Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu madde, uygun değildir. (Nisan 2014) |
Kumullar, rüzgâr tarafından uçurularak bir yerde yığılan ve toplanan kum yükseltileridir. Kumul oluşumu için, ortamda kum'un bulunması ve çevrede kapalı bir bitki örtüsünün olması gerekir. Bazı çöl kumulları kilometrelerce uzunlukta ve birkaç yüz metre yükseklikte olabilir. Gevşek yapılı kumullar sürekli yer değiştirir. Bazı çöllerde kumulların yer değiştirme hızları yılda 100 metreye kadar çıkar. Kumullar Dünya'da yoğunluklu olarak sıcak ekvator kuşağında bulunurlar ve Venüs'te Mars'ta ve Satürn'ün uydularından Titan'da farklı karışım ve yoğunlukta bulunabilirler.
Oluşumu
Kumullar, rüzgâr ve dalga faaliyetleri ile akarsu yataklarında suyun türbülanslı akış gösterdiği yerlerde oluşur. Rüzgârların biriktirmesi ile oluşan kum tepeleri, bir metre ile 200 metre yükseklikte ve birkaç metre ile yüzlerce metre uzunlukta olabilir. Dünya üzerindeki kurak alanların %20 kadarı kumullar ile kaplıdır. (1)
Kumul oluşumu için, ortamda kumun bulunması ve çevrede kapalı bir bitki örtüsünün olması gerekir. Bunun dışında, kumulların oluşup şekillenmesinde esas rol rüzgâra aittir. Hakim rüzgâr yönü ve hızları önemlidir. Ayrıca bitki örtüsü, kum kaynağına olan mesafe, zeminin nem içeriği, zeminde yer yer bulunabilen küçük göller ve bataklıklar, zemindeki kayalık çıkıntılar gibi çeşitli tümseklerle çalı ve otsu bitkilerden oluşan engellerin de rolleri bulunur. Kumullar tüm bu etmenlere bağlı olarak farklı şekil ve boyutlarda oluşabilirler. Gevşek yapılı kumullar sürekli yer değiştirir. Bazı çöllerde kumulların yer değiştirme hızları yılda 100 metreye kadar çıkar. Rüzgârların kumları yukarı doğru itmesi ile kayma-akma yüzeyleri (slip-face) oluşur. Tepeciklerin arasında bulunan vadi veya çukurlara bolluk denir. Bir kumul alanı çeşitli şekil ve boyutlarda kumullar ile kaplı olabilir. Büyük kumul alanlarına erg denir.
Rüzgâr İle Oluşan Kumullar
Enine Kumullar (Barkan)
Kumların birleşerek hilal şeklini oluşturduğu büyük ve geniş kumullardır. Rüzgârın tek yönden esmesi ile oluşurlar. Kayma-akma yüzeyi konkav tarafındadır. Dünya üzerindeki en büyük enine kumullar Çin’de bulunan Taklamakan Çölü’nde bulunmaktadır. (3 Kilometre)
Doğrusal Kumullar
Uzantılı kumullar olarak da bilinirler. Kum ya da hafif engebeli kum tepeleridir. Oldukça uzun olabilirler(En fazla 160 kilometre). Bazı küçük tepecikler birleşerek Y şeklindeki birleşik tepeleri oluştururlar. Oluşumlarında rüzgârın birçok yönden esmesi etkilidir. Pahas olarak bilinen bu kumullar, lös tepeleriyle benzerlik gösterebilir. Son Buzul Çağı’nda oluştukları tahmin edilmektedir.
Yıldız Kumullar
Radyal simetrik şeklinde olan yıldız kumulları, piramidal kum tepeleridir. Çok yönlü rüzgâr rejimlerinin etkili olduğu yerlerde görülür. Üç ya da daha fazla akma-kayma yüzeyi olabilir. Yıldız kumulları yanal yerine, yukarı doğru gelişme gösterir. Hakim olarak Büyük Sahra Çölü’nde bulunurlar. Dünya üzerindeki en uzun yıldız kumulları 500 m uzunluk ile Çin’in güneydoğusundaki Badain Jaran Çölü’nde bulunmaktadır.
Kubbe Kumulları
Kumların birleşerek yuvarlak oluşturduğu kumul şeklidir. Oval ya da dairesel şekilde olan kubbe kumullarının akma-kayma yüzeyleri genellikle bulunmaz. Yaygın bir tür değildir.
Parabolik Kumullar
Bitki örtüsünün sınırlı veya toprakların biraz nemli olduğu alanlarda oluşur. Bunlar şapka veya firkete şeklinde bir sıralama gösterebilirler.
Boyuna Kumullar (Seif Tepeleri)
Uzunlamasına olarak gelişen , kıvrımlı bir yapıya sahiptir Dünya üzerinde birçok farklı türü bulunmaktadır. Çoğunlukla hâkim rüzgâr yönüne paralel uzanarak, büyük olan kumulların parçalanması ile oluşurlar. Sarp ve katı bir görünüme sahip olsa da, yer yer gevşek kumlara rastlanır. Sahra’da yaygın olarak bulunurlar bunlar içerisinde en büyük ve bilinen olanı Arap Yarımadası'nın güneyinin üçte birini kaplayan Rub’al Khali adındaki ergdir.
Rüzgâr yönünün değişmesi durumunda, Seif tepelerinde minyatür barkanlar meydana gelmektedir. Meydana gelen barkanlar uzun süre hâkim olduktan sonra yerini eski forma bırakır. Rüzgârın tek yönden estiği zamanlarda minyatür barkanların arasında korunaklı oluklar oluşur. Uzunlamasına kumullar, kayma-akma yönünün kaynağını rüzgârın kuvvetlice estiği yerden alır.
Uzunlamasına olarak gelişen bir kumul, bazı durumlarda rüzgârın esme durumuna bağlı olarak dik bir şekilde oluşur.
Gerilemesine Kumullar
Hakim rüzgârların ters yöne esmesiyle meydana gelir. Bu tepelerin üç çeşidi vardır; Basit, bileşik, karmaşık. Basit tepelerin temel şekli geometriktir. En az kayma-ama yüzeyine sahip olan tepelerdir. Bileşik ve karmaşık tepelerde rüzgârın esme yönü ve şiddeti oldukça etkilidir.
Kumul Tipleri
Su-Altı Kumulları
Jeolojide “mega ripple” olarak bilinir. Su akışının etkili olduğu kum veya çakıl yataklarında oluşur. Doğal (nehir ve haliç gibi)ya da yapay (kanallar ve boru hatları gibi)olarak her yerde meydana gelebilir. Bu tepelerin en dikkat çekici özelliği, dalga boyu ve yüksekliğinin bir tren oluşturacak şekilde aynı olmasıdır.
Tabakalı Kumullar
Kumların, dalgalar ve rüzgârlar yardımıyla sıkışıp sertleşmesiyle oluşur. Bu tabakalı kum tepeleri için, Güneybatı Devletleri argo bir terim olan “Slickrock” kullanır. Örneklerine Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunan Zion National Park da sıkça rastlanır.
Sahil-kıyı kumulları
Kurak bölgeler dışında kumulların en fazla görüldüğü sahalar kıyı bölgeleridir. Bu bölgedeki kumullara kıyı kumulları denir.
Rüzgâr tarafından plajdan kaldırılan kumullar geride kendileri tutacak herhangi bir engele rastladıkları takdirde orada birikmekte ve tepecikler meydana getirmektedir. Bunların boyutları yani uzunluk ve yükseklikleri çok değişiktir. Serbest olarak oluşan her bir kumulun rüzgâra bakan tarafı az eğimli diğer tarafı fazla eğimlidir. Bu sebeple bir tepenin profilinde belirgin bir disimetri bulunur.
Kıyı kumulları yeni ve eski olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Yeni kumullar ön tarafta bulunurlar. Bunların başlıca özelliği hareket halinde oluşları ve değişikliklere uğramalarıdır. Bazılarının üzerinde yer yer bitkiler bulunmakla birlikte, çoğu çıplaktır ve hepsinde de rüzgârın erozyon ve taşıma faaliyeti kendini kuvvetle gösterir. Bunun sonucu olarak bu tepecikler sık sık yer değiştirirler. Daha doğrusu bunlar ortadan kalkarak biraz ötede yenileri oluşur. Kumulların bazen uçları rüzgârın geldiği tarafından aksine dönük hilaller (barkanlar) şeklini de almaktadır.
Çölleşme
Kum tepelerinin canlı yaşamı üzerinde olumsuz etkileri olabilir. Kum tepeleri farklı yollar ile hareket eder. Rüzgârlara bağlı olarak kum parçacıkları zıplayan bir top gibi değişik yönlere savrulur. Rüzgârın şiddeti artıkça parçacıklar havada çarpışır büyük toz fırtınaları meydana gelir.Kumlar Afrika, Orta Doğu ve Çin’de beşeri yapıları büyük ölçüde etkiler. Bazı yerlerde biriken kumların etrafa dağılmasını önlemek için yolların kenarına çitler yapılır.
Kaynakça
- Atalay,İ.,Açıklamalı Türkçe-İngilizce Doğa Bilimleri Sözlüğü.Coğrafya-Ekoloji-Ekosistem : META Basım Matbaacılık Hizmetleri,Bornova, İzmir.
- Atalay,İ.,(2005), Genel Fiziki Coğrafya(5.Baskı),META Basım Matbaacılık,İzmir
Görüntüler
-
![image]()
Avrupa'nın en uzun kumulu -
![image]()
Kuzey Kutbu yakınlarında bulunan kumullar.Görüntü yaklaşık 1 km genişliğindedir -
![image]()
Death Valley Ulusal Parkı’ndaki Mesquite Düz Kumulları. -
![image]()
Libya, Fezzan’ın Sahra Çölü Bölgesi’nde Erg Awbari -
![image]()
Bazı kumullar kumul-boarding için uygundur -
![image]()
Sahil kumullarına erişimi sağlayan bir yaya köprüsü -
![image]()
Namib Çölü'nde bulunan kumullar -
![image]()
Meksika'nın Chihuahua Eyaleti'nde bulunan bir kumul -
![image]()
Fas'ta bir kumul -
![image]()
Parabolik kumul -
![image]()
'nde kum fırtınası -
![image]()
Kaliforniya Cronese Dağları -
![image]()
Luís Correia yakın kumul alanlarının uydu görüntüsü. -
![image]()
-
![image]()
Fas'ta bir kumul görüntüsü -
![image]()
Namib Çölü'nde kumullar; Namibya.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Nisan 2014 Kumullar ruzgar tarafindan ucurularak bir yerde yigilan ve toplanan kum yukseltileridir Kumul olusumu icin ortamda kum un bulunmasi ve cevrede kapali bir bitki ortusunun olmasi gerekir Bazi col kumullari kilometrelerce uzunlukta ve birkac yuz metre yukseklikte olabilir Gevsek yapili kumullar surekli yer degistirir Bazi collerde kumullarin yer degistirme hizlari yilda 100 metreye kadar cikar Kumullar Dunya da yogunluklu olarak sicak ekvator kusaginda bulunurlar ve Venus te Mars ta ve Saturn un uydularindan Titan da farkli karisim ve yogunlukta bulunabilirler FasKelso Kumullari Mojave Ulusal Koruma Alani California tepeleri uzerindeki cig yataklariOlusumuKumullar ruzgar ve dalga faaliyetleri ile akarsu yataklarinda suyun turbulansli akis gosterdigi yerlerde olusur Ruzgarlarin biriktirmesi ile olusan kum tepeleri bir metre ile 200 metre yukseklikte ve birkac metre ile yuzlerce metre uzunlukta olabilir Dunya uzerindeki kurak alanlarin 20 kadari kumullar ile kaplidir 1 Kumul olusumu icin ortamda kumun bulunmasi ve cevrede kapali bir bitki ortusunun olmasi gerekir Bunun disinda kumullarin olusup sekillenmesinde esas rol ruzgara aittir Hakim ruzgar yonu ve hizlari onemlidir Ayrica bitki ortusu kum kaynagina olan mesafe zeminin nem icerigi zeminde yer yer bulunabilen kucuk goller ve batakliklar zemindeki kayalik cikintilar gibi cesitli tumseklerle cali ve otsu bitkilerden olusan engellerin de rolleri bulunur Kumullar tum bu etmenlere bagli olarak farkli sekil ve boyutlarda olusabilirler Gevsek yapili kumullar surekli yer degistirir Bazi collerde kumullarin yer degistirme hizlari yilda 100 metreye kadar cikar Ruzgarlarin kumlari yukari dogru itmesi ile kayma akma yuzeyleri slip face olusur Tepeciklerin arasinda bulunan vadi veya cukurlara bolluk denir Bir kumul alani cesitli sekil ve boyutlarda kumullar ile kapli olabilir Buyuk kumul alanlarina erg denir Ruzgar Ile Olusan KumullarEnine Kumullar Barkan Kumlarin birleserek hilal seklini olusturdugu buyuk ve genis kumullardir Ruzgarin tek yonden esmesi ile olusurlar Kayma akma yuzeyi konkav tarafindadir Dunya uzerindeki en buyuk enine kumullar Cin de bulunan Taklamakan Colu nde bulunmaktadir 3 Kilometre Dogrusal Kumullar Uzantili kumullar olarak da bilinirler Kum ya da hafif engebeli kum tepeleridir Oldukca uzun olabilirler En fazla 160 kilometre Bazi kucuk tepecikler birleserek Y seklindeki birlesik tepeleri olustururlar Olusumlarinda ruzgarin bircok yonden esmesi etkilidir Pahas olarak bilinen bu kumullar los tepeleriyle benzerlik gosterebilir Son Buzul Cagi nda olustuklari tahmin edilmektedir Yildiz Kumullar Radyal simetrik seklinde olan yildiz kumullari piramidal kum tepeleridir Cok yonlu ruzgar rejimlerinin etkili oldugu yerlerde gorulur Uc ya da daha fazla akma kayma yuzeyi olabilir Yildiz kumullari yanal yerine yukari dogru gelisme gosterir Hakim olarak Buyuk Sahra Colu nde bulunurlar Dunya uzerindeki en uzun yildiz kumullari 500 m uzunluk ile Cin in guneydogusundaki Badain Jaran Colu nde bulunmaktadir Kubbe Kumullari Kumlarin birleserek yuvarlak olusturdugu kumul seklidir Oval ya da dairesel sekilde olan kubbe kumullarinin akma kayma yuzeyleri genellikle bulunmaz Yaygin bir tur degildir Parabolik Kumullar Bitki ortusunun sinirli veya topraklarin biraz nemli oldugu alanlarda olusur Bunlar sapka veya firkete seklinde bir siralama gosterebilirler Boyuna Kumullar Seif Tepeleri Nasa nin Terra Uydusu ndan uzaktan algilama sistemi Aster ile cekilen Rub al Khali Uzunlamasina olarak gelisen kivrimli bir yapiya sahiptir Dunya uzerinde bircok farkli turu bulunmaktadir Cogunlukla hakim ruzgar yonune paralel uzanarak buyuk olan kumullarin parcalanmasi ile olusurlar Sarp ve kati bir gorunume sahip olsa da yer yer gevsek kumlara rastlanir Sahra da yaygin olarak bulunurlar bunlar icerisinde en buyuk ve bilinen olani Arap Yarimadasi nin guneyinin ucte birini kaplayan Rub al Khali adindaki ergdir Ruzgar yonunun degismesi durumunda Seif tepelerinde minyatur barkanlar meydana gelmektedir Meydana gelen barkanlar uzun sure hakim olduktan sonra yerini eski forma birakir Ruzgarin tek yonden estigi zamanlarda minyatur barkanlarin arasinda korunakli oluklar olusur Uzunlamasina kumullar kayma akma yonunun kaynagini ruzgarin kuvvetlice estigi yerden alir Uzunlamasina olarak gelisen bir kumul bazi durumlarda ruzgarin esme durumuna bagli olarak dik bir sekilde olusur Gerilemesine Kumullar Karmasik Tepeler Dunyanin en uzun kumullarindan biri olan Namib Colu Hakim ruzgarlarin ters yone esmesiyle meydana gelir Bu tepelerin uc cesidi vardir Basit bilesik karmasik Basit tepelerin temel sekli geometriktir En az kayma ama yuzeyine sahip olan tepelerdir Bilesik ve karmasik tepelerde ruzgarin esme yonu ve siddeti oldukca etkilidir Kumul TipleriSu Alti Kumullari Jeolojide mega ripple olarak bilinir Su akisinin etkili oldugu kum veya cakil yataklarinda olusur Dogal nehir ve halic gibi ya da yapay kanallar ve boru hatlari gibi olarak her yerde meydana gelebilir Bu tepelerin en dikkat cekici ozelligi dalga boyu ve yuksekliginin bir tren olusturacak sekilde ayni olmasidir Utah ta bulunan su alti kumullariTabakali Kumullar Kumlarin dalgalar ve ruzgarlar yardimiyla sikisip sertlesmesiyle olusur Bu tabakali kum tepeleri icin Guneybati Devletleri argo bir terim olan Slickrock kullanir Orneklerine Amerika Birlesik Devletleri nde bulunan Zion National Park da sikca rastlanir Sahil kiyi kumullari Guney Sydney de bulunan Kurnell Peninsula kiyi kumullari Curonian Spit te bulunan kiyi kumullari Kurak bolgeler disinda kumullarin en fazla goruldugu sahalar kiyi bolgeleridir Bu bolgedeki kumullara kiyi kumullari denir Ruzgar tarafindan plajdan kaldirilan kumullar geride kendileri tutacak herhangi bir engele rastladiklari takdirde orada birikmekte ve tepecikler meydana getirmektedir Bunlarin boyutlari yani uzunluk ve yukseklikleri cok degisiktir Serbest olarak olusan her bir kumulun ruzgara bakan tarafi az egimli diger tarafi fazla egimlidir Bu sebeple bir tepenin profilinde belirgin bir disimetri bulunur Kiyi kumullari yeni ve eski olmak uzere iki gruba ayrilabilir Yeni kumullar on tarafta bulunurlar Bunlarin baslica ozelligi hareket halinde oluslari ve degisikliklere ugramalaridir Bazilarinin uzerinde yer yer bitkiler bulunmakla birlikte cogu ciplaktir ve hepsinde de ruzgarin erozyon ve tasima faaliyeti kendini kuvvetle gosterir Bunun sonucu olarak bu tepecikler sik sik yer degistirirler Daha dogrusu bunlar ortadan kalkarak biraz otede yenileri olusur Kumullarin bazen uclari ruzgarin geldigi tarafindan aksine donuk hilaller barkanlar seklini de almaktadir CollesmeYollarda kumul birikimini onlemenin tek yolu yol boyunca cit ve agaclandirma yapmaktir Kum tepelerinin canli yasami uzerinde olumsuz etkileri olabilir Kum tepeleri farkli yollar ile hareket eder Ruzgarlara bagli olarak kum parcaciklari ziplayan bir top gibi degisik yonlere savrulur Ruzgarin siddeti artikca parcaciklar havada carpisir buyuk toz firtinalari meydana gelir Kumlar Afrika Orta Dogu ve Cin de beseri yapilari buyuk olcude etkiler Bazi yerlerde biriken kumlarin etrafa dagilmasini onlemek icin yollarin kenarina citler yapilir KaynakcaAtalay I Aciklamali Turkce Ingilizce Doga Bilimleri Sozlugu Cografya Ekoloji Ekosistem META Basim Matbaacilik Hizmetleri Bornova Izmir Atalay I 2005 Genel Fiziki Cografya 5 Baski META Basim Matbaacilik IzmirGoruntulerAvrupa nin en uzun kumulu Kuzey Kutbu yakinlarinda bulunan kumullar Goruntu yaklasik 1 km genisligindedir Death Valley Ulusal Parki ndaki Mesquite Duz Kumullari Libya Fezzan in Sahra Colu Bolgesi nde Erg Awbari Bazi kumullar kumul boarding icin uygundur Sahil kumullarina erisimi saglayan bir yaya koprusu Namib Colu nde bulunan kumullar Meksika nin Chihuahua Eyaleti nde bulunan bir kumul Fas ta bir kumul Parabolik kumul nde kum firtinasi Kaliforniya Cronese Daglari Luis Correia yakin kumul alanlarinin uydu goruntusu Libyanin Fizan bolgesindeki Sahra Colunden bir kumul tepecigi Fas ta bir kumul goruntusu Namib Colu nde kumullar Namibya