 March 2005.
- Staff Writers. "Scientists Can Predict Pulsar Starquakes 6 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space Daily, 7 June 2006.
- Staff Writers. "XMM-Newton Makes New Discoveries About Old Pulsars 17 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space Daily, 27 July 2006.
- Than, Ker. "Hot New Idea: How Dead Stars Go Cold 9 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space.com, 27 July 2006.
- "New Kind of Pulsar Discovered" 21 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Cosmos Online.
- "Astronomers discover the first white dwarf pulsar in history" 17 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. zmescience.com.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Atarca ya da pulsar Ingilizce pulsating radio source dan atan radyo kaynagi miknatisal kutuplarindan elektromanyetik isinim yayan oldukca miknatislanmis donen bir notron yildizidir Bu isinim yalnizca bir isin Dunya ya dogrultuldugunda gozlemlenebilir bir deniz fenerinin yalnizca isigin bir gozlemcinin yonune dogrultulmasiyla gorulebilmesine benzer bicimde ve bu yayinimin titresimli atimli gorunumunden sorumludur Notron yildizlari cok yogundur ve kisa duzenli dongulere sahiptir Bu tek bir atarca icin milisaniyeden saniyeye kadar degisen atimlar arasinda cok kesin bir aralik olusturur Atarcalar yuksek enerjili evrensel isinlarin olasi kaynaklarindan biridir Chandra dan gelen X isinlari sari renkte WISE den gelen kizilotesi isinlar kizil yesil ve mavi en yuksek renkte source source source source source source Donen bir atarcanin canlandirmasi Ortadaki kure notron yildizini egriler miknatisal alan cizgilerini ve cikintili koniler isinim bolgelerini temsil ediyor Bir atarca araciligiyla uretilen deniz feneri etkisinin cizimi Atarcalarin donguleri onlari gok bilimciler icin cok yararli araclar durumuna getirir Bir ikili notron yildiz dizgesindeki bir atarcanin gozlemleri kutlecekimsel dalgalarin varligini dolayli olarak dogrulamak icin kullanildi Ilk otegezegenler 1992 de bir atarca olan nin yorungesinde kesfedildi 1983 te o zamanlar sureyi hesaplamada atom saatlerinin dogrulugunu asan belirli turde atarcalar belirlendi Yengec Bulutsusu nun cevredeki atarca ruzgari bulutsusundaki senkrotron isinimini gosteren miknatisal alanlarin ve ozekteki atarcadan gelen parcaciklarin enjekte edilmesiyle calisan birlesik optik X isini goruntusu ve onu cevreleyen atarca ruzgar bulutsusu Sanatcinin nin yorungesindeki gezegenlere iliskin betimlemesi Ondeki gezegenidir Olusum mekanizma ve kapanmaBir atarcanin sematik gorunumu Ortadaki kure notron yildizini egriler miknatisal alan cizgilerini cikintili koniler yayinim isinlarini ve yesil cizgi yildizin dondugu ekseni gosteriyor Bir atarcanin olusumuna yol acan olaylar buyuk bir yildizin cekirdeginin bir notron yildizina coktugu bir supernova sirasinda sikismasiyla baslar Notron yildizi acisal momentumunun cogunu korur ve onculunun yaricapinin yalnizca cok kucuk bir bolumune sahip oldugu icin bu nedenle eylemsizlik momenti keskin bir sekilde azalir cok yuksek donus hiziyla olusur acisal momentumun korunumu Notron yildizinin donusu ile birlikte donen atarcanin miknatisal ekseni boyunca bir isinim yayilir Atarcanin miknatisal ekseni elektromiknatisal isinin yonunu belirler miknatisal eksenin donme ekseni ile ayni olmasi gerekmez Bu yanlis hizalama isinin notron yildizinin her donusu icin bir kez gorulmesine neden olur ve bu da gorunusunun titresimli dogasina yol acar Donme gucuyle calisan atarcalarda isin cok guclu miknatisal alanin deviniminden bir elektrik alani olusturan notron yildizinin donme erkesinin bir sonucudur bu da yildiz yuzeyindeki yuklu parcaciklarin proton ve elektronlar hizlanmasina neden olur hizlanan parcaciklar miknatisal alanin kutuplarindan yayilan bir elektromanyetik isinim olusturur tarafindan yapilan gozlemleri her iki isinin da guney kutbunda bulunan sicak noktalardan geldigini ve o yildizda bu tur ikiden cok sicak nokta olabilecegini gosteriyor Elektromiknatisal guc yayildikca bu donus zamanla yavaslar Bir atarcanin donme hizi yavasladiginda radyo atarca mekanizmasinin kapandigina inanilir olum cizgisi denir Bu kapanis olusumdan yaklasik 10 100 milyon yil sonra gerceklesiyor gibi gorunuyor yani evrenin 13 6 milyar yillik caginda dogan tum notron yildizlarinin yaklasik 99 u artik atmiyor Atarcalarin hizla donen notron yildizlari oldugu genel kabul gorse de nden 2006 da soyle demistir Atarcalarin isinimlarini nasil yaydiklari uzerine olan kuram yaklasik kirk yillik bir calismadan sonra bile hala emekleme asamasindadir UlamlarGok bilimciler tarafindan elektromanyetik isinimin gucunun kaynagina gore ayrilmis uc ayri atarca sinifi bulunmaktadir yildizin donme enerjisinin kaybinin gucu sagladigi donme gucuyle calisan atarcalar birikmis maddenin kutlecekimi gizil enerjisinin guc kaynagi oldugu Dunya dan gozlemlenebilir X isinlari ureten birikimle calisan atarcalar X isini atarcalarinin cogunu hesaba icerir son derece guclu bir manyetik alanin bozunmasinin elektromanyetik guc sagladigi magnetarlar Her uc nesne sinifi da notron yildizlari olsa da gozlemlenebilir davranislari ve altinda yatan fizik oldukca farklidir Ancak bazi baglantilar var Ornegin X isini atarcalari sanilana gore guclerinin cogunu kaybetmis ve ancak ikili yoldaslari genisleyip diger notron yildizina madde aktarmaya basladiktan sonra yeniden gorunur duruma gelen donme gucuyle calisan eski atarcalardir Yigilma sureci notron yildizina yeterli acisal momentumu onu donme gucuyle calisan bir milisaniye atarcasi olarak geri donusturmek icin aktarabilir Bu madde notron yildizina dustugunde notron yildizinin manyetik alanini gomdugu ayrintilar kesin olmasa da ve ortalama atarcalardan 1000 10 000 kat daha gucsuz manyetik alanli milisaniye atarcalari biraktigi dusunuluyor Bu dusuk manyetik alan atarcanin donusunu yavaslatmada daha az etkilidir bu nedenle milisaniyelik atarcalar milyarlarca yil yasarlar ve bu da onlari bilinen en eski atarcalar yapar Milisaniye atarcalari milyarlarca yil once notron yildizlari olusturmayi birakan kuresel kumelerde gorulur Notron yildizinin donus hizinda gozlemlenen aksakliklar bir notron yildizindaki maddenin durumunun incelenmesi acisindan ilgi cekicidir Bu hiz ara sira meydana gelen ansizin bir degisim bir aksaklik disinda yavas ama kararli bir bicimde azalir Bu aksakliklari aciklamak icin one surulen bir varsayim bunlarin notron yildizinin kabugunu ayarlayan yildiz depremlerinin sonucu oldugudur Aksamanin yildizin umulana gore super iletken olan ic kisminin ayrilmasindan kaynaklandigi yonunde varsayimlar de gelistirilmistir Her iki durumda da yildizin eylemsizlik momenti degisir ancak acisal momentumu degismez bu da donus hizinda bir degisiklige neden olur Notron yildizi turleri 24 Haziran 2020 Gunes in gokadanin ozegine goreli konumu ve donguleriyle birlikte 14 atarca bir Pioneer plaginda gosterilmistir GaleriVideo Yengec Atarcasi parlak titresim ve titresimler arasi source source source source Video X isini source source source source source source source source track Video Sanatcinin betimlemesi Ayrica bakinizKara delik Magnetar Notron yildizi Radyo gokbilim Gecici donen radyo dalgasi Supernova kalintisi X isini atarcasiNotlar Nora Roberts D R Lorimer M Kramer 2005 Handbook of Pulsar Astronomy illustrated herdruk bas Cambridge University Press s 249 ISBN 9780521828239 Extract of page 249 16 Kasim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde www merriam webster com 25 Nisan 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi 11 Aralik 2019 13 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Sullivan Walter 9 Subat 1983 NY Times The New York Times 24 Mayis 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Ocak 2018 1 Mayis 2003 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Nisan 2010 24 Subat 1998 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Nisan 2010 Arzoumanian December 2019 Focus on NICER Constraints on the Dense Matter Equation of State The Astrophysical Journal Letters Ingilizce 14 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Aralik 2019 NASA 11 Aralik 2019 13 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Aralik 2019 a b www cv nrao edu 12 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Eylul 2018 Staff ESA 26 Temmuz 2006 8 Agustos 2006 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Nisan 2013 Kaynaklar ve ek okumaLorimer Duncan R Kramer Michael 2004 Handbook of Pulsar Astronomy Cambridge University Press ISBN 978 0 521 82823 9 Lorimer Duncan R 2008 Living Reviews in Relativity 11 1 8 arXiv 0811 0762 2 doi 10 12942 lrr 2008 8 PMC 5256074 2 PMID 28179824 15 Mart 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Aralik 2011 Lyne Andrew G Graham Smith Francis 1998 Pulsar Astronomy Cambridge University Press ISBN 978 0 521 59413 4 Manchester Richard N Taylor Joseph H 1977 Pulsars W H Freeman and Company ISBN 978 0 7167 0358 7 Stairs Ingrid H 2003 Testing General Relativity with Pulsar Timing Living Reviews in Relativity 6 1 5 arXiv astro ph 0307536 2 doi 10 12942 lrr 2003 5 PMC 5253800 2 PMID 28163640 Dis baglantilarWikimedia Commons ta Pulsar ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Science News Astronomical whirling dervishes hide their age well 15 Subat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Astronomy Now Einstein com 17 January 2008 The Discovery of Pulsars 24 Eylul 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde BBC 23 December 2002 A Pulsar Discovery First Optical Pulsar 3 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde Moments of Discovery American Institute of Physics 2007 Includes audio and teachers guides Discovery of Pulsars 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Interview with Jocelyn Bell Burnell Jodcast June 2007 Low Quality Version 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Audio Cain Gay Astronomy Cast Pulsars Nov 2009 29 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde PSR B1919 SIMBAD Centre de donnees astronomiques de Strasbourg 21 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Ocak 2023 Australia National Telescope Facility Pulsar Catalogue 27 Mayis 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Johnston William Robert List of Pulsars in Binary Systems 7 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde Johnston Archive 22 March 2005 Staff Writers Scientists Can Predict Pulsar Starquakes 6 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Space Daily 7 June 2006 Staff Writers XMM Newton Makes New Discoveries About Old Pulsars 17 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde Space Daily 27 July 2006 Than Ker Hot New Idea How Dead Stars Go Cold 9 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Space com 27 July 2006 New Kind of Pulsar Discovered 21 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Cosmos Online Astronomers discover the first white dwarf pulsar in history 17 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde zmescience com