Tığujıqo Qızbeç şeretlıqo Adigece ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч romanize şərəl ıq

Tığujıqo Qızbeç Şeretlıqo (Adigece: ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, romanize: Şərəl'ıqo Tığujjıqo Qızbəç; Rusça: Тугужуко Казбич;Kazbek, Ğezil Bek veya Ğuz bek olarak da yazılır), Çerkes aristokrat, asker ve komutan. Rus-Çerkes savaşı sırasında düşman hatlarına baskınlardaki başarılarıyla öne çıktı. Rus İmparatorluğu'ndan taraf değiştirmek veya savaşmayı bırakmak için on kez teklif aldı ancak reddetti. Kendisini tanıyan James Bell, ona "Çerkesya Aslanı" denildiğini kaydetmiştir. Kayıtlarda kaybettiği bir muharebe yoktur. Şapsığ bölgesine liderlik etti.


Tığujıqo Qızbeç Şeretlıqo
Qızbeç'i bizzat tanıyan James Bell tarafından çizilen portre
Lakabı	Çerkesya Aslanı
Doğum	1777 Naşhe, Şapsığya, Çerkesya
Ölüm	1839/1840 (61-63 yaşlarında) Tuapse, Şapsığya, Çerkesya
Bağlılığı	Çerkesya
Branşı	Süvari
Hizmet yılları	1796; 1810-1840
Rütbesi	Dzepaşe
Çatışma/savaşları	Rus-Çerkes Savaşı Lazarevski Kuşatması Velyaminovski Kuşatması
Ailesi
Babası	Şeretlıqo Tığuj
Kardeşleri	İsmi bilinmeyen 6 kardeş
Çocukları	Sayısı belirsiz savaşta ölen erkek çocuklar
Aile adı	Şeretlıqo

Qızbeç hakkındaki kaynaklar ve çağdaşı yazarlar arasında Portfolio adlı dergisiyle İngiltere'nin İstanbul Büyükelçiliği Sekreteri olan ve Çerkeslere destek sağlayanDavid Urquhart, The Times için Çerkesya'dan haber yapan seyyahlar Edmund Spencer ve John E. Longworth ile Urquhart'ın izinden giden ve İngiliz kamuoyuna mektuplar yazan James Stanislaus Bell bulunur. Bunlardan son üçü Qızbeç ile bizzat tanışmış ve anılarını kaleme almıştır. O dönem yaşamış Çerkes yazarlar arasında Sultan Han-Girey Qızbeç hakkında bilgi vermektedir. Rus tarafında, her ikisi de Kafkas Savaşı'na katılmış olan şair Mihail Lermontov ve Rus Korgeneral ve Kafkas Savaşı'nın ilk ayrıntılı tarihçisi Vasily Alexandroviç Potto ondan bahsediyor. Fyodor Şerbina da Qızbeç hakkında bilgiler sunuyor. Bunun yanı sıra sözlü Çerkes geleneğinde Qızbeç adına türküler yazılmıştır. Bu türküler, Qızbeç hayattakyen yazıldıkları ve Qızbeç tarafından da bilindiği için alışılmadıktı. Qızbeç, bu türkülerde de "Çerkesya Aslanı" olarak geçer.

Biyografi

İsim

Qızbeç ismi Qızılbeç isminin kısa hali olup, çeşitli kaynaklarda Ğuz Bek, Ğezil Bek ve Kazbek şeklinde de yazılmıştır. Osmanlı belgelerinde Kızıl Bey olarak geçer. Qızbeç'in asıl soy adı Şeretlıqo olup, Tığujıqo "Tığuj'un oğlu" anlamına gelmektedir. Tığuj kelimesi Çerkesçe bir isim olmakla beraber aynı zamanda "kurt" anlamına gelmektedir. Çerkeslerin "-qo" soneki ile biten hem soyadları hem de lakapları vardı. Bu ek Türkçe adlardaki "-oğlu" ekiyle eş anlamlıdır.

Qızbeç atıyla birlikte. Qızbeç'in arkadaşı James Bell tarafından çizilmiştir.

Gençliği

Çerkesler tarihlerini yazmadıkları ve tüm bilgiler dış kaynaklarından geldiği için Qızbeç'in gençliği hakkındaki bilgiler detaylı değildir. 1777 yılında bugünkü Krımsk şehrinin yakınlarında bulunan Naşhe (Adigece: Нашъхьэ; Beannaş olarak da bilinir) köyünde soylu Şeretlıqo ailesinde Şapsığların en önde gelen figürlerinden olan Şeretlıqo Tığuj'un (Adigece: ШэрэлIыкъо Iэльмышъыкъо Тыгъужъ; Rusça: Тугуз Ельмишукович Шеретлуков) oğlu olarak 7 çocuklu bir ailede doğdu. Qızbeç'in gençlik yıllarında Canbolat Bolotoqo, Qızbeç'ten daha etkiliydi.

Askerî kariyer

Qızbeç gençken Çerkesya'da köylülerin prenslere karşı isyanı başladı. Soylu olmasına rağmen Qızbeç köylülerin tarafını seçti ve köylü isyancılarla beraber savaştı. Bu olayın ardından Qızbeç 1796-1810 arasındaki hiçbir kaynakta geçmiyor. Çerkes sözlü hikâyelerine göre bu döndemde Qızbeç Anapa'daki Osmanlı paşası Hasan Paşa ile görüşüp hacca gitti. 1810'da kesin olarak geri geldi ve yazılı kaynaklarda yeniden geçmeye başladı. Bunun ardından Çerkes ordusu için savaşmaya devam etti. 1810-1839 yılları arasında ün kazandı. Bu dönemde Rus tahkimatlarına yapılan büyük Çerkes baskınlarının neredeyse tamamı onun adıyla ilişkilendirilir.

Çerkesya'ya döndükten sonra Qızbeç, Kafkas hattındaki bazı Kazak stanitsalarına ve kalelerine karşı savaş ve baskınlar düzenledi. Ana rakibi Kazak atamanı Maksim Vlasov'du. 1820'de Qızbeç Vlasov'u mağlup ederek şöhrete kazandı. Vlasov döneminde Çerkes köylerine yönelik şiddet o kadar boyutlara ulaşmıştı ki, Çar I. Aleksandr onu Temmuz 1826'da görevinden aldı. 1821'de Qızbeç, Şapsığ topraklarında bir Rus seferini bozguna uğrattı. Çerkesler Qızbeç'in Hızır (Çerkesçe Alebiy) ile görüştüğünü düşünüyordu.

Sultan Han-Giray, onun hakkında şunları söylemişti:

Tek yapmanız gereken Kızılbeç adına haberciler göndermek - binlerce kişi onun emrine girmek için akın edecektir
— Sultan Han-Giray

Tığujıqo Qızbeç Şapsığ sancağını tasarlayan ekibin parçasıydı. Rusya sıklıkla üst sınıf Çerkesleri taraf değiştirmeye ikna etmeye çalıştı. Yüksek ayrıcalıklar sundular. Qızbeç, bu tekliflere direndi ve reddetti. Bu tarz teklifleri kabul edenleri cezalandırdı.

Albay Matveyev, 8 kasım 1824 tarihli mektupta Tümgeneral Vlasov'a şunları yazıyordu:

31 ekim günü Cebi nehri vadisinde Abdzahler bir toplantı gerçekleştirdi. Bu toplantıya ünlü Şapsığ şövalyesi Kızbeç de katıldı ve bize saldırma kararı aldılar. Bunu yerine getirmek için Afıpsıp’ın üst taraflarından Şebj’e dek olan bölgede Kızbeç’ın akıncılar toplaması kararını oybirliği ile aldılar. Tsafe, Cebi, Akobış, Sup vadilerinde oturan Abdzahlar hazırlar. Şapsığlarla birleşerek Kızbeç komutasında bu günlerde sefere çıkmaya hazırlar. 1000 kişi kadar oluyorlar, eş zamanlı olarak pek çok yere saldırma kararı aldılar.
— Albay Matveyev

İngiliz Favell Lee Mortimer şunları söylemişti:

Guzbeg adında bir Çerkes vardı (belki hâlâ hayattadır); ve "Çerkesya Aslanı" ünvanını kazandı. Sık sık asker gruplarını Ruslara saldırmak için yönlendiriyordu. Bir gün tarlada bazı Rus askerlerinin ekin biçtiğini gördü, yanlarına gitti. Askerler sırf onu görünce bile dehşet içinde kaçtılar ve iki yüz tırpanı tarlada bıraktılar. Tırpanları ele geçirdi.
Ancak bu Aslan'ın başına büyük bir felaket geldi. Bir oğlu vardı. Çocuğu ilk kez savaşlara götürdüğünde, ona asla düşmandan kaçmamasını, tam ortasından yolunu kesmesini emretmişti. Bir gün Guzbeg Rus askerlerinin arasına dalmıştı ki, aniden atı vuruldu. Guzbeg yere doğru fırladı.
Aslan avcıların arasında yatıyordu. Bir saniye daha geçseydi öldürülecekti! Ama aniden genç bir savaşçı onu kurtarmaya koştu; bu onun kendi oğluydu! Ama bu kadar çok kişinin arasında ne yapılabilirdi ki! Bir Çerkes süvari birliği olay yerine koştu ve Guzbeg'i uzaklaştırdı; ama oğlunu kurtarmak için çok geç kalmışlardı. Sadece cesur çocuğun cesedini taşıdılar. Guzbeg duygulandı; ama yine de ülkesi için savaşmaya devam etti.

— Favell Lee Mortimer

1830 yılında Elizavinskaya kalesine saldırdı ve yok etti. 1834'te 700 (diğer kaynaklara göre 1.700) askeriyle 14.000 kişilik Rus ordusunu tuzağa düşürerek yok etti. Aynı yılda 1.200 askeriyle 6.000 kişilik bir Rus ordusunu daha tuzağa düşürerek yok etti. Aynı yıl, 1.200 atlı ile Qızbeç, 300 kişiden az bir Kazak müfrezesiyle karşılaştı. Kazakların cesaretine ve kararlılığına hayran kalan Qızbeç, sayı avantajını eşitlemek için kendi atlılarının bir kısmını geri çekti. Taraflar eşit sayıda savaştı ve Qızbeç tarafı savaşı kazandı. Qızbeç, Maryanskaya, Georgie, Afepskaya ve Apenskaya dahil olmak üzere birçok Rus garnizonunu yok etti. Savaşların arasında Hacca gitti ve bu sırada Mısır'ı da ziyaret etti. Mısır yöneticileri onu Mısır ordusuna almak istedi ancak Qızbeç bunu reddetti.

Rus ordusunda Kafkasya'da görev yapmış Rus askerî tarihçisi Vasily Potto Qızbeç hakkında şunları söylemişti:

Tıgujıko Kızbeç'in kendisi de deli gibi savaştı: sol şakağını ve boynunu kestiler, böğrünü mızrakla deldiler. Yine de, kanlar içinde, bir at üzerinde Kuban'a döndü.
— Vasily Potto

Haziran 1837'nin başlarında, Nikolaevsky tahkimatının (şimdi Shapsugskaya köyü) muhafızlarına tek başına saldırdı, bir asker yakaladı ve 9 tüfek aldı. Aynı yıl 250 adamıyla bir Rus tahkimatına yaptığı saldırıda 200 esir aldı.

Qızbeç, Rusya ile her türlü uzlaşmaya karşı duruyordu. 1838'de Rusya'ya bağlılık yemini eden Karakuban bölgesindeki Jane Çerkeslerine karşı bir saldırı düzenledi. Ekim 1838'de hayatta kalan diğer çocuklarının da ölümüne şahit oldu. Orada olan James Bell'e göre Qızbeç bundan etkilenmedi ve bunun kader olduğunu düşündü. 1840'da Waya, Tuapse ve Şaps garnizonlarını ele geçirdi.

Qızbeç'in çağdaşı olan Kör Osman'ın Qızbeç için yazdığı şarkı şuydu:

Dolunay miğferinin kabzasıdır,
Onun yayı asla kırılmaz.
Qızbeç kılıçla dövüşmeyi sever,
Kallavi mızrakla düşmanlarını devirir.
Büyük bir orduya karşı bile korkusuzdur,
Her zaman başarıya hazır bir ortaktır.
Yaralıları savaş alanından çıkarır,
İnsanlar arasında o bir aslandır.
Mahkûmları azat eder, iki oğlu kartal misalidir,
Onu görmek Çerkes prenslerinin hayalidir.
Rus Çarı onun şanını işitir,
Mısır Sultanı ona selam gönderir...

Ölüm

Qızbeç, yaygın görüşe göre 29 Şubat 1840 tarihinde Velyaminovski Kuşatması sırasında aldığı yaralardan öldü. O sırada altı farklı ölümcül yarası vardı. Diğer kaynaklara göre ise 12 Aralık 1839 veya 12 Mart 1840 tarihinde öldü. Ölmeden önc bir konuşma yaptı:

Yaşadığım hayata razıyım. Bugün burada gördüklerim benim için çok büyük bir onur, çok büyük bir mutluluk. ... Allah’ın izniyle başladığımız iş yarım kalmayacak. Boşuna olmadı yaşamım. Çerkesler birleşti. Tek yürek, tek yumruk oldu. ... Bugün burada kazandığımız zafer, en büyük zaferlerden birisi. Bende böyle büyük bir zaferde kılıç sallamanın onurunu taşıyorum. Ben elimden geleni yaptım. Vaktim geldi. Davamdan dönmeden Allah’ın huzuruna şehit olarak gidiyorum. Deniz tuzlu ama o denizde yaşayan balığın bedeninde bir zerre tuz yok. Sakın Dünya malına tamah edip bir hata yapmayasınız. Sizi kandırmak için ellerinden geleni yapacaklar, mal-mülk teklif edecekler. ... Abdest ve namazımızı bırakmadan dinimizi ve töremizi tertemiz yaşamalıyız. Onlar bizim ulus olarak yaşamamızı sağlayacaktır. Topraklarımızı gâvurlar işgal ederse mukaddes davamız gerçekleşmez. Görüyorsunuz gâvurların kandırdığı kardeşlerimizin yaşantısını. Onlar dünya malına heves ettiler ve Allah’ı terk ettiler. Ölümden korkmayın, o herkesin başına gelecek.

Ölümünden sonra Kozak efsanelerinde Kozaklara musallat olan bir figür olarak ortaya çıktı. Çerkes efsanelerinde ise beyaz kıyafetli bir şövalye olarak savaşlarda Çerkesleri destekleyen bir figürdü.

Özel hayatı ve hobileri

Qızbeç 7 çocuklu bir ailede dünyaya geldi. Hayatının sonraki aşamalarında çocuklarının savaşta ölümüne şahit oldu. Dindar bir Müslümandı ve hacca gitti. James Bell, Qızbeç'in müziği çok sevdiğinden bahsetmiştir. Dans etmekten hoşlandığına ve iyi şarkı söylediğine dair bilgiler de vardır. Rus Çarının Qızbeç'in fotoğrafını yaptırıp satın almak için Qızbeç'e istek gönderdiği, Qızbeç'in reddettiği kaynaklarda geçmektedir.

Miras

Kazbek/Qızbeç ismi, bugün Çerkesler ver genel olarak Kuzey Kafkasyalılar arasındaki en yaygın isimlerden birisidir. 2014 yılında, Rus-Çerkes savaşı'nın 150. yıldönümünde, Çerkes aktivistler Qızbeç'in heykelini dikmek için kampanya başlattı. 2015 yılında para toplama işlemleri başlatıldı. 28 Nisan 2018'de heykel tamamlandı. Türkiye Cumhuriyeti Hacı Qızbeç'in anısına posta pulu yapmıştır.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l James Stanislaus Bell (1840). Journal of a Residence in Circassia: During the Years 1837, 1838 and 1839 (İngilizce). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
^ ^a ^b ^c Мамырыкъо, Нуриет (8 Temmuz 2022). (Adigece). 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t Shtybin, Vitaliy. . Дзен | Блогерская платформа (Rusça). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o . Adyga Abaza (adygaabaza.ru). 30 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Kaşt, Ali (1 Eyl 2022). من هو أسد شركيسيا ؟ نبذة بسيطة (Arapça).
^ ^a ^b Lee, Sidney, (Ed.) (1899). "Urquhart, David". Dictionary of National Biography. 58. Londra: Smith, Elder & Co. ss. 43-45.
^ Önceki cümlelerden bir veya daha fazlası artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Urquhart, David". Encyclopædia Britannica. 27 (11. bas.). Cambridge University Press. s. 801.
^ Richmond, Walter (9 Nisan 2013). "A Pawn in the Great Game". The Circassian Genocide (İngilizce). New Brunswick: Rutgers University Press (2013 tarihinde yayınlandı). s. 50. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023. [...] Urquhart claims to have met fifteen tribal leaders and nearly two hundred village chiefs, designed the Circassian flag, and helped them draft a petition to London for assistance.
^ . Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов) (Rusça). 4 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
^ Spencer (capt.), Edmund (1837). Travels in Circassia, Krim Tartary, &c (İngilizce). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
^ Şaşmaz, Musa (25 Nisan 2019). "LONGWORTH'S MISSION TO CIRCASSIA IN 1855" (İngilizce). doi:10.1501/OTAM_0000000430. ISSN 1019-469X. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
^ Ayşegül, Kuş (2021). "Interest of the English Toward the Circassians Within the Context of Causcasian Politics: The Sample of John Longworth". Turkish Journal of History. 0 (74): 163-189. doi:10.26650/iutd.854999. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
^ Akbaş, Taner (31 Ocak 2020). Travel literature as a political act: Discourse historical analysis of james Stanislaus bell`s journal of a residence in circassia (Tez) (İngilizce). Sosyal Bilimler Enstitüsü. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
^ ^a ^b ^c ^d Abzakh, Faisal Musa (2007). اعلام الشراكسة (Arapça). Amman, Ürdün: مؤسسة خوست للاعلان. s. 3.
^ ^a ^b ^c ^d Ayrı Denemelerde, Bölümlerde, Efsanelerde ve Biyografilerde Kafkas Savaşı 5 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . . 5 ciltte. (2. baskı) (St. Petersburg, 1887-1889). Cilt 2. Ermolovo zamanı. Sayfa 578-580
^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 177, Anmerkung S. 493: Das überlieferte tscherkessische Heldenlied „Von dem Vollmond“, das ihm vorgetragen wurde, enthält diese Ehrenbezeichnung.
^ Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN .
^ ^a ^b Huvaj, Fahri (2007). Türkçe-Adıgece Adıgece-Türkçe Sözlük. Ankara: KAFDAV Yayıncılık.
^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 174–175, 177–178, 214, 221–222, 236, 245.
^ Amjad Jaimukha, p. 156
^ Atalay, Mevlüt. . 9 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2014.
^ Chirg, Razvitie 53-54
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Пэнэшъу, Аскэр (21 Mayıs 2021). (Adigece). 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Açumıj, Hilmi (2021). "Milletin Özgürlüğü İçin Canla Başla Mücadele Ettiler!". cherkessia.net. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ağustos 2021.
^ ^a ^b Sultan Han-Girey, "Къызбэч икIалэхэр къэзэкъхэм зэраукIыгъэми, уIэгъабэ зэрэтелъми, жъы зэрэхъугъэми къамыубытэу урысхэм зэпымыоу заохэр аришIылIэщтыгъэ. Хьасан-пашэу Анапэ дэсыгъэм илъэIукIэ Чабэм кIуагъэ, ay быслъымэнхэмкIэ цIэ лъапIэу щыт хьаджацIэми Къызбэч Iэсэнэу, уцужьынэу ашIышъугъэп: ыпсэ хэтыфэ шапсыгъэ шъыпкъэу къэнагъ. Шъэджашъэу, мэкъэхъушхоу, иIэбакIи иплъакIи щынагъохэу, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, ащ псэемыблэжь банэу а шапсыгъэ лIыхъужъ лъэшым ышIыхэрэм ащ изекIуакIи адыригъэштэ шъыпкъэу щытыгъ итеплъи, джащ фэдэ дунэе къижъукI-къутэжьым хэтыным пае къэхъугъэу къыпшIошIыщтыгъэ" (Adigece)
^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 174–178.
^ ^a ^b Нурбый, ГъукIэлI (2016). Тыгъужъыкъо Къызбэч (Adigece). Maykop: ООО Полиграф-ЮГ.
^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 179–180.
^ ^a ^b Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 267.
^ Mortimer, Favell Lee (1852). Far Off; Or, Asia and Australia Described (İngilizce). New York. 28 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Mart 2023.
^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 221–222, 236, 245, 267.
^ Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839. Vol. 1-2. London, 1840
^ . Живой Кавказ: информационно-аналитический интернет журнал. 16 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.
^ Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 268.
^ Чэмышъо, Гъазый (27 Mart 2014). . fond-adygi.ru. 19 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2023.
^ - information from the web site of^[] (Rusça: Fond Nasledie)^[]
^ ^a ^b Açumıj, Hilmi (12 Nisan 2018). "Türkiye Posta Pulunda Çerkes Kahramanı…". 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Haziran 2023.
^ Kdz.Ereğli Kuzey Kafkasya Kültür Platformu, "Şeretl'ıko Hacı Kızbeç"
^ "Тыгъужъыкъо Къызбэч" (Adigece). Адыгэ Макъ. 2 Kasım 2016. 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Haziran 2023.

[:2-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l James Stanislaus Bell (1840). Journal of a Residence in Circassia: During the Years 1837, 1838 and 1839 (İngilizce). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.

[:8-2] Мамырыкъо, Нуриет (8 Temmuz 2022). (Adigece). 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.

[:10-3] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t Shtybin, Vitaliy. . Дзен | Блогерская платформа (Rusça). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.

[:9-4] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o . Adyga Abaza (adygaabaza.ru). 30 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.

[:1-5] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Kaşt, Ali (1 Eyl 2022). من هو أسد شركيسيا ؟ نبذة بسيطة (Arapça).

[DNBv582-6] Lee, Sidney, (Ed.) (1899). "Urquhart, David". Dictionary of National Biography. 58. Londra: Smith, Elder & Co. ss. 43-45.

[EB1911-7] Önceki cümlelerden bir veya daha fazlası artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Urquhart, David". Encyclopædia Britannica. 27 (11. bas.). Cambridge University Press. s. 801.

[8] Richmond, Walter (9 Nisan 2013). "A Pawn in the Great Game". The Circassian Genocide (İngilizce). New Brunswick: Rutgers University Press (2013 tarihinde yayınlandı). s. 50. ISBN . 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023. [...] Urquhart claims to have met fifteen tribal leaders and nearly two hundred village chiefs, designed the Circassian flag, and helped them draft a petition to London for assistance.

[9] . Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов) (Rusça). 4 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.

[10] Spencer (capt.), Edmund (1837). Travels in Circassia, Krim Tartary, &c (İngilizce). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.

[11] Şaşmaz, Musa (25 Nisan 2019). "LONGWORTH'S MISSION TO CIRCASSIA IN 1855" (İngilizce). doi:10.1501/OTAM_0000000430. ISSN 1019-469X. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.

[12] Ayşegül, Kuş (2021). "Interest of the English Toward the Circassians Within the Context of Causcasian Politics: The Sample of John Longworth". Turkish Journal of History. 0 (74): 163-189. doi:10.26650/iutd.854999. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.

[13] Akbaş, Taner (31 Ocak 2020). Travel literature as a political act: Discourse historical analysis of james Stanislaus bell`s journal of a residence in circassia (Tez) (İngilizce). Sosyal Bilimler Enstitüsü. 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.

[:Faisal-14] Abzakh, Faisal Musa (2007). اعلام الشراكسة (Arapça). Amman, Ürdün: مؤسسة خوست للاعلان. s. 3.

[:02-15] Ayrı Denemelerde, Bölümlerde, Efsanelerde ve Biyografilerde Kafkas Savaşı 5 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . . 5 ciltte. (2. baskı) (St. Petersburg, 1887-1889). Cilt 2. Ermolovo zamanı. Sayfa 578-580

[16] Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 177, Anmerkung S. 493: Das überlieferte tscherkessische Heldenlied „Von dem Vollmond“, das ihm vorgetragen wurde, enthält diese Ehrenbezeichnung.

[:5-17] Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN .

[:12-18] Huvaj, Fahri (2007). Türkçe-Adıgece Adıgece-Türkçe Sözlük. Ankara: KAFDAV Yayıncılık.

[19] Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 174–175, 177–178, 214, 221–222, 236, 245.

[:0-20] Amjad Jaimukha, p. 156

[BZEYİKO_SAVAŞI-21] Atalay, Mevlüt. . 9 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2014.

[22] Chirg, Razvitie 53-54

[:6-23] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Пэнэшъу, Аскэр (21 Mayıs 2021). (Adigece). 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2023.

[:7-24] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Açumıj, Hilmi (2021). "Milletin Özgürlüğü İçin Canla Başla Mücadele Ettiler!". cherkessia.net. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ağustos 2021.

[:11-25] Sultan Han-Girey, "Къызбэч икIалэхэр къэзэкъхэм зэраукIыгъэми, уIэгъабэ зэрэтелъми, жъы зэрэхъугъэми къамыубытэу урысхэм зэпымыоу заохэр аришIылIэщтыгъэ. Хьасан-пашэу Анапэ дэсыгъэм илъэIукIэ Чабэм кIуагъэ, ay быслъымэнхэмкIэ цIэ лъапIэу щыт хьаджацIэми Къызбэч Iэсэнэу, уцужьынэу ашIышъугъэп: ыпсэ хэтыфэ шапсыгъэ шъыпкъэу къэнагъ. Шъэджашъэу, мэкъэхъушхоу, иIэбакIи иплъакIи щынагъохэу, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, ащ псэемыблэжь банэу а шапсыгъэ лIыхъужъ лъэшым ышIыхэрэм ащ изекIуакIи адыригъэштэ шъыпкъэу щытыгъ итеплъи, джащ фэдэ дунэе къижъукI-къутэжьым хэтыным пае къэхъугъэу къыпшIошIыщтыгъэ" (Adigece)

[26] Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 174–178.

[:13-27] Нурбый, ГъукIэлI (2016). Тыгъужъыкъо Къызбэч (Adigece). Maykop: ООО Полиграф-ЮГ.

[28] Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 179–180.

[:14-29] Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 267.

[30] Mortimer, Favell Lee (1852). Far Off; Or, Asia and Australia Described (İngilizce). New York. 28 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Mart 2023.

[31] Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 221–222, 236, 245, 267.

[:52-32] Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839. Vol. 1-2. London, 1840

[33] . Живой Кавказ: информационно-аналитический интернет журнал. 16 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2023.

[34] Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 268.

[35] Чэмышъо, Гъазый (27 Mart 2014). . fond-adygi.ru. 19 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2023.

[36] - information from the web site of^[] (Rusça: Fond Nasledie)^[]

[:4-37] Açumıj, Hilmi (12 Nisan 2018). "Türkiye Posta Pulunda Çerkes Kahramanı…". 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Haziran 2023.

[:3-38] Kdz.Ereğli Kuzey Kafkasya Kültür Platformu, "Şeretl'ıko Hacı Kızbeç"

[39] "Тыгъужъыкъо Къызбэч" (Adigece). Адыгэ Макъ. 2 Kasım 2016. 1 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Haziran 2023.