Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sadrazam (Osmanlıca: صدر اعظم, romanize: Ṣadr-i Âʿẓam) ya da vezîr-i âzam (Osmanlıca: وزیر اعظم, romanize: Vezîr-i Âʿẓam), Osmanlı İmparatorluğu'nda padişah adına devlet işlerini yöneten en yüksek derecedeki devlet adamı.
| Sadrazam Vezîr-i âzam, uluğ vezir | |
|---|---|
 Sadaret nişanı. | |
| Resmî ikamet | Bâb-ı Âli |
| Atayan | Padişah |
| Oluşum | 1320 |
| Açılışı yapan | Alâeddin Paşa |
| Kaldırılma | 1922 |
| Son sahibi | Ahmet Tevfik Paşa |
| Ardılı | Türkiye başbakanı |
| Bağlılık |  Osmanlı İmparatorluğu |
Etimoloji
Devletin ilk dönemlerinde kullanılan vezîr-i âzam tamlamasının kökeni hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Bir kısım vezir kelimesinin Sasani kökenli olduğunu ve dolayısıyla Farsça olup daha sonra Arapçaya geçtiğini savunurken bir kısım ise kelimenin Kur'an ve hadis kaynaklarında geçmesini öne sürerek Arapça orijinli olduğunu savunmaktadır.
Erken dönem Arapça sözlüklerde sığınılacak yer anlamındaki "vezer", ağır yük anlamındaki "vizr" ve kuvvet anlamında "ezr" kelimelerinden türediği bilgisi yer alan vezir sorumluluk sahibi, yükü çeken anlamına gelmektedir. Âzam ise büyük anlamına gelmektedir. Büyük sorumluluk sahibi anlamına gelen vezîr-i âzam tabiri 16. yüzyılın ikinci yarısıyla beraber baş, üst mevki anlamına gelen "sadr" kökeninden türetilen ve başta oturan, yüksek makam sahibi anlamına gelen sadrazam terimine yerini bırakmıştır. Bunların yanında devlet bürokrasisinin henüz Arapça ve Farsça etkisi altına girmediği erken dönemde Türkçe olarak uluğ vezir de denmekteydi.
Tarihçe
Osmanlı İmparatorluğu henüz beylik iken devletin kurucusu Osman Gazi'nin vezir unvanını taşımayan ancak danışmanı denebilecek yardımcıları bulunmaktaysa da vezir konumunda bir görevli bulunmamaktaydı.Orhan Gazi'nin aynı zamanda kardeşi olan Alâeddin Paşa ilk Osmanlı veziridir. Birçok vezir arasından sıyrılan bir başvezir ise I. Murad devrinde ortaya çıkmıştır. Bu dönemde bir kurum olarak başvezirliği başlatanlar Ankara'nın Cendere köyünden Çandarlı ailesidir. Vezirliğin Osmanlı devlet idaresinde geleneksel bir hal alışı da yine Çandarlı ailesinin başvezirliği sırasında I. Murad'ın son, I. Bayezid'in ilk hükümdarlık yılları zamanında gerçekleşmiştir. Çandarlı soyundan gelen vezirler idari örgütlenme, Yeniçeri Ocağı'nın kuruluşu, Bizans'a akınlar gibi devletleşmeye yönelik önemli icraatlerde bulunmuşlardır.Çandarlı İkinci İbrahim Paşa'nın sadrazamlığı sonrası Çandarlı ailesinin saltanatı bitmiş, bundan sonra devşirme kökenli devlet adamları sadrazamlık görevine getirilmişlerdir. Çandarlı ailesinde olduğu gibi Köprülü ailesinden gelen devlet adamları da bir dönem silsile halinde başvezirlik yapmıştır.
II. Mehmed'in çıkardığı Fatih Kanunnâmesi, başvezirliğin statüsünün, görevlerinin ve yetkilerinin ne olduğunu ortaya koyan ilk devlet nizamnâmesi olmuştur. Buna göre başvezir, vüzerâ ile ulemanın başıdır ve ayrıca bütün işlerde padişahın mutlak vekilidir.
İlk on padişah devrinde başvezirler gerek devlet gerekse de orduda uzun yıllar farklı görevlerde bulunmuş deneyimli devlet adamlarından seçilmekteyken, ilk kez I. Süleyman devrinde Pargalı Damat İbrahim Paşa bu geleneğe aykırı bir şekilde başvezirliğe yükseltilmiştir. Bunun gibi uygulamalar daha sonraki dönemlerde de sıkça görülmüştür.
Tanzimat'tan itibaren başvezirler Batılı anlamda hükûmet reisi görevini yürütmüşler ve zaman zaman padişaha muhalif bir güç olmuşlardır.
İdarenin başı olarak vezîr-i âzam veya sadrazam
Tarihsel süreç içerisinde bu makamın gelişimi incelendiğinde göze çarpacak en önemli husus bu makamın oluşumundaki ana güdünün savaş işlerini düzenlemekten öte idari işleri düzenlemek ile olan ilişkisidir. Nitekim bundan dolayıdır ki sadrazam Osmanlı Devleti'nde ilk olarak sivil olarak ad edilebilecek olan bürokratların başıdır. İdarede birliği temsil etmektedir. Bu yetkiliye savaş ile ilgili hizmetler idari hizmetlerine ek verilmektedir. Bu savı ise Çandarlıların ulema kökenli olması doğrulamaktadır.
Baş vezir olarak da adlandırılabilecek bu yetkilinin evrimine bakıldığında da benzer bir süreç izlenebilmektedir. Nihayetinde vezirlerin de sıradan bir kabilesel yetkili olmadığı görülmektedir. Gerek feodal Avrupa gerekse de farklı farklı ülkelerde var olan hükümdarın yardımcısı belki Osmanlı'da ak ağa olabilir. Büyük ihtimalle köklerini İrani uygulamalardan alan vezir katipler sınıfının başı olarak ortaya çıkmıştır.
Kaynakça
- ^ a b c d Sakaoğlu 2016, s. 49.
- ^ a b c d İpşirli 2008, s. 415.
- ^ Sakaoğlu 2016, s. 48.
- ^ a b c d Sakaoğlu 2016, s. 50.
- ^ İnalcık, Halil (2000). The Ottoman Empire, The Classical Age: 1300 - 1600. Londra: Phoenix Press. (sayfalar 96 - 97)
- ^ . 5 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2020.
- Genel
- (2008), "Sadrazam" (PDF), İslâm Ansiklopedisi, 35, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, ss. 414-419, ISBN , 8 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 8 Ağustos 2016
- Sakaoğlu, Necdet (Haziran 2016), "Osmanlı döneminin başbakanları: Veziriazamlar", #tarih, Kafa Grup Yayıncılık, 25, ss. 48-54, ISSN 2148-547X
Ayrıca bakınız
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Sadrazam Osmanlica صدر اعظم romanize Ṣadr i Aʿẓam ya da vezir i azam Osmanlica وزیر اعظم romanize Vezir i Aʿẓam Osmanli Imparatorlugu nda padisah adina devlet islerini yoneten en yuksek derecedeki devlet adami Sadrazam Vezir i azam ulug vezirSadaret nisani Resmi ikametBab i AliAtayanPadisahOlusum1320Acilisi yapanAlaeddin PasaKaldirilma1922Son sahibiAhmet Tevfik PasaArdiliTurkiye basbakaniBaglilikOsmanli Imparatorlugu277 Osmanli Sadrazami Halil Rifat PasaEtimolojiDevletin ilk donemlerinde kullanilan vezir i azam tamlamasinin kokeni hakkinda farkli gorusler bulunmaktadir Bir kisim vezir kelimesinin Sasani kokenli oldugunu ve dolayisiyla Farsca olup daha sonra Arapcaya gectigini savunurken bir kisim ise kelimenin Kur an ve hadis kaynaklarinda gecmesini one surerek Arapca orijinli oldugunu savunmaktadir Erken donem Arapca sozluklerde siginilacak yer anlamindaki vezer agir yuk anlamindaki vizr ve kuvvet anlaminda ezr kelimelerinden turedigi bilgisi yer alan vezir sorumluluk sahibi yuku ceken anlamina gelmektedir Azam ise buyuk anlamina gelmektedir Buyuk sorumluluk sahibi anlamina gelen vezir i azam tabiri 16 yuzyilin ikinci yarisiyla beraber bas ust mevki anlamina gelen sadr kokeninden turetilen ve basta oturan yuksek makam sahibi anlamina gelen sadrazam terimine yerini birakmistir Bunlarin yaninda devlet burokrasisinin henuz Arapca ve Farsca etkisi altina girmedigi erken donemde Turkce olarak ulug vezir de denmekteydi TarihceOsmanli Imparatorlugu henuz beylik iken devletin kurucusu Osman Gazi nin vezir unvanini tasimayan ancak danismani denebilecek yardimcilari bulunmaktaysa da vezir konumunda bir gorevli bulunmamaktaydi Orhan Gazi nin ayni zamanda kardesi olan Alaeddin Pasa ilk Osmanli veziridir Bircok vezir arasindan siyrilan bir basvezir ise I Murad devrinde ortaya cikmistir Bu donemde bir kurum olarak basvezirligi baslatanlar Ankara nin Cendere koyunden Candarli ailesidir Vezirligin Osmanli devlet idaresinde geleneksel bir hal alisi da yine Candarli ailesinin basvezirligi sirasinda I Murad in son I Bayezid in ilk hukumdarlik yillari zamaninda gerceklesmistir Candarli soyundan gelen vezirler idari orgutlenme Yeniceri Ocagi nin kurulusu Bizans a akinlar gibi devletlesmeye yonelik onemli icraatlerde bulunmuslardir Candarli Ikinci Ibrahim Pasa nin sadrazamligi sonrasi Candarli ailesinin saltanati bitmis bundan sonra devsirme kokenli devlet adamlari sadrazamlik gorevine getirilmislerdir Candarli ailesinde oldugu gibi Koprulu ailesinden gelen devlet adamlari da bir donem silsile halinde basvezirlik yapmistir II Mehmed in cikardigi Fatih Kanunnamesi basvezirligin statusunun gorevlerinin ve yetkilerinin ne oldugunu ortaya koyan ilk devlet nizamnamesi olmustur Buna gore basvezir vuzera ile ulemanin basidir ve ayrica butun islerde padisahin mutlak vekilidir Ilk on padisah devrinde basvezirler gerek devlet gerekse de orduda uzun yillar farkli gorevlerde bulunmus deneyimli devlet adamlarindan secilmekteyken ilk kez I Suleyman devrinde Pargali Damat Ibrahim Pasa bu gelenege aykiri bir sekilde basvezirlige yukseltilmistir Bunun gibi uygulamalar daha sonraki donemlerde de sikca gorulmustur Tanzimat tan itibaren basvezirler Batili anlamda hukumet reisi gorevini yurutmusler ve zaman zaman padisaha muhalif bir guc olmuslardir Idarenin basi olarak vezir i azam veya sadrazamTarihsel surec icerisinde bu makamin gelisimi incelendiginde goze carpacak en onemli husus bu makamin olusumundaki ana gudunun savas islerini duzenlemekten ote idari isleri duzenlemek ile olan iliskisidir Nitekim bundan dolayidir ki sadrazam Osmanli Devleti nde ilk olarak sivil olarak ad edilebilecek olan burokratlarin basidir Idarede birligi temsil etmektedir Bu yetkiliye savas ile ilgili hizmetler idari hizmetlerine ek verilmektedir Bu savi ise Candarlilarin ulema kokenli olmasi dogrulamaktadir Bas vezir olarak da adlandirilabilecek bu yetkilinin evrimine bakildiginda da benzer bir surec izlenebilmektedir Nihayetinde vezirlerin de siradan bir kabilesel yetkili olmadigi gorulmektedir Gerek feodal Avrupa gerekse de farkli farkli ulkelerde var olan hukumdarin yardimcisi belki Osmanli da ak aga olabilir Buyuk ihtimalle koklerini Irani uygulamalardan alan vezir katipler sinifinin basi olarak ortaya cikmistir Kaynakca a b c d Sakaoglu 2016 s 49 a b c d Ipsirli 2008 s 415 Sakaoglu 2016 s 48 a b c d Sakaoglu 2016 s 50 Inalcik Halil 2000 The Ottoman Empire The Classical Age 1300 1600 Londra Phoenix Press sayfalar 96 97 5 Subat 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2020 Genel 2008 Sadrazam PDF Islam Ansiklopedisi 35 Istanbul Turkiye Diyanet Vakfi ss 414 419 ISBN 9753894570 8 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi erisim tarihi 8 Agustos 2016 Sakaoglu Necdet Haziran 2016 Osmanli doneminin basbakanlari Veziriazamlar tarih Kafa Grup Yayincilik 25 ss 48 54 ISSN 2148 547X Ayrica bakinizOsmanli sadrazamlari listesi