Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yazgı paradoksu (diğer adlarıyla nedensel döngü, nedensellik döngüsü veya daha az bilinen isimleri kapalı döngü, kapalı zaman döngüsü), bilimkurguda tema olarak sıkça kullanılan bir zaman yolculuğu paradoksudur. Zamansal nedensellik döngüsü senaryosuna göre önceden yaşanan 1. olay, daha sonra yaşanacak 2. olayın nedenidir (veya en azından nedenlerinden biridir) ve zaman yolculuğu dolayısıyla, 2. olay aynı zamanda 1. olayın nedenidir. Zaman yolcusu, zamanda geçmişe yolculuk yapmasını “yazan” ya da “önceden tayin eden” olaylar döngüsüne yakalandığında paradoks başlar. Bu durumda, 2. olay yolcunun zamanda geçmişe gitmesi olayı haline gelir ve 1. olay ise, zaman yolcusunun geçmişte yaptığı ve kendisini geçmişe yolculuk yapması için etkileyen bir olaya dönüşür. Paradoksa göre geçmişe yolculuk eden kişilerin, herhangi bir durumu değiştirme ihtimali yoktur. Sevdiği birine araba çarpmasını engellemeye çalışan birini örnek alırsak, bu kişi kaza olmadan olay yerine yetişmek için arabayla giderken, tam da kurtarmak için geri döndüğü insana çarpar ve gelecekteki kendisinin, geçmişe gitmesine sebep olacak ölüme neden olur.
Yazgı paradoksu; birinin geçmişe gidip büyükbabasını öldürdürmesi durumunda bu olayın imkânsız olacağını, çünkü kendisinin hiç doğmamış kabul edilceğini varsayan büyükbaba paradoksunun tam tersidir. Paradoks, ilahi güçlerin ulvi planlarına atıfta bulunma zorunluluğu taşımaz. Yalnızca, zamanın değişmez olduğuna dair bir inanç sunar. Olaylar serisi ulvi bir plandan ziyade, nedenselliğin bir parçası da olabilir, örneğin:
- Olay A. Çılgın Bilim Adamı, zaman yolculuğu mekaniği hakkında bir şeyler geveleyen Psikozlu Deliyle tanışır;
- Olay B. Çılgın Bilim Adamı, hayatını zaman yolculuğunu ispatlamaya adarken karısı ve çocukları tarafından terk edilir;
- Olay C. Çılgın Bilim Adamı bunu engellemek adına geçmişe yolculuk yapmaya karar verir;
- Olay D. Zaman yolculuğu, Çılgın Bilim Adamını Psikozlu Deliye dönüştürmüştür.
Buradaki yazgı, nedenselliğin değişmezliği anlamındadır, bir planın var olması zorunluluğundan dolayı değil.
Zaman yolculuğu esnasında geçmişi etkileme olasılığından dolayı, tarihin değişmemesini açıklamanın bir yolu da, olan şeylerin zaten olması gerektiğidir. Bu; ya geçmişi bilinçli ya da bilinçsiz şekilde değiştirme girişiminde olan zaman yolcusunun çabalarının, tarihin bizim bildiğimiz haliyle şekillenmesinde yeri olduğu ve tarihi değiştiremeyeceği ya da zaman yolcusunun geçmişle ilgili bildiklerinin, gelecekte yapacağı geriye doğru zaman yolculuğunun tecrübelerini de içerdiği anlamına gelir ((Novikov öz-tutarlılık prensibi)).
Diğer bir deyişle: zaman yolcuları geçmiştedir, bu da onların daha önceden de geçmişte olmalarını gerektirir. Bu yüzden de varlıkları gelecek için çok önemlidir ve geleceğin, kendi hatırladıkları gibi gerçekleşmesini sağlayacak eylemlerde bulunurlar. Bu paradoks yakından alakalıdır ve genellikle aynı anda gerçekleşirler.
Zamansal nedensellik döngüsü
Zamansal nedensellik döngüsü, zamanda belirli bir anın, bağımsız bir zaman diliminde kendini devamlı tekrar etmesiyle oluşan kuramsal bir olaydır. Zamansal nedensellik döngüsü; uzayzamanın, içindeki yerel bir zaman diliminin sonsuza kadar kendini tekrar edecek şekilde bozunması durumudur. Başka bir deyişle zamansal nedensellik döngüsü, neden-sonuç zincirinin dairesel olduğu teorik bir olgudur. Örneğin, eğer A olayı B olayına, B olayı C olayına ve C olayı da A olayına neden oluyorsa, bu olayların nedensellik döngüsü içinde olduğu söylenebilir. Zamansal nedensellik döngüsü olağan uzayzamandan ayrı olduğundan dolayı; zaman, bu anormal olayda bulunmayanlar için normal akarken, olayın içinde yer alanlar aynı zaman dilimini tekrar ederler. Zamansal nedensellik döngüsü sadece olayların birebir aynı şekilde ve sonsuza dek tekrar edeceğini belirtmez, aynı zamanda küçük değişikliklerin olabileceğini de öne sürer – hatta döngü devam ettikçe artacaklarını savunur. Bilimkurguda güçlü ve sürekli déjà vüler –daha önce birkaç kere gerçekleşmiş olan olayların, tekrar yaşanıyormuş hissi vermesi- zamansal nedensellik döngüsünün uyarıcı işaretleri olarak kabul edilmiştir.
Örnekler ve çeşitlemeler
Nesnelerin yerini bilginin aldığı bir yazgı paradoksu çeşidinde, zamanda yolculuk yapmak ve kendini doğrulayan kehanetler benzer kabul edilir. Örneğin, bir adam kendi geleceğiyle ilgili bilgi alıyor ve kalp krizinden öleceğini öğrenir. Bu alınyazısından kaçabilmek için form tutmaya karar verir, fakat bunu yaparken kendini çok zorlar, bu da kendisini öldürecek olan kalp krizine neden olur.
Bu örneklerde nedensellik büyük değişikliklere uğratılmıştır çünkü komşuluğu bulunan olaylar birbirlerinin hem sebebi hem de sonucudur ve paradoks da burada yatmaktadır.
Aynı anda olmayan bir yazgı paradoksu için aşağıdaki örnek verilebilir. 1850 yılında Bob’un atını bir şey korkutur ve Bob neredeyse bir uçurumdan düşecekken yabancı bir adam tarafından kurtarılır. Bu adam daha sonra heykeli dikilerek onurlandırılır. 200 yıl sonra, John zamanda geriye doğru seyahate çıkar ve birinin atının uçurumdan düşmek üzere olduğunu görür. Koşarak adamın yardımına gider ve hayatını kurtarır.
Başka bir örnek de Harry Potter ve Azkaban Tutsağı filminde; Harry’nin, kendisini ve Sirius’u ruh emicilerden kurtaran bir silüet görmesi üzerine bunun ölmüş olan babası olduğunu düşünmesi, fakat Hermione ile geçmişe gittiklerinde hayatlarını kurtaranın kendisi olduğunu anladığı sahnedir.
Çoğu örnekte, kişi geçmişe giderek zaten yaşanmış bir olaydaki görevini yerine getirir. Kendini doğrulayan kehanette ise, kişi henüz gerçekleşmemiş bir olaydaki görevini yerine getirir ve zamanda yolculuk eden genellikle bir insandan çok, bilgi olur (örneğin kehanet şeklinde). Her iki durumda da, geçmişi veya geleceği değiştirme çabaları boşa çıkar.
Edebiyat ve kurgudan örnekler
Paradoksun iki yönlü örneği, bir Antik Yunan klasiği olan ‘Oedipus’ oyununda sergilenmiştir. Laius, oğlu tarafından öldürüleceği ve oğlunun, karısıyla evleneceği kehanetini alır. Kehanetin üzerine korkuya kapılan Laius, yeni doğan Oedipus’un ayaklarında delikler açarak onu ölüme terk eder, fakat Oedipus’u bulan bir çoban onu alır ve Thebes’ten uzaklaştırır. Oedipus evlatlık olduğunu bilmeden, babasını öldürüp annesiyle evleneceğini öngören aynı kehanetinden korkarak evden kaçar. Bu arada Laius, Sfenks’in bilmecesini çözmek için tehlikeli girişimlerde bulunmaktadır. Kehanette öngörüldüğü gibi, Oedipus’un yolu zengin bir adamla kesişir ve aralarında, sonunda Oedipus’un adamı öldürdüğü bir kavga başlar. Oedipus’un bilmediği şey ise bu adamın babası olduğudur. Oedipus, kral olabilmek adına esrarengiz bilmeceyi çözerek Sfenks’i alt eder. Dul kraliçe Jocasta’nın kendi annesi olduğunu bilmeden onunla evlenir.
Pek çok kurgusal eser, zaman yolculuğu dolayısıyla mantıklı şekilde meydana gelebilecek çeşitli durumları ele almış, çoğunlukla da paradokslarla uğraşmıştır. Yazgı paradoksu bu tarz kurgularda sıklıkla karşılaşılan bir edebi araçtır. Örnekler arasında Robert Heinlein’ın genç bir adamın geçmişe götürülüp, kendisinin genç ve cinsiyet değiştirme ameliyatı geçirmeden önceki kadın halini hamile bırakması için kandırılmasını konu alan isimli hikâyesi ve David Gerrold’un 1973 yılında yayımladığı, içinde benzer paradoksların yer aldığı isimli bilimkurgu romanı yer alır.
Zamanda yolculuğun hikâyelerde konu olarak kullanılmasından önce, kendini doğrulayan kehanet versiyonu oldukça yaygındı. Shakespeare’in Macbeth’i bunun klasik bir örneğidir. Minority Report filmindeyse; kehanetlerin, polisin suçu yok etmek adına rutin olarak kullanabileceği kadar güvenilir olduğu bir dünya tasvir edilmiştir.
Harry Potter evreninde, (Sybill Trelawney) tarafından ortaya atılan, Voldemort’u yenebilecek güçlere sahip bir büyücünün doğacağı kehanet Snape tarafından kısmen duyulmuştur. Bunun üzerine Snape Voldemort’u bunun hakkında uyarmıştır. Kehanetten haberdar bir şekilde ve bu bebeğin Harry olacağını varsayarak Potter ailesine saldırmış, Harry’nin ebeveynlerini öldürmüş fakat bebeği öldürme çabasında başarısız olması üzerine saldırısı geri tepmiş, kendisini zayıflatmış ve Harry’nin 18 yıl sonra Voldemort’u yenmesi senaryosunun gerçekleşmesini sağlamıştır.
Terminatör’ün ilk filmi yazgı paradoksuna dayanmaktadır. İlk filmde, sayborg T-800, Skynet karşıtlarının annesine suikast düzenlemek üzere geçmişe gönderilir, yok edilir, fakat parçaları kurtarılır, böylece T-800 yaratmanın mümkün olduğu bir yaratmış olur. Buna ek olarak, Skynet’in suikast planını durdurmak üzere Kyle Reese, T-800’ü geriye doğru zaman yolculuğunda takip eder ve kendini, Skynet’in en başta ortadan kaldırmaya çabaladığı düşmanının babası olarak bulur.
Zaman yolculuğu paradoksları, Bioshock Infinite ve The Zybourne Clock gibi video oyunlarının arka planında da karşımıza çıkar.
Uzay Yolu: Yeni Nesil’in bir bölümü olan “Sebep ve Sonuç”ta, Atılgan’ın bir uzayzaman bozunması yakınlarında imha olmasıyla birlikte zamansal nedensellik döngüsü oluşarak, gemiyi ve mürettebatını, kendi ölümleriyle sonuçlanacak olayları tekrar tekrar yaşamak zorunda kaldıkları zamana hapseder.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Ocak 2015.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Yazgi paradoksu diger adlariyla nedensel dongu nedensellik dongusu veya daha az bilinen isimleri kapali dongu kapali zaman dongusu bilimkurguda tema olarak sikca kullanilan bir zaman yolculugu paradoksudur Zamansal nedensellik dongusu senaryosuna gore onceden yasanan 1 olay daha sonra yasanacak 2 olayin nedenidir veya en azindan nedenlerinden biridir ve zaman yolculugu dolayisiyla 2 olay ayni zamanda 1 olayin nedenidir Zaman yolcusu zamanda gecmise yolculuk yapmasini yazan ya da onceden tayin eden olaylar dongusune yakalandiginda paradoks baslar Bu durumda 2 olay yolcunun zamanda gecmise gitmesi olayi haline gelir ve 1 olay ise zaman yolcusunun gecmiste yaptigi ve kendisini gecmise yolculuk yapmasi icin etkileyen bir olaya donusur Paradoksa gore gecmise yolculuk eden kisilerin herhangi bir durumu degistirme ihtimali yoktur Sevdigi birine araba carpmasini engellemeye calisan birini ornek alirsak bu kisi kaza olmadan olay yerine yetismek icin arabayla giderken tam da kurtarmak icin geri dondugu insana carpar ve gelecekteki kendisinin gecmise gitmesine sebep olacak olume neden olur Yazgi paradoksu birinin gecmise gidip buyukbabasini oldurdurmesi durumunda bu olayin imkansiz olacagini cunku kendisinin hic dogmamis kabul edilcegini varsayan buyukbaba paradoksunun tam tersidir Paradoks ilahi guclerin ulvi planlarina atifta bulunma zorunlulugu tasimaz Yalnizca zamanin degismez olduguna dair bir inanc sunar Olaylar serisi ulvi bir plandan ziyade nedenselligin bir parcasi da olabilir ornegin Olay A Cilgin Bilim Adami zaman yolculugu mekanigi hakkinda bir seyler geveleyen Psikozlu Deliyle tanisir Olay B Cilgin Bilim Adami hayatini zaman yolculugunu ispatlamaya adarken karisi ve cocuklari tarafindan terk edilir Olay C Cilgin Bilim Adami bunu engellemek adina gecmise yolculuk yapmaya karar verir Olay D Zaman yolculugu Cilgin Bilim Adamini Psikozlu Deliye donusturmustur Buradaki yazgi nedenselligin degismezligi anlamindadir bir planin var olmasi zorunlulugundan dolayi degil Zaman yolculugu esnasinda gecmisi etkileme olasiligindan dolayi tarihin degismemesini aciklamanin bir yolu da olan seylerin zaten olmasi gerektigidir Bu ya gecmisi bilincli ya da bilincsiz sekilde degistirme girisiminde olan zaman yolcusunun cabalarinin tarihin bizim bildigimiz haliyle sekillenmesinde yeri oldugu ve tarihi degistiremeyecegi ya da zaman yolcusunun gecmisle ilgili bildiklerinin gelecekte yapacagi geriye dogru zaman yolculugunun tecrubelerini de icerdigi anlamina gelir Novikov oz tutarlilik prensibi Diger bir deyisle zaman yolculari gecmistedir bu da onlarin daha onceden de gecmiste olmalarini gerektirir Bu yuzden de varliklari gelecek icin cok onemlidir ve gelecegin kendi hatirladiklari gibi gerceklesmesini saglayacak eylemlerde bulunurlar Bu paradoks yakindan alakalidir ve genellikle ayni anda gerceklesirler Zamansal nedensellik dongusuZamansal nedensellik dongusu zamanda belirli bir anin bagimsiz bir zaman diliminde kendini devamli tekrar etmesiyle olusan kuramsal bir olaydir Zamansal nedensellik dongusu uzayzamanin icindeki yerel bir zaman diliminin sonsuza kadar kendini tekrar edecek sekilde bozunmasi durumudur Baska bir deyisle zamansal nedensellik dongusu neden sonuc zincirinin dairesel oldugu teorik bir olgudur Ornegin eger A olayi B olayina B olayi C olayina ve C olayi da A olayina neden oluyorsa bu olaylarin nedensellik dongusu icinde oldugu soylenebilir Zamansal nedensellik dongusu olagan uzayzamandan ayri oldugundan dolayi zaman bu anormal olayda bulunmayanlar icin normal akarken olayin icinde yer alanlar ayni zaman dilimini tekrar ederler Zamansal nedensellik dongusu sadece olaylarin birebir ayni sekilde ve sonsuza dek tekrar edecegini belirtmez ayni zamanda kucuk degisikliklerin olabilecegini de one surer hatta dongu devam ettikce artacaklarini savunur Bilimkurguda guclu ve surekli deja vuler daha once birkac kere gerceklesmis olan olaylarin tekrar yasaniyormus hissi vermesi zamansal nedensellik dongusunun uyarici isaretleri olarak kabul edilmistir Ornekler ve cesitlemelerNesnelerin yerini bilginin aldigi bir yazgi paradoksu cesidinde zamanda yolculuk yapmak ve kendini dogrulayan kehanetler benzer kabul edilir Ornegin bir adam kendi gelecegiyle ilgili bilgi aliyor ve kalp krizinden olecegini ogrenir Bu alinyazisindan kacabilmek icin form tutmaya karar verir fakat bunu yaparken kendini cok zorlar bu da kendisini oldurecek olan kalp krizine neden olur Bu orneklerde nedensellik buyuk degisikliklere ugratilmistir cunku komsulugu bulunan olaylar birbirlerinin hem sebebi hem de sonucudur ve paradoks da burada yatmaktadir Ayni anda olmayan bir yazgi paradoksu icin asagidaki ornek verilebilir 1850 yilinda Bob un atini bir sey korkutur ve Bob neredeyse bir ucurumdan dusecekken yabanci bir adam tarafindan kurtarilir Bu adam daha sonra heykeli dikilerek onurlandirilir 200 yil sonra John zamanda geriye dogru seyahate cikar ve birinin atinin ucurumdan dusmek uzere oldugunu gorur Kosarak adamin yardimina gider ve hayatini kurtarir Baska bir ornek de Harry Potter ve Azkaban Tutsagi filminde Harry nin kendisini ve Sirius u ruh emicilerden kurtaran bir siluet gormesi uzerine bunun olmus olan babasi oldugunu dusunmesi fakat Hermione ile gecmise gittiklerinde hayatlarini kurtaranin kendisi oldugunu anladigi sahnedir Cogu ornekte kisi gecmise giderek zaten yasanmis bir olaydaki gorevini yerine getirir Kendini dogrulayan kehanette ise kisi henuz gerceklesmemis bir olaydaki gorevini yerine getirir ve zamanda yolculuk eden genellikle bir insandan cok bilgi olur ornegin kehanet seklinde Her iki durumda da gecmisi veya gelecegi degistirme cabalari bosa cikar Edebiyat ve kurgudan orneklerParadoksun iki yonlu ornegi bir Antik Yunan klasigi olan Oedipus oyununda sergilenmistir Laius oglu tarafindan oldurulecegi ve oglunun karisiyla evlenecegi kehanetini alir Kehanetin uzerine korkuya kapilan Laius yeni dogan Oedipus un ayaklarinda delikler acarak onu olume terk eder fakat Oedipus u bulan bir coban onu alir ve Thebes ten uzaklastirir Oedipus evlatlik oldugunu bilmeden babasini oldurup annesiyle evlenecegini ongoren ayni kehanetinden korkarak evden kacar Bu arada Laius Sfenks in bilmecesini cozmek icin tehlikeli girisimlerde bulunmaktadir Kehanette ongoruldugu gibi Oedipus un yolu zengin bir adamla kesisir ve aralarinda sonunda Oedipus un adami oldurdugu bir kavga baslar Oedipus un bilmedigi sey ise bu adamin babasi oldugudur Oedipus kral olabilmek adina esrarengiz bilmeceyi cozerek Sfenks i alt eder Dul kralice Jocasta nin kendi annesi oldugunu bilmeden onunla evlenir Pek cok kurgusal eser zaman yolculugu dolayisiyla mantikli sekilde meydana gelebilecek cesitli durumlari ele almis cogunlukla da paradokslarla ugrasmistir Yazgi paradoksu bu tarz kurgularda siklikla karsilasilan bir edebi aractir Ornekler arasinda Robert Heinlein in genc bir adamin gecmise goturulup kendisinin genc ve cinsiyet degistirme ameliyati gecirmeden onceki kadin halini hamile birakmasi icin kandirilmasini konu alan isimli hikayesi ve David Gerrold un 1973 yilinda yayimladigi icinde benzer paradokslarin yer aldigi isimli bilimkurgu romani yer alir Zamanda yolculugun hikayelerde konu olarak kullanilmasindan once kendini dogrulayan kehanet versiyonu oldukca yaygindi Shakespeare in Macbeth i bunun klasik bir ornegidir Minority Report filmindeyse kehanetlerin polisin sucu yok etmek adina rutin olarak kullanabilecegi kadar guvenilir oldugu bir dunya tasvir edilmistir Harry Potter evreninde Sybill Trelawney tarafindan ortaya atilan Voldemort u yenebilecek guclere sahip bir buyucunun dogacagi kehanet Snape tarafindan kismen duyulmustur Bunun uzerine Snape Voldemort u bunun hakkinda uyarmistir Kehanetten haberdar bir sekilde ve bu bebegin Harry olacagini varsayarak Potter ailesine saldirmis Harry nin ebeveynlerini oldurmus fakat bebegi oldurme cabasinda basarisiz olmasi uzerine saldirisi geri tepmis kendisini zayiflatmis ve Harry nin 18 yil sonra Voldemort u yenmesi senaryosunun gerceklesmesini saglamistir Terminator un ilk filmi yazgi paradoksuna dayanmaktadir Ilk filmde sayborg T 800 Skynet karsitlarinin annesine suikast duzenlemek uzere gecmise gonderilir yok edilir fakat parcalari kurtarilir boylece T 800 yaratmanin mumkun oldugu bir yaratmis olur Buna ek olarak Skynet in suikast planini durdurmak uzere Kyle Reese T 800 u geriye dogru zaman yolculugunda takip eder ve kendini Skynet in en basta ortadan kaldirmaya cabaladigi dusmaninin babasi olarak bulur Zaman yolculugu paradokslari Bioshock Infinite ve The Zybourne Clock gibi video oyunlarinin arka planinda da karsimiza cikar Uzay Yolu Yeni Nesil in bir bolumu olan Sebep ve Sonuc ta Atilgan in bir uzayzaman bozunmasi yakinlarinda imha olmasiyla birlikte zamansal nedensellik dongusu olusarak gemiyi ve murettebatini kendi olumleriyle sonuclanacak olaylari tekrar tekrar yasamak zorunda kaldiklari zamana hapseder Ayrica bakinizNedensellik Kapali zamansi egri Dede paradoksu Paradokslar listesi Newcomb paradoksu Ozyineleme Beklenti etkisi Zamansal paradoks Predestination film ZamanKaynakca Arsivlenmis kopya 21 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Ocak 2015