Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yünlü mamut veya kıllı mamut (Mammuthus primigenius), Pleistosen'de Avrasya ile Kuzey Amerika'da yaşamış ve Holosen'de soyu tükenmiş bir mamut türü.
| Yünlü mamut | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Avrupa'da bulunan en büyük örnek, 'tan bir erkek. | |||||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||||
| †Mammuthus primigenius , 1799 | |||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||
| sırasında olan dağılımı | |||||||||||||||||
| Sinonimler | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Keşif
Yünlü mamut kalıntıları dünyanın dört bir yanında (Avustralya, Antarktika ve Güney Amerika hariç) çıkmış ve biliniyordu, ancak bu hayvanların gerçekte ne oldukları belirsizdi. Doğu ve Batı toplumlarında mit ve efsanelerle ilgili canavarlar olarak sayılıyorlar ve zaman zaman dinsel olaylara ithaf ediliyorlardı. Avrupalılarca mamut kalıntılarının bulunması 15. yüzyıla kadar gitmektedir. Viyana'da bir katedralde tutulan devasa canlılara ait bir fosilden bahsedilir. Yine 1696 civarında Almanya Gotha'da bir mamut fosili bulundu ve bu canlının fillerden biraz farklı olduğu yapılan değerlendirmede belirtildi, ancak yine soyu tükenmiş başka bir türe ait olduğu açıklaması getirilemedi. 18. yy'da bu fosillerin yaşayan fillerle bağlantısı olduğu ve olasılıkla Hannibal'in Romalılara karşı kullandığı fillerden geldiği iddia edildi, ama yaşayan fillerin genellikle daha güneydeki sıcak çevrelerde yaşaması Avrupa'nın ortası ve kuzeyinde bulunan fil fosilleriyle bir tezat oluşturuyordu. Doğa bilimciler o günün verilerini kullanarak iki teori geliştirdi: İlki fosilleri kalan fillerin yaşadığı zamanlarda Avrupa, bugünkü halinden daha sıcaktı ve böylece filler yaşayabilmişti. İkincisi, Nuh Tufanı nedeniyle güneydeki topraklarında boğulan fillerin kalıntıları kuzeye taşınmıştı. Nihayet karşılaştırmalı anatominin babası, büyük doğa bilimci Baron George Cuvier 1796'da kendisine Sibirya'dan getirilen bir mamut fosilini incelemesi üzerine bu canlının soyu tükenmiş fil akrabası bir canlı olduğunu ortaya koyunca ona Elephas primigenius ismi verilmiştir.
Fiziksel özellikler
Oldukça dev hayvanlar olan yünlü mamutlar kabaca günümüz Afrika filleri boyutundadırlar; ancak biyolojik akrabalık olarak Afrika fillerinden ziyade Asya fillerine yakındırlar. Yerden omuzlarına kadar yaklaşık 3.5 metre boyunda olan bu canlılar ortalama 6 ton ağırlığa sahiptirler. En fazla tanınan mamut türü olan yünlü mamutların en önemli iki özelliği de kıvrık ve uzun müdafaa dişleri ve kalın kürkleridir. Siyah, kahve rengi tonlarda kürk renklerine sahiptirler ve sadece bu uzunluğu 1 metre olan kürklerle ısı yalıtımını sağlamazlar, aynı zamanda deri altlarındaki kalın ve katı yağ tabakası da bu izolasyona katkı sağlar. Hemen tüm hortumlular sınıfı üyesinde olduğu gibi müdafaa dişlerini korunma, kar kürüyüp taze otları çıkarma ve dişileri cezbetme gibi konularda kullanabildikleri düşünülüyor. Dişleri 3 metreye kadar uzayabilmektedir.
Savunma dişleri, hortumlular için yaş, tür ve cinsiyet belirlenmesinde kullanışlı bir yapıdır. Yünlü mamutlar için de savunma dişleri ait olduğu bireyin yaşam süresi içindeki durumunu yansıtır. Dişlerin kimyasal ve fiziksel yapısı önemli bir belirteçtir. Tüm hortumlularda bu savunma dişleri ön kesici dişlerin aşırı büyümesinden oluşur. Mamutların savunma dişleri fillerinkilere göre daha kıvrıktır. Erkek bir bireyden belgelenen en büyük mamut savunma dişi 380 cm uzunluğunda (dış kıvrımdan ölçülerek), kökünde 18 cm çapında ve 86 kg ağırlığındaydı. Dişi bir mamut için en büyük savunma dişiyse 247 cm uzunluğunda, 9,3 cm çapında ve 19,7 kg ağırlığındaydı. 20. yy başında 400 cm kadar uzun bir savunma dişi de rapor edilmiştir.
Sınıflandırma
Aşağıdaki kladogram, Mammuthus cinsinin genetik karakterlerin yanı sıra hiyoid kemiğin nitelikleri temelinde hortumlular takımı içindeki yerleşimini gösterir.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Paleoekoloji
Beslenme
Buzul çağına uygun şekilde anatomik özelliklere sahip olan bu canlı arktik koşullarda hayatta kalacak şekilde yaşıyordu. Geniş bir bitki spektrumunda beslenebiliyor, kar altında kalan taze bitkilerden yararlanabiliyordu. Tundraya özgü cılız çalılardan çimlere, sucul bitkilerden ağaçlara kadar beslenebiliyorlardı. İki alt, iki de üst çenede olmak üzere dört güçlü azı dişlerine sahip olan mamutlar 60-70 yıllık yaşam sürelerine sahip olabiliyorlardı.
Günlük 200 kg'yı aşan bitki tüketimine ihtiyaç duydukları tahmin ediliyor ve hassas hortumları da besleyici bitki kısımlarını seçerek yemelerine yardım ediyor olabilir. Başka bir çalışmaya göre de bu dev yaratıklar sadece tundrayı oluşturan tek düze çimenleri değil o dönem arktik çevreyi süsleyen çimen olmayan çiçekli bitkileri de yiyorlardı.
Evrim ve Yok oluş
Antarktika, Güney Amerika ve Avustralya hariç tüm Dünya sathına yayılmış toleranslı bir türdür. Yünlü mamutların aile ağacı oldukça iyi bilinmektedir. Yaklaşık 6.5 milyon yıl önce Afrika fili, Asya fili ve yünlü mamut ortak bir ataya sahipken, bu ağaçtan önce Afrika fili ayrılmıştır ve yaklaşık 6 milyon yıl önce de Asya fili ve yünlü mamut türleşmiştir. Morfolojik verilere dayanan güncel araştırmalara göre yaklaşık 1.7 milyon yıl önce güneyli mamutların bir popülasyonu step mamutuna evrimleşti ve en erken 700 bin yıl önce de step mamutu yünlü mamuta evrildi. Bu dev yaratıkların yok oluşu hala netleştirilmiş bir konu değildir. Yaklaşık 40 bin yıl önce Avrasya'nın soğuk düzlüklerine ulaşan erken insanların mı yoksa buzul çağının yerini sıcak bir periyoda bırakmasının mı bu canlıların yok oluşunda parmağı olduğu tartışmalı bir konudur, ancak insan mamut etkileşimi ve insanların mamutları avladığı arkeolojik ve antropolojik olarak ortaya konmuştur. Yaklaşık olarak 10 bin yıl önce mamutların çoğu Dünya'dan silinmiştir; ancak Sibirya'nın kuzeyindeki izole bir ada olan Wrangel'de bir mamut popülasyonu direnmiştir. Yaklaşık olarak 4000 yıl önce onların da yok olduğu yaşlandırma yöntemleriyle saptanmıştır.
Kimi görüşler mamutların ve diğer buzul çağı megafaunasının favori besinleri olan çimen dışındaki çiçekli bitkilerin azalmasıyla () yünlü mamutların yok oluşu arasında bağlantı kurmaktadırlar.
Modern araştırmalar
Son yıllarda moleküler biyoloji alanındaki muazzam ilerlemeler sayesinde canlı klonlama ve yok olan türlerin DNA diziliminin çözülümü işlemleri başarıyla sürdürüldü. Son olarak Rus ve Japon bilim insanlarından oluşan bir takım Scientific Reports dergisinde yayımlanan makaleye göre, 28 bin yıllık bir mamut yavrusunun sol arka bacak kemiğinden canlı hücre çıkartmayı başardı. Bu hücrenin çekirdeği bir fareye aktarıldı ve bu materyal biyolojik aktivitelerde bulundu. Projenin üyeleri hala daha yok olmuş bir canlının geri getirilmesi için zaman olduğunu düşünseler de yakın gelecekte böyle bir genetik teknolojinin var olacağını düşünüyorlar.
Kaynakça
- ^ "The pattern and process of mammoth evolution in Eurasia". Quaternary International (İngilizce). 126-128: 49-64. 1 Ocak 2005. doi:10.1016/j.quaint.2004.04.014. ISSN 1040-6182. 10 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Ağustos 2021.
- ^ a b . web.archive.org. 10 Haziran 2020. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2021.
- ^ Lister, Adrian; Bahn, Paul (2007). Mammoths: Giants of The Ice Age Contains the latest research, theories and finds. Londra: Frances Lincoln Ltd. ss. 48-49. ISBN .
- ^ a b . web.archive.org. 2 Nisan 2017. 2 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2021.
- ^ "Big tuskers: Maximum sizes of tusks in woolly mammoths - Mammuthus primigenius (Blumenbach) - from East Siberia". 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Mart 2024.
- ^ "Relationships within the Elephantinae using hyoid characters". 31 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2024.
- ^ a b Eveleth, Rose. "Did Flowers Take Out The Woolly Mammoth?". www.smithsonianmag.com/. Smithsonian Magazine. 31 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Eylül 2023.
- ^ Handwerk, Brian. "Woolly Mammoth DNA Reveals Elephant Family Tree". www.natgeo.com. Nat Geo. 13 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2020.
- ^ "The evolutionary and phylogeographic history of woolly mammoths: a comprehensive mitogenomic analysis". 19 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2024.
- ^ . web.archive.org. 26 Mart 2019. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2021.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Yunlu mamut veya killi mamut Mammuthus primigenius Pleistosen de Avrasya ile Kuzey Amerika da yasamis ve Holosen de soyu tukenmis bir mamut turu Yunlu mamut Yasadigi donem araligi 0 4 0 004 myo Cibanyen Gunumuz PreYeYeOSDCPTJKPgN Avrupa da bulunan en buyuk ornek tan bir erkek Biyolojik siniflandirmaAlem AnimaliaSube ChordataSinif MammaliaTakim ProboscideaFamilya ElephantidaeOymak Cins MammuthusTur M primigeniusIkili adlandirma Mammuthus primigenius 1799sirasinda olan dagilimiSinonimlerElephas primigenius Blumenbach 1799 Mammonteus primigenius Osborn 1924 Elephas boreus Hay 1924 Mammuthus boreus Hay 1924 KesifYunlu mamut kalintilari dunyanin dort bir yaninda Avustralya Antarktika ve Guney Amerika haric cikmis ve biliniyordu ancak bu hayvanlarin gercekte ne olduklari belirsizdi Dogu ve Bati toplumlarinda mit ve efsanelerle ilgili canavarlar olarak sayiliyorlar ve zaman zaman dinsel olaylara ithaf ediliyorlardi Avrupalilarca mamut kalintilarinin bulunmasi 15 yuzyila kadar gitmektedir Viyana da bir katedralde tutulan devasa canlilara ait bir fosilden bahsedilir Yine 1696 civarinda Almanya Gotha da bir mamut fosili bulundu ve bu canlinin fillerden biraz farkli oldugu yapilan degerlendirmede belirtildi ancak yine soyu tukenmis baska bir ture ait oldugu aciklamasi getirilemedi 18 yy da bu fosillerin yasayan fillerle baglantisi oldugu ve olasilikla Hannibal in Romalilara karsi kullandigi fillerden geldigi iddia edildi ama yasayan fillerin genellikle daha guneydeki sicak cevrelerde yasamasi Avrupa nin ortasi ve kuzeyinde bulunan fil fosilleriyle bir tezat olusturuyordu Doga bilimciler o gunun verilerini kullanarak iki teori gelistirdi Ilki fosilleri kalan fillerin yasadigi zamanlarda Avrupa bugunku halinden daha sicakti ve boylece filler yasayabilmisti Ikincisi Nuh Tufani nedeniyle guneydeki topraklarinda bogulan fillerin kalintilari kuzeye tasinmisti Nihayet karsilastirmali anatominin babasi buyuk doga bilimci Baron George Cuvier 1796 da kendisine Sibirya dan getirilen bir mamut fosilini incelemesi uzerine bu canlinin soyu tukenmis fil akrabasi bir canli oldugunu ortaya koyunca ona Elephas primigenius ismi verilmistir Fiziksel ozelliklerMammuthus primigenius Oldukca dev hayvanlar olan yunlu mamutlar kabaca gunumuz Afrika filleri boyutundadirlar ancak biyolojik akrabalik olarak Afrika fillerinden ziyade Asya fillerine yakindirlar Yerden omuzlarina kadar yaklasik 3 5 metre boyunda olan bu canlilar ortalama 6 ton agirliga sahiptirler En fazla taninan mamut turu olan yunlu mamutlarin en onemli iki ozelligi de kivrik ve uzun mudafaa disleri ve kalin kurkleridir Siyah kahve rengi tonlarda kurk renklerine sahiptirler ve sadece bu uzunlugu 1 metre olan kurklerle isi yalitimini saglamazlar ayni zamanda deri altlarindaki kalin ve kati yag tabakasi da bu izolasyona katki saglar Hemen tum hortumlular sinifi uyesinde oldugu gibi mudafaa dislerini korunma kar kuruyup taze otlari cikarma ve disileri cezbetme gibi konularda kullanabildikleri dusunuluyor Disleri 3 metreye kadar uzayabilmektedir Savunma disleri hortumlular icin yas tur ve cinsiyet belirlenmesinde kullanisli bir yapidir Yunlu mamutlar icin de savunma disleri ait oldugu bireyin yasam suresi icindeki durumunu yansitir Dislerin kimyasal ve fiziksel yapisi onemli bir belirtectir Tum hortumlularda bu savunma disleri on kesici dislerin asiri buyumesinden olusur Mamutlarin savunma disleri fillerinkilere gore daha kivriktir Erkek bir bireyden belgelenen en buyuk mamut savunma disi 380 cm uzunlugunda dis kivrimdan olculerek kokunde 18 cm capinda ve 86 kg agirligindaydi Disi bir mamut icin en buyuk savunma disiyse 247 cm uzunlugunda 9 3 cm capinda ve 19 7 kg agirligindaydi 20 yy basinda 400 cm kadar uzun bir savunma disi de rapor edilmistir SiniflandirmaAsagidaki kladogram Mammuthus cinsinin genetik karakterlerin yani sira hiyoid kemigin nitelikleri temelinde hortumlular takimi icindeki yerlesimini gosterir Mammutidae mastodons Gomphotheriidae gomphotheres Stegodontidae stegodontids Elephantidae Loxodonta African elephants Palaeoloxodon straight tusked elephants Elephas Asian elephants Mammuthus mammoths PaleoekolojiBeslenme Buzul cagina uygun sekilde anatomik ozelliklere sahip olan bu canli arktik kosullarda hayatta kalacak sekilde yasiyordu Genis bir bitki spektrumunda beslenebiliyor kar altinda kalan taze bitkilerden yararlanabiliyordu Tundraya ozgu ciliz calilardan cimlere sucul bitkilerden agaclara kadar beslenebiliyorlardi Iki alt iki de ust cenede olmak uzere dort guclu azi dislerine sahip olan mamutlar 60 70 yillik yasam surelerine sahip olabiliyorlardi Mammuthus primigenius azi disi Gunluk 200 kg yi asan bitki tuketimine ihtiyac duyduklari tahmin ediliyor ve hassas hortumlari da besleyici bitki kisimlarini secerek yemelerine yardim ediyor olabilir Baska bir calismaya gore de bu dev yaratiklar sadece tundrayi olusturan tek duze cimenleri degil o donem arktik cevreyi susleyen cimen olmayan cicekli bitkileri de yiyorlardi Evrim ve Yok olus Antarktika Guney Amerika ve Avustralya haric tum Dunya sathina yayilmis toleransli bir turdur Yunlu mamutlarin aile agaci oldukca iyi bilinmektedir Yaklasik 6 5 milyon yil once Afrika fili Asya fili ve yunlu mamut ortak bir ataya sahipken bu agactan once Afrika fili ayrilmistir ve yaklasik 6 milyon yil once de Asya fili ve yunlu mamut turlesmistir Morfolojik verilere dayanan guncel arastirmalara gore yaklasik 1 7 milyon yil once guneyli mamutlarin bir populasyonu step mamutuna evrimlesti ve en erken 700 bin yil once de step mamutu yunlu mamuta evrildi Bu dev yaratiklarin yok olusu hala netlestirilmis bir konu degildir Yaklasik 40 bin yil once Avrasya nin soguk duzluklerine ulasan erken insanlarin mi yoksa buzul caginin yerini sicak bir periyoda birakmasinin mi bu canlilarin yok olusunda parmagi oldugu tartismali bir konudur ancak insan mamut etkilesimi ve insanlarin mamutlari avladigi arkeolojik ve antropolojik olarak ortaya konmustur Yaklasik olarak 10 bin yil once mamutlarin cogu Dunya dan silinmistir ancak Sibirya nin kuzeyindeki izole bir ada olan Wrangel de bir mamut populasyonu direnmistir Yaklasik olarak 4000 yil once onlarin da yok oldugu yaslandirma yontemleriyle saptanmistir Kimi gorusler mamutlarin ve diger buzul cagi megafaunasinin favori besinleri olan cimen disindaki cicekli bitkilerin azalmasiyla yunlu mamutlarin yok olusu arasinda baglanti kurmaktadirlar Modern arastirmalarSon yillarda molekuler biyoloji alanindaki muazzam ilerlemeler sayesinde canli klonlama ve yok olan turlerin DNA diziliminin cozulumu islemleri basariyla surduruldu Son olarak Rus ve Japon bilim insanlarindan olusan bir takim Scientific Reports dergisinde yayimlanan makaleye gore 28 bin yillik bir mamut yavrusunun sol arka bacak kemiginden canli hucre cikartmayi basardi Bu hucrenin cekirdegi bir fareye aktarildi ve bu materyal biyolojik aktivitelerde bulundu Projenin uyeleri hala daha yok olmus bir canlinin geri getirilmesi icin zaman oldugunu dusunseler de yakin gelecekte boyle bir genetik teknolojinin var olacagini dusunuyorlar Kaynakca The pattern and process of mammoth evolution in Eurasia Quaternary International Ingilizce 126 128 49 64 1 Ocak 2005 doi 10 1016 j quaint 2004 04 014 ISSN 1040 6182 10 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Agustos 2021 a b web archive org 10 Haziran 2020 10 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Agustos 2021 Lister Adrian Bahn Paul 2007 Mammoths Giants of The Ice Age Contains the latest research theories and finds Londra Frances Lincoln Ltd ss 48 49 ISBN 978 0 7112 2801 6 a b web archive org 2 Nisan 2017 2 Nisan 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Agustos 2021 Big tuskers Maximum sizes of tusks in woolly mammoths Mammuthus primigenius Blumenbach from East Siberia 1 Mart 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Mart 2024 Relationships within the Elephantinae using hyoid characters 31 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Ocak 2024 a b Eveleth Rose Did Flowers Take Out The Woolly Mammoth www smithsonianmag com Smithsonian Magazine 31 Mart 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Eylul 2023 Handwerk Brian Woolly Mammoth DNA Reveals Elephant Family Tree www natgeo com Nat Geo 13 Aralik 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Haziran 2020 The evolutionary and phylogeographic history of woolly mammoths a comprehensive mitogenomic analysis 19 Temmuz 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Ocak 2024 web archive org 26 Mart 2019 26 Mart 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Agustos 2021