Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rocket Lab, 2006 yılında Peter Beck tarafından Yeni Zelanda'da kurulan ve finanse edilen havacılık ve uzay taşımacılığı işletmecisidir.
 Rocket Lab Company | |
| Slogan | "We Open Access To Space To Improve Life On Earth" Dünyadaki Yaşamı İyileştirmek İçin Uzaya Erişim Açıyoruz |
|---|---|
| Tip | Özel şirket |
| Kuruluş | Haziran 2006 Auckland, Yeni Zelanda |
| Kurucu | Peter Beck |
| Genel merkezi | , |
| Önemli kişiler | Peter Beck, (CEO,CTO) , () |
| Ürün | |
| Çalışan sayısı | 500 (Haziran 2019) |
| Web sitesi | Rocket Lab |
2013 yılında merkezini ABD'nin, Kaliforniya eyaletine taşındı. 2021 yılında ise başka bir şirketle birleşme yoluyla halka arz edildi.
Tarihi
Rocket Lab, şirketin CEO'su ve CTO'su Yeni Zelandalı Peter Beck tarafından Haziran 2006 yılında kuruldu. Kasım 2009'da Atea roketinin ilk fırlatmasını gerçekleştirdi ve uzaya ulaşan ilk güney amerikalı şirket oldu Fırlatma RocketLab'in ilk yatırımcılarından biri olan Micheal Fay'in özel adasından (Büyük Mercury Adasından) gerçekleşmişti.
Aralık 2010'da RocketLab, küçük uyduları dünya yörüngesine taşımak için düşük maliyetli bir roket geliştirmesi adına ABD hükûmetinden sözleşme almayı başardı. NASA ile yapılan bu anlaşma, şirketin personel, tesis veya ekipman gibi ihtiyaçlar için yardım almasını sağladı.
2013 yılına gelindiğinde, şirket sicilini Yeni Zelenda'dan ABD'ye taşıdı ve genel merkezini Florida'ya açtı. Bu değişim sebeplerinden biri de artan Amerikan müşterilerinden kaynaklandı. Bu değişim şirketin Amerika'dan fon almasıyla aynı zamana denk geldi. Aynı yıl 'Khosla Ventures'tan ve 'Callaghan Innovation'dan (Yeni Zelenda Kraliyet Kuruluşlarından) bütçe yardımı alındı. 2014 yılında Electron halka tanıtılırken, aynı yıl 'Bessemer Venture Partners'tan bütçe yardımı aldı, 2015 yılında 'Lockheed Martin' şirkete stratejik bir yardımcı oldu. Birkaç daha yatırımcıyla beraber, 2017 yılına geldiğinde şirket toplam 75 milyon dolar topladığı duyurdu. 2018 yılında ise NASA'dan alınan CAPSTONE ihalesiyle 6,9 milyon ABD doları kazandı.
Her ne kadar RocketLab daha önce, küçük ve düşük maliyetli fırlatma araçlarını kurtarmaya ve ardından yeniden kullanmaya niyet etmediklerini söyleseler de, 2018 yılında yeniden kullanılabilir ilk aşama üzerinde çalıştıklarını duyurdu. Ağustos 2019'da kurtarma için yöntemlerini açıkladılar; temel plan belli bir yükseklikte paraşütü açmak ve daha sonra havada helikopter ile yakalamaktı. Aralık 2019'da yapılan 'Running Out Of Fingers' görevinde kullanılan Electron yeniden girişte veri toplamak için bazı ek sensörler içeriyordu. 2020 Kasımında yapılan 'Return To Sender' göreviyle ilk aşama bu sefer ilk aşama helikopter olmadan, suya indirilerek kurtarıldı. İlk aşamanın suya değmesi pek istenen bir şey değildi; çünkü Rutherford motorları elektrik yardımıyla çalışır. Bu roketin suya değmesi sonucu ne olacağının bir testiydi ve Peter Beck bu uçuşta kullanılan ilk aşama için daha sonra şunları söyledi
''Beklediğimizden daha iyiydi, genel olarak iyi durumdaydı ... Şimdilik helikopter yerine sudan çıkarmayı düşünüyoruz, sudan çıkarmanın kullanılabilir olduğunu fark ettik. Suya indirdikten sonra onu yakalayabileceğimize güveniyoruz. Daha sonra helikopteri kullanabiliriz, bunu kullanmak için çok fazla deneme yapmamız gerekiyor. Ayrıca helikopterin de bize maliyeti olacak. Ama suya değmesi de çok önemli bir sorun olmaz.''
Mart 2020'de şirket, küçük uydular için Kanadalı bir bileşen üreticisi olan Sinclair Interplanetary'i satın aldığını duyurdu. RocketLab, Photon serisi kickstage'lerde Sinclair teknolojisini kullanacağını ve Sinclair'in diğer firmalara satış için küçük uydu bileşenlerinin üretimini artırmasına yardımcı olacağını söyledi. Ayrıca aynı yıl merkezini California'ya taşıdı.
Şirket, 2021 yılının Mart ayında, birleşme yoluyla halka açılacağını duyurdu. Birleşme, şirkete 790 milyon ABD doları sağladı. Bu bütçe ise RocketLab'in daha kabiliyetli roketi olan Neutron'un geliştirilmesinde; üretim tesisi ve rampa inşa edilmesinde önemli ölçüde fon sağlayacak.
Mayıs 2021'de yapılan 'Running Out Of Toes' göreviyle Electron ilk aşaması ikinci defa kurtarıldı. Roketin 9 rutherford motorunun ilerleyen zamanlarda statik ateşleme testinden geçmesi planlanıyor.
Atea
Atea, Yeni Zelenda'nın yerlileri Maoriler'in dilinde uzay anlamına gelir. 60 Kg ağırlığında ve 6 metre uzunluğunda olan yörüngealtı roket 2 Kg yükü 120 Km'ye taşıyabilir. Bilimsel yükleri ve deneyleri kısa süreliğine uzayda bulundurmak için tasarlanmıştır ve herhangi bir yörünge kabiliyetine sahip değildir.
İlk Fırlatma 7 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 30 Kasım 2009'da, Yeni Zelenda'daki Büyük Merkür Adası yakınlarındaki Coromandel Yarımadasından 20:10 UTC'de başarıyla başladı. Fırlatma başarıyla tamamlandı ve RocketLab uzaya çıkan ilk güney amerikalı şirket oldu.
Şirket ikinci bir Atea roketi fırlatmaya çalışmadı.
Electron
Electron, iki aşamalı bir küçük uydu fırlatma roketidir. Her iki aşamasında da RocketLab tarafından üretilen Rutherford motorlarını kullanılır. Alçak Dünya Yörüngesine 300 Kg yük taşıyabilir; 18 metre uzunluğuna ve 1,2 metre genişliğe sahiptir. Geliştirme maliyeti 100 Milyon ABD doları olmasının yanı sıra, genel olarak her bir fırlatma için 7,5 Milyon ABD doları maliyetine sahiptir.
Yaklaşık 7 yıl süren tasarlama ve üretim sürecinin ardından Mayıs 2017 yılında ilk görevini gerçekleştirdi. İlk aşama ateşlemesi sorunsuz bir şekilde tamamlandı, ancak ikinci aşama 224 km yüksekliğe ulaştığında ise telemetri bilgileri kaybolduğu için ikinci aşama güvenlik için imha edildi. Ardından Ocak 2018'de ikinci bir deneme yapıldı: bu testte her şey sorunsuz bir şekilde tamamlandı, Electron yeni görevler için hazırdı. Şirket 2021 Mayıs itibarıyla 3ü başarısız olmakla beraber 20 Electron görevine sahip.
Electron projesinin aşamaları
Fairing
Yaklaşık 2,30 metre yüksekliğinde ve 1,2 metre genişliğinde olan ve karbon kompozitten yapılan fairing (yük kaplaması), küçük uydular için fırlatma sırasında koruma sağlamasının yanı sıra üçüncü aşamayı veya kickstage'i de içinde barındırıyor.
Üçüncü Aşama & KickStage
Yörüngeye taşınan küçük uyduları uzaya bırakmak veya daha uzak yerlere taşımakla görevlidir. Şu an aktif olarak 3 tane üçüncü aşama & Kickstage kullanılıyor: Genellikle çoğu görevde kullanılan Curie, daha uzak yörüngeler için kullanılan Photon ve Ay, Mars ve geri kalanına hizmet verecek Interplanetry Photon.
İkinci Aşama
311 saniyelik ateşlemenin ardından ayrılan ilk aşamadan sonra, yörüngeye kalan mesafeyi katetmek için ikinci aşama kullanılır. Yaklaşık 2,5 metre yüksekliğinde ve 1,2 metre genişliğinde olmakla beraber, ana madde olarak karbon kompozit kullanılır. Bir adet Rutherford Vakum motoru kullanır: motorun turbo pompaları diğerlerinden farklı olarak elektrik ile çalıştığı için yanında 3 adet pil taşır, biten piller ateşleme sırasında değiştirilir ve boşalan pil atılır. Toplam 343 saniye yanma süresine imkan veren 1 adet LOX (Sıvı oksijen) ve 1 adet Kerosen yakıt tankına sahiptir.
İlk Aşama
9 adet deniz seviyesi Rutherford motoru içeren ilk aşama, genel olarak karbon kompozitten yapılan, yaklaşık 13,5 metre uzunluğunda ve 1,2 metre genişliğindedir. 311 saniye ateşlemeye izin veren 1 adet LOX (Sıvı oksijen) ve 1 adet kerosen yakıt tankı içerir. Maksimum 224 Kn itki kapasitesine sahiptir ve fırlatmanın ilk aşamasını oluşturur. 2018 yılında açıklanan karar ile ilk aşama yeniden kurtarılarak yeniden kullanılacak.
Neutron
Neutron, 2021 Mart ayında tanıtılan iki aşamalı bir orta sınıf uydu fırlatma roketidir. Alçak Dünya Yörüngesine 8.000 Kg yük taşıyabilir; 40 metre uzunluğuna ve 7 metre genişliğe sahiptir. Alçak Dünya Yörüngesine 8.000 kg taşımasının yanı sıra Mars/Venüs'e 1.500 Kg taşıyabilir. Tüm bu özelliklerin yanı sıra insan da taşıyabilecek şekilde geliştiriliyor. Ayrıca şirket fiyatları düşürmek ve hızlıca yeniden kullanmak için roketi karaya dik bir şekilde indirmek istiyor. Temel olarak Neutron için özel olarak geliştirilen bir karbonfiber malzemeden yapılacak ve 2029'a kadar üretilen uyduların %98'ini taşıyabilecek. Neutron'un ilk fırlatması için ana hedef ise 2024.
Neutron Electron'un aksine çoğunlukla Yeni Zelenda yerine Amerika'daki Wallops fırlatma merkezinden fırlatılması planlanıyor. Bunun yanı sıra, şirket Neutron'un geliştirilmesindeki temel amacın onlarca küçük uydudan oluşan takımyıldızlarına daha hızlı hizmet etmek olduğunu söyledi. ''Electron gerçekten çok iyi bir roket, sık sık uçuyoruz ve bazı takım yıldızları oluşturuyoruz veya yörüngede teknoloji testleri yapıyoruz. Ancak bir tanesini fırlattıktan sonra müşterilerimiz bize 'Güzel fırlatmaydı Peter, şimdi geriye 100 tane kaldı; bizim için yörüngeye yerleştirebilir misin?' diyordu. Böylece bu sorun giderek daha da büyüdü ve daha büyük bir fırlatma aracına ihtiyaç duyduğumuzu fark ettik. Yapabileceğimiz en kapsamlı ve yetenekli tasarımı yapmaya çalıştık.''
Neutron'un Ana Aşamaları
Fairing
Yaklaşık 7,5 metre uzunluğunda ve 4,5 metre genişliğinde olan yük kaplamaları, fırlatma sırasında roketin taşıdığı yükleri korumak için kullanılıyor. Ek gereksinimler için isteğe bağlı olarak bir üçüncü aşama da taşıyabilir. Ayrıca ana madde olarak karbonfiber türevi bir alaşım kullanılacak. Diğer roketlerin fairing mantığından ayrı olarak Neutron'da fairingler ana aşamadan ayrılmak yerine açılıp kapanabilme özelliğine sahip.
İkinci Aşama
Neutron'un ikinci aşaması ilk aşamanın içinde olmakla birlikte, ilk aşama ayrıldıktan sonra yükleri Dünya yörüngesine ulaştırmak için kullanılıyor. Yakıt olarak metan ve oksijen kullanan Archimedes vakum motoru kullanılacak. Ayrıca ana madde olarak karbonfiber türevi bir alaşım kullanılacak.
İlk Aşama
Yaklaşık 33 metre uzunluğunda ve 7 metre genişliğinde olan ilk aşama, yakıt olarakmetan ve oksijen kullanan 7 adet Archimedes deniz seviyesi motor kullanacak. Ayrıca ana madde olarak karbonfiiber bir alaşım kullanılacak.
Üçüncü Aşama & Kickstage
Curie
Curie, çoğu Electron görevleri için tercih edilen, uyduların bağlı olduğu ve curie motoruna sahip bir üçüncü aşamadır. Mayıs 2021'e kadar 17 görev gerçekleştirmiştir.
Photon
Uyduları daha uzak mesafelere taşımak için kullanılan ve bazı teknoloji denemeleri için kullanılan Photon, curie adında küçük bir motora sahiptir.
İnterplanetry Photon
Photon'un daha büyük yakıt tankları, sensörler ve geliştirilmiş curie motoru olan HyperCurie motoruna sahip bu versiyon; uyduları Ay, Venüs ve Mars'a taşımak için tasarlanmıştır. Mayıs 2021 itibarıyla NASA tarafından fonlanan CAPSTONE görevinde kullanılmak üzere tek göreve sahiptir.
Motorlar
Rutherford
Electron'un ilk aşamasında kullanılmak üzere geliştirilen bu motor, 3B yazıcı ile üretilen ve elektriksel turbopompa kullanır. Sıvı oksijen/sıvı kerosen ile çalışır ve Electron'un ilk aşamasında 9 tane olmak üzere aktif olarak kullanılıyor. Ayrıca şirket bu motorların üretimini 24 saat gibi çok çok kısa bir süreye indirebilmiştir. Deniz seviyesinde 21 Kn itki sağlayabilir.
Rutherford Vakum
Electron'un ikinci aşamasında kullanılan, 3B yazıcı ile 24 saatte bir üretilebilen; ayrıca elektriksel turbopompalar kullanan vakum motorudur Sıvı oksijen/sıvı kerosen kullanır ve Electron'un ikinci aşamasında tek halde aktif olarak kullanılıyor. 26 Kn itki üretebilir. Elektriksel turbopompalar kullanıp yörüngeye ulaşan ilk motordur.
Curie
Curie üçüncü aşamasında kullanılmak üzere tasarlanan, ardından Photon'da da kullanılmaya başlanan motordur.
HyperCurie
İnterplanetry Photon'da kullanılmak üzere tasarlanan, gelişmiş Curie motoru versiyonudur.
Görev Tesisleri
Launch Complex 1A (LC-1A)
Yeni Zelenda'nın Mihia kentinde yer alan rampa, Electron için inşa edilen ilk rampadır. FAA lisansına sahip olmakla beraber yılda 120 uçuşu destekleyebilir. Ayrıca bir fırlatmadan 72 saat içinde bir sonraki fırlatmaya hazır hale getirilebilecek kadar esnek bir süreye sahiptir.
Launch Complex 1B (LC-1B)
LC-1A'in hemen yanına inşa edilen rampa, LC-1A ile aynı özelliklere sahiptir. Aynı bölgede iki rampa olması, aynı zamanlarda daha fazla görev desteklenebilmesine olanak sağlıyor.
Launch Complex 2 (LC-2)
Amerika'daki NASA'nın Wallops Uçuş Tesisinin MARS kısmında yer LC-2, temel olarak NASA'dan veya Amerikan ordusundan gelen görevlerde kullanılmak üzere inşa edildi. LC-1 serisine göre daha az bir uçuş esnekliğine sahiptir: her yıl 12 görevi destekleyebilir. Aralık 2019'da inşası tamamlandı ve açıldı. İlk görevin Haziran 2021'de STP-27RM ile yapılacak.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Şubat 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Eylül 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Şubat 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Eylül 2020.
- ^ "Investor Information". Rocket Lab (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab Celebrates Rich Ten-Year History". Rocket Lab (İngilizce). 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab: the Electron, the Rutherford, and why Peter Beck started it in the first place". SpaceFlight Insider (İngilizce). 2 Mayıs 2015. 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Peter Beck: The man with the one million-horsepower rocket". NZ Herald (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "NZ set to join the space age". Stuff (İngilizce). 8 Ekim 2009. 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ a b "10 things about Rocket Lab". NBR (İngilizce). 27 Mayıs 2017. 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab | Khosla Ventures" (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "A Look at Rocket Lab Funding Sources – Parabolic Arc" (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Companies". www.bvp.com (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Lockheed Martin invests in Auckland's Rocket Labs". NBR (İngilizce). 3 Mart 2015. 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "75 milyon". 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab Announces Reusability Plans For Electron Rocket". Rocket Lab (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Electron/Curie | Running Out of Toes". nextspaceflight.com (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ . nextspaceflight.com (İngilizce). 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ "Updates". Rocket Lab (İngilizce). 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "How to bring a rocket back from space". Rocket Lab (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab Launches 16th Mission, Completes Booster Recovery". Rocket Lab (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "A chat with Rocket Lab's CEO Peter Beck about Neutron, Electron recovery and Rocket Lab's future!". 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab Closes Acquisition of Satellite Hardware Manufacturer Sinclair Interplanetary". Rocket Lab (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "rocketlab". 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab to Recover Electron Booster on Next Mission". Rocket Lab (İngilizce). 17 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab Progresses Flight Review, Recovers First Stage Following Successful Ocean Splashdown". Rocket Lab (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "NZ's first space rocket launches - national | Stuff.co.nz". archive.is. 23 Şubat 2013. 23 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ . web.archive.org. 29 Mart 2016. 29 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "iTWire - New Zealand company heads to space with first launch". itwire.com (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "wiki". 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ "Electron/Curie | STP-27RM". nextspaceflight.com (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ a b c . Rocket Lab (İngilizce). 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab has liftoff but doesn't make it to orbit". NBR (İngilizce). 25 Mayıs 2017. 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "It's a Test". Rocket Lab (İngilizce). 14 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Electron/Curie | Still Testing". nextspaceflight.com (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Still Testing". Rocket Lab (İngilizce). 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ . nextspaceflight.com (İngilizce). 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ a b c d . Rocket Lab (İngilizce). 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Satellite Solutions". Rocket Lab (İngilizce). 1 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ a b "Rocket Lab Unveils Plans for New 8-Ton Class Reusable Rocket for Mega-Constellation Deployment". Rocket Lab (İngilizce). 17 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ . Rocket Lab (İngilizce). 15 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.
- ^ "Everyday Astronout ile Peter Beck'in ropörtaj". 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ a b c . Rocket Lab (İngilizce). 15 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ . Rocket Lab (İngilizce). 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.
- ^ a b "Satellite Solutions". Rocket Lab (İngilizce). 1 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.
- ^ "Rocket Lab Readies Photon Spacecraft for NASA Moon Mission". Rocket Lab (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ a b c "Rocket Lab | Our Launch Sites". Rocket Lab (İngilizce). 22 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.
- ^ Harding, Hayley. "Rocket Lab to begin launching for NASA; construction yet to start at Wallops". The Daily Times (İngilizce). 5 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
- ^ "Electron Roll-Out Complete at Launch Complex 2 Ahead of Upcoming U.S. Space Force Mission". Rocket Lab (İngilizce). 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021.
Dış bağlantılar
- Resmi websitesi
![image]()
Wikimedia Commons'ta Rocket Lab ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Rocket Lab 2006 yilinda Peter Beck tarafindan Yeni Zelanda da kurulan ve finanse edilen havacilik ve uzay tasimaciligi isletmecisidir Rocket LabRocket Lab CompanySlogan We Open Access To Space To Improve Life On Earth Dunyadaki Yasami Iyilestirmek Icin Uzaya Erisim AciyoruzTipOzel sirketKurulusHaziran 2006 Auckland Yeni ZelandaKurucuPeter BeckGenel merkeziKaliforniya Birlesik DevletlerOnemli kisilerPeter Beck CEO CTO UrunElectron roket Calisan sayisi500 Haziran 2019 Web sitesiRocket Lab 2013 yilinda merkezini ABD nin Kaliforniya eyaletine tasindi 2021 yilinda ise baska bir sirketle birlesme yoluyla halka arz edildi TarihiRocket Lab sirketin CEO su ve CTO su Yeni Zelandali Peter Beck tarafindan Haziran 2006 yilinda kuruldu Kasim 2009 da Atea roketinin ilk firlatmasini gerceklestirdi ve uzaya ulasan ilk guney amerikali sirket oldu Firlatma RocketLab in ilk yatirimcilarindan biri olan Micheal Fay in ozel adasindan Buyuk Mercury Adasindan gerceklesmisti Aralik 2010 da RocketLab kucuk uydulari dunya yorungesine tasimak icin dusuk maliyetli bir roket gelistirmesi adina ABD hukumetinden sozlesme almayi basardi NASA ile yapilan bu anlasma sirketin personel tesis veya ekipman gibi ihtiyaclar icin yardim almasini sagladi 2013 yilina gelindiginde sirket sicilini Yeni Zelenda dan ABD ye tasidi ve genel merkezini Florida ya acti Bu degisim sebeplerinden biri de artan Amerikan musterilerinden kaynaklandi Bu degisim sirketin Amerika dan fon almasiyla ayni zamana denk geldi Ayni yil Khosla Ventures tan ve Callaghan Innovation dan Yeni Zelenda Kraliyet Kuruluslarindan butce yardimi alindi 2014 yilinda Electron halka tanitilirken ayni yil Bessemer Venture Partners tan butce yardimi aldi 2015 yilinda Lockheed Martin sirkete stratejik bir yardimci oldu Birkac daha yatirimciyla beraber 2017 yilina geldiginde sirket toplam 75 milyon dolar topladigi duyurdu 2018 yilinda ise NASA dan alinan CAPSTONE ihalesiyle 6 9 milyon ABD dolari kazandi Her ne kadar RocketLab daha once kucuk ve dusuk maliyetli firlatma araclarini kurtarmaya ve ardindan yeniden kullanmaya niyet etmediklerini soyleseler de 2018 yilinda yeniden kullanilabilir ilk asama uzerinde calistiklarini duyurdu Agustos 2019 da kurtarma icin yontemlerini acikladilar temel plan belli bir yukseklikte parasutu acmak ve daha sonra havada helikopter ile yakalamakti Aralik 2019 da yapilan Running Out Of Fingers gorevinde kullanilan Electron yeniden giriste veri toplamak icin bazi ek sensorler iceriyordu 2020 Kasiminda yapilan Return To Sender goreviyle ilk asama bu sefer ilk asama helikopter olmadan suya indirilerek kurtarildi Ilk asamanin suya degmesi pek istenen bir sey degildi cunku Rutherford motorlari elektrik yardimiyla calisir Bu roketin suya degmesi sonucu ne olacaginin bir testiydi ve Peter Beck bu ucusta kullanilan ilk asama icin daha sonra sunlari soyledi Bekledigimizden daha iyiydi genel olarak iyi durumdaydi Simdilik helikopter yerine sudan cikarmayi dusunuyoruz sudan cikarmanin kullanilabilir oldugunu fark ettik Suya indirdikten sonra onu yakalayabilecegimize guveniyoruz Daha sonra helikopteri kullanabiliriz bunu kullanmak icin cok fazla deneme yapmamiz gerekiyor Ayrica helikopterin de bize maliyeti olacak Ama suya degmesi de cok onemli bir sorun olmaz Mart 2020 de sirket kucuk uydular icin Kanadali bir bilesen ureticisi olan Sinclair Interplanetary i satin aldigini duyurdu RocketLab Photon serisi kickstage lerde Sinclair teknolojisini kullanacagini ve Sinclair in diger firmalara satis icin kucuk uydu bilesenlerinin uretimini artirmasina yardimci olacagini soyledi Ayrica ayni yil merkezini California ya tasidi Sirket 2021 yilinin Mart ayinda birlesme yoluyla halka acilacagini duyurdu Birlesme sirkete 790 milyon ABD dolari sagladi Bu butce ise RocketLab in daha kabiliyetli roketi olan Neutron un gelistirilmesinde uretim tesisi ve rampa insa edilmesinde onemli olcude fon saglayacak Mayis 2021 de yapilan Running Out Of Toes goreviyle Electron ilk asamasi ikinci defa kurtarildi Roketin 9 rutherford motorunun ilerleyen zamanlarda statik atesleme testinden gecmesi planlaniyor AteaAtea Yeni Zelenda nin yerlileri Maoriler in dilinde uzay anlamina gelir 60 Kg agirliginda ve 6 metre uzunlugunda olan yorungealti roket 2 Kg yuku 120 Km ye tasiyabilir Bilimsel yukleri ve deneyleri kisa sureligine uzayda bulundurmak icin tasarlanmistir ve herhangi bir yorunge kabiliyetine sahip degildir Ilk Firlatma 7 Mayis 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde 30 Kasim 2009 da Yeni Zelenda daki Buyuk Merkur Adasi yakinlarindaki Coromandel Yarimadasindan 20 10 UTC de basariyla basladi Firlatma basariyla tamamlandi ve RocketLab uzaya cikan ilk guney amerikali sirket oldu Sirket ikinci bir Atea roketi firlatmaya calismadi ElectronElectron iki asamali bir kucuk uydu firlatma roketidir Her iki asamasinda da RocketLab tarafindan uretilen Rutherford motorlarini kullanilir Alcak Dunya Yorungesine 300 Kg yuk tasiyabilir 18 metre uzunluguna ve 1 2 metre genislige sahiptir Gelistirme maliyeti 100 Milyon ABD dolari olmasinin yani sira genel olarak her bir firlatma icin 7 5 Milyon ABD dolari maliyetine sahiptir Yaklasik 7 yil suren tasarlama ve uretim surecinin ardindan Mayis 2017 yilinda ilk gorevini gerceklestirdi Ilk asama ateslemesi sorunsuz bir sekilde tamamlandi ancak ikinci asama 224 km yukseklige ulastiginda ise telemetri bilgileri kayboldugu icin ikinci asama guvenlik icin imha edildi Ardindan Ocak 2018 de ikinci bir deneme yapildi bu testte her sey sorunsuz bir sekilde tamamlandi Electron yeni gorevler icin hazirdi Sirket 2021 Mayis itibariyla 3u basarisiz olmakla beraber 20 Electron gorevine sahip Electron projesinin asamalari Fairing Yaklasik 2 30 metre yuksekliginde ve 1 2 metre genisliginde olan ve karbon kompozitten yapilan fairing yuk kaplamasi kucuk uydular icin firlatma sirasinda koruma saglamasinin yani sira ucuncu asamayi veya kickstage i de icinde barindiriyor Ucuncu Asama amp KickStage Yorungeye tasinan kucuk uydulari uzaya birakmak veya daha uzak yerlere tasimakla gorevlidir Su an aktif olarak 3 tane ucuncu asama amp Kickstage kullaniliyor Genellikle cogu gorevde kullanilan Curie daha uzak yorungeler icin kullanilan Photon ve Ay Mars ve geri kalanina hizmet verecek Interplanetry Photon Ikinci Asama 311 saniyelik ateslemenin ardindan ayrilan ilk asamadan sonra yorungeye kalan mesafeyi katetmek icin ikinci asama kullanilir Yaklasik 2 5 metre yuksekliginde ve 1 2 metre genisliginde olmakla beraber ana madde olarak karbon kompozit kullanilir Bir adet Rutherford Vakum motoru kullanir motorun turbo pompalari digerlerinden farkli olarak elektrik ile calistigi icin yaninda 3 adet pil tasir biten piller atesleme sirasinda degistirilir ve bosalan pil atilir Toplam 343 saniye yanma suresine imkan veren 1 adet LOX Sivi oksijen ve 1 adet Kerosen yakit tankina sahiptir Electron un ana parcalariIlk Asama 9 adet deniz seviyesi Rutherford motoru iceren ilk asama genel olarak karbon kompozitten yapilan yaklasik 13 5 metre uzunlugunda ve 1 2 metre genisligindedir 311 saniye ateslemeye izin veren 1 adet LOX Sivi oksijen ve 1 adet kerosen yakit tanki icerir Maksimum 224 Kn itki kapasitesine sahiptir ve firlatmanin ilk asamasini olusturur 2018 yilinda aciklanan karar ile ilk asama yeniden kurtarilarak yeniden kullanilacak NeutronNeutron 2021 Mart ayinda tanitilan iki asamali bir orta sinif uydu firlatma roketidir Alcak Dunya Yorungesine 8 000 Kg yuk tasiyabilir 40 metre uzunluguna ve 7 metre genislige sahiptir Alcak Dunya Yorungesine 8 000 kg tasimasinin yani sira Mars Venus e 1 500 Kg tasiyabilir Tum bu ozelliklerin yani sira insan da tasiyabilecek sekilde gelistiriliyor Ayrica sirket fiyatlari dusurmek ve hizlica yeniden kullanmak icin roketi karaya dik bir sekilde indirmek istiyor Temel olarak Neutron icin ozel olarak gelistirilen bir karbonfiber malzemeden yapilacak ve 2029 a kadar uretilen uydularin 98 ini tasiyabilecek Neutron un ilk firlatmasi icin ana hedef ise 2024 Neutron Electron un aksine cogunlukla Yeni Zelenda yerine Amerika daki Wallops firlatma merkezinden firlatilmasi planlaniyor Bunun yani sira sirket Neutron un gelistirilmesindeki temel amacin onlarca kucuk uydudan olusan takimyildizlarina daha hizli hizmet etmek oldugunu soyledi Electron gercekten cok iyi bir roket sik sik ucuyoruz ve bazi takim yildizlari olusturuyoruz veya yorungede teknoloji testleri yapiyoruz Ancak bir tanesini firlattiktan sonra musterilerimiz bize Guzel firlatmaydi Peter simdi geriye 100 tane kaldi bizim icin yorungeye yerlestirebilir misin diyordu Boylece bu sorun giderek daha da buyudu ve daha buyuk bir firlatma aracina ihtiyac duydugumuzu fark ettik Yapabilecegimiz en kapsamli ve yetenekli tasarimi yapmaya calistik Neutron un Ana Asamalari Fairing Yaklasik 7 5 metre uzunlugunda ve 4 5 metre genisliginde olan yuk kaplamalari firlatma sirasinda roketin tasidigi yukleri korumak icin kullaniliyor Ek gereksinimler icin istege bagli olarak bir ucuncu asama da tasiyabilir Ayrica ana madde olarak karbonfiber turevi bir alasim kullanilacak Diger roketlerin fairing mantigindan ayri olarak Neutron da fairingler ana asamadan ayrilmak yerine acilip kapanabilme ozelligine sahip Ikinci Asama Neutron un ikinci asamasi ilk asamanin icinde olmakla birlikte ilk asama ayrildiktan sonra yukleri Dunya yorungesine ulastirmak icin kullaniliyor Yakit olarak metan ve oksijen kullanan Archimedes vakum motoru kullanilacak Ayrica ana madde olarak karbonfiber turevi bir alasim kullanilacak Ilk Asama Yaklasik 33 metre uzunlugunda ve 7 metre genisliginde olan ilk asama yakit olarakmetan ve oksijen kullanan 7 adet Archimedes deniz seviyesi motor kullanacak Ayrica ana madde olarak karbonfiiber bir alasim kullanilacak Ucuncu Asama amp KickstageCurie Curie cogu Electron gorevleri icin tercih edilen uydularin bagli oldugu ve curie motoruna sahip bir ucuncu asamadir Mayis 2021 e kadar 17 gorev gerceklestirmistir Photon Uydulari daha uzak mesafelere tasimak icin kullanilan ve bazi teknoloji denemeleri icin kullanilan Photon curie adinda kucuk bir motora sahiptir Interplanetry Photon Photon un daha buyuk yakit tanklari sensorler ve gelistirilmis curie motoru olan HyperCurie motoruna sahip bu versiyon uydulari Ay Venus ve Mars a tasimak icin tasarlanmistir Mayis 2021 itibariyla NASA tarafindan fonlanan CAPSTONE gorevinde kullanilmak uzere tek goreve sahiptir MotorlarRutherford Electron un ilk asamasinda kullanilmak uzere gelistirilen bu motor 3B yazici ile uretilen ve elektriksel turbopompa kullanir Sivi oksijen sivi kerosen ile calisir ve Electron un ilk asamasinda 9 tane olmak uzere aktif olarak kullaniliyor Ayrica sirket bu motorlarin uretimini 24 saat gibi cok cok kisa bir sureye indirebilmistir Deniz seviyesinde 21 Kn itki saglayabilir Rutherford Vakum Electron un ikinci asamasinda kullanilan 3B yazici ile 24 saatte bir uretilebilen ayrica elektriksel turbopompalar kullanan vakum motorudur Sivi oksijen sivi kerosen kullanir ve Electron un ikinci asamasinda tek halde aktif olarak kullaniliyor 26 Kn itki uretebilir Elektriksel turbopompalar kullanip yorungeye ulasan ilk motordur Curie Curie ucuncu asamasinda kullanilmak uzere tasarlanan ardindan Photon da da kullanilmaya baslanan motordur HyperCurie Interplanetry Photon da kullanilmak uzere tasarlanan gelismis Curie motoru versiyonudur Gorev TesisleriLaunch Complex 1A LC 1A Yeni Zelenda nin Mihia kentinde yer alan rampa Electron icin insa edilen ilk rampadir FAA lisansina sahip olmakla beraber yilda 120 ucusu destekleyebilir Ayrica bir firlatmadan 72 saat icinde bir sonraki firlatmaya hazir hale getirilebilecek kadar esnek bir sureye sahiptir Launch Complex 1B LC 1B LC 1A in hemen yanina insa edilen rampa LC 1A ile ayni ozelliklere sahiptir Ayni bolgede iki rampa olmasi ayni zamanlarda daha fazla gorev desteklenebilmesine olanak sagliyor Launch Complex 2 LC 2 Amerika daki NASA nin Wallops Ucus Tesisinin MARS kisminda yer LC 2 temel olarak NASA dan veya Amerikan ordusundan gelen gorevlerde kullanilmak uzere insa edildi LC 1 serisine gore daha az bir ucus esnekligine sahiptir her yil 12 gorevi destekleyebilir Aralik 2019 da insasi tamamlandi ve acildi Ilk gorevin Haziran 2021 de STP 27RM ile yapilacak Ayrica bakinizFirefly Aerospace NASA Peter Beck Electron roket Kaynakca Arsivlenmis kopya 20 Subat 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Eylul 2020 Arsivlenmis kopya 20 Subat 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Eylul 2020 Investor Information Rocket Lab Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Rocket Lab Celebrates Rich Ten Year History Rocket Lab Ingilizce 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Rocket Lab the Electron the Rutherford and why Peter Beck started it in the first place SpaceFlight Insider Ingilizce 2 Mayis 2015 4 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Peter Beck The man with the one million horsepower rocket NZ Herald Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 NZ set to join the space age Stuff Ingilizce 8 Ekim 2009 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 a b 10 things about Rocket Lab NBR Ingilizce 27 Mayis 2017 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Rocket Lab Khosla Ventures Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 A Look at Rocket Lab Funding Sources Parabolic Arc Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Companies www bvp com Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Lockheed Martin invests in Auckland s Rocket Labs NBR Ingilizce 3 Mart 2015 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 75 milyon 8 Mayis 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Rocket Lab Announces Reusability Plans For Electron Rocket Rocket Lab Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Electron Curie Running Out of Toes nextspaceflight com Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 nextspaceflight com Ingilizce 7 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2021 Updates Rocket Lab Ingilizce 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 How to bring a rocket back from space Rocket Lab Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Rocket Lab Launches 16th Mission Completes Booster Recovery Rocket Lab Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 A chat with Rocket Lab s CEO Peter Beck about Neutron Electron recovery and Rocket Lab s future 7 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Mayis 2021 Rocket Lab Closes Acquisition of Satellite Hardware Manufacturer Sinclair Interplanetary Rocket Lab Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 rocketlab 10 Mart 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2021 Rocket Lab to Recover Electron Booster on Next Mission Rocket Lab Ingilizce 17 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Rocket Lab Progresses Flight Review Recovers First Stage Following Successful Ocean Splashdown Rocket Lab Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 NZ s first space rocket launches national Stuff co nz archive is 23 Subat 2013 23 Subat 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Mayis 2021 web archive org 29 Mart 2016 29 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Mayis 2021 iTWire New Zealand company heads to space with first launch itwire com Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 wiki 10 Mart 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2021 Electron Curie STP 27RM nextspaceflight com Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 a b c Rocket Lab Ingilizce 7 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2021 Rocket Lab has liftoff but doesn t make it to orbit NBR Ingilizce 25 Mayis 2017 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 It s a Test Rocket Lab Ingilizce 14 Subat 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Electron Curie Still Testing nextspaceflight com Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Still Testing Rocket Lab Ingilizce 13 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 nextspaceflight com Ingilizce 7 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Mayis 2021 a b c d Rocket Lab Ingilizce 7 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Satellite Solutions Rocket Lab Ingilizce 1 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Mayis 2021 a b Rocket Lab Unveils Plans for New 8 Ton Class Reusable Rocket for Mega Constellation Deployment Rocket Lab Ingilizce 17 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Rocket Lab Ingilizce 15 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Mayis 2021 Everyday Astronout ile Peter Beck in roportaj 7 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Mayis 2021 a b c Rocket Lab Ingilizce 15 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Rocket Lab Ingilizce 7 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Mayis 2021 a b Satellite Solutions Rocket Lab Ingilizce 1 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Mayis 2021 Rocket Lab Readies Photon Spacecraft for NASA Moon Mission Rocket Lab Ingilizce 21 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 a b c Rocket Lab Our Launch Sites Rocket Lab Ingilizce 22 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Mayis 2021 Harding Hayley Rocket Lab to begin launching for NASA construction yet to start at Wallops The Daily Times Ingilizce 5 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Electron Roll Out Complete at Launch Complex 2 Ahead of Upcoming U S Space Force Mission Rocket Lab Ingilizce 26 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Mayis 2021 Dis baglantilarResmi websitesi Wikimedia Commons ta Rocket Lab ile ilgili coklu ortam belgeleri bulunur