Muqam Arapça مقام çoğul maqāmāt مقامات veya maqams Azerice muğam Türkçe makam Uygur Türkçesinde muqa

Muqam, (Arapça: مقام‎; çoğul maqāmāt; مقامات veya maqams; Azerice: muğam; Türkçe: makam) Uygur Türkçesinde "muqam" olarak söylenen "makam" sözcüğü Arapça kökenli olup, yer, mevki, derece anlamlarının yanı sıra müzikte sistemleştirilmiş bir bütün müzik eserini ifade eder. “Türkçe Sözlük’te "makam" sözcüğü müzikle ilgili olarak “Türk müziğinde bir dizinin işleniş biçimine verilen ad” şeklinde açıklanmıştır. Uygur Türkleri arasındaki “muqam” ise belirli düzen ve kurallar içerisinde sistemleştirilmiş büyük hacimli musiki eserler için kullanılmaktadır.

Uygurların vaha şehirleri ile adlandırılan yerel muqam sistemleri vardır bunlar; İli, Dolan, Kumul ve Turfan'dır. Bu noktada tamamen geliştirilen birçoğu batı Tarım bölgesinin Oniki Uygur muqamları, müzik ve şarkılar Turdi Akhun ve Omar Akhun gibi geleneksel sanatçılar tarafından kayda alınmıştır. Uygur müziğinde; Daf, Dutar, Tämbur, Satar, Rawap, Ghijek, Khushtar, Chang, Näy, Balaman, Qalun, Sapaya, Sunay ve Naghra gibi müzik aletleri bulunur.

Sincan Uygur Muqamı UNESCO tarafından, İnsanlığın Manevi Mirası bir parçası olarak belirlenmiştir.

Oniki Muqam'ın kökeni

Doğu Türkistan'da Uygur makamlarının kökeni milattan sonra 5. - 6. yüzyıllara, hatta daha eskilere kadar geriye gider. Çin tarih kaynakları bu konuda önemli deliller sunar. Çin kayıtlarında, Batı Han döneminde batı bölgesine elçi olarak gönderilen Zhang Qian (張騫, Zhāng Qiān), Çin’e dönüşünde Hoy-Hu (Uygur)ların iki makamını ve çalınış yöntemini götürdüğü, Kuçar, Kaşgar ve İdikut gibi bölgelerin yaylı ve üflemeli çalgılar topluluğu olduğunu, bunların Çin’e gidip konserler verdikleri, bu çalgılar topluluğunun 15 çeşit çalgı aletinin olduğu, 6. yüzyılda Kuçarlı müzik ustası Sucup’un oniki ezgiyi Çin’e götürüdüğü hakkında kayıtlar bulunmaktadır.

Son yıllarda Uygur Oniki Muqam’ının kökeniyle ilgili başka bir görüş ortaya atılmıştır ki, buna göre, Oniki Muqam’ı yaratan azınlıklar, Dolanlardır. Kaynaklarda Dolo ya da Dolonfit diye adlandırılan bu kabile, bugünkü Yeken nehri boyunca güneyden kuzeye doğru Mekit ve Maralbeşi İlçesi, sonra Tarım Nehri boyunca batıdan doğuya doğru Aksu’ya bağlı Avat, Karatal, Şayar, hatta Kuçar’ın güney bölgelerinde yaşamışlardır. Bunlar Çin tarih kaynaklarında eski Uygur kabilelerinden biri olarak gösterilmektedir. "Dolan" bodunsal kökeni milattan sonra 480’lı yıllarda tahta oturan Cücen hanı Dolon’un isminden gelmektedir.

Dolon’a tabi olan kabileler dağılınca yüksek arabalılar, yani Kanglılar’ın Börkli kabilesi de ayrılmış, bunlar daha sonra "Dolonlular" (Dolanlıklar) diye adlandırılmıştır. "Dolon" sözcüğü sesçil değişme uğrayarak "Dolan" biçiminde telaffuz edilmeye başlamıştır.

Uygur Oniki Muqamı’nın kökeniyle ilgili, Abdurahim Ötkür’ün tespitleri çok ilgi çekicidir. O Farabi’nin Arap medeniyeti ve (كتاب الموسيقى الكبير‎, Kitāb al-Musiqā al-Kābir) kitabı ile müziğine yaptığı katkılardan bahsettikten sonra, İbn-i Sina’nın mevcut ezgi ve melodileri on iki temel şekilde toplamayı teşebbüs ettiğini, 13. yüzyılda bu temel ezgilerin her birinin birer makam olarak adlandırıldığını ifade etmiştir. O dönemde oniki muqamın adları şöyle olmuştur: Uşak, Nava, Rust, Zengola, Irak, Abu, Rahavi, Buzruk, Selik, Hizacı, Zirefkend, Höseyni. Bunlardan Uşak, Nava, Rast, Irak, Rahavi, Buzruk, Hicaz, Hüseyni makamları Uygur On İki Makamı’nda da bulunmaktadır.

Oniki Muqam'ın gelişimi

16. yüzyılda

Uygur On İki Makamı 16. yüzyılda bilinçli olarak sistemleştirilmeye başlamıştır. O dönemde, merkezi Yarkent’de olan Saidiye Hanlığı’nın hükümdarı Sultan Abdürreşit Han ( 1563 - 1570)’ın girişimi, Amannisa Hanım (1533 - 1567) ve ünlü müzik ustası Kıdırhan’ın önderliğinde halk arasındaki makamçılar organize edilmiş ve On İki Makam müziği ve metinleri derlenip sistemleştirilmeye başlamıştır. Sistemli bir hale getirilen makamlar çeşitli bölgelere yayılmış ve geliştirilmiştir.

Çağatay dönemi, (14. - 16. yüzyıl) bir bütün olarak Orta Asya'daki kültürel ve müzikal gelişimi için önemli bir dönem olarak kabul edilmektedir ve Oniki Muqam sözlerinin birçoğu bu dönemin şair-müzisyenleri tarafından yazıldığı resmen tanınmıştır. Bu dönemin önemli bir müzik kaynağı, "Müzisyenlerin Tarihi" (Tarikhi Musiqiyun), Mulla Ismatulla Mojizi tarafından 1854-5 yılında yazılmıştır.

19. yüzyılda

19. yüzyılda yaşamış Halim Selim, Setivaldı, Muhemmet Molla gibi makam ustalarının Uygur On İki Makamı’nın geliştirilmesinde büyük katkıları olmuştur. Uygur On İki Makamı’nın günümüze intikalini sağlayan ünlü makam ustası ise Turdi Ahun Aka’dır. Mayıs 1881 yılında Yengisar (Yenihisar) ilçesinde bir müzisyen ailesinde dünyaya gelen Turdi Ahun Aka, on iki yaşından itibaren makam öğrenmeye başlamış, 20 yaşında On İki Makam’ı eksiksiz icra edecek duruma gelmiştir. Kaşgar, Yeken ve Hoten gibi bölgelerde 50 yıl müzisyenlik yapan Turdi Ahun Aka, 1951 ve 1954 yıllarında Urumçi’ye davet edilmiş ve On İki Makam’ı derleme ve düzenleme işine katılmıştır. O, bu eşsiz eserin kayda geçirilerek ölümsüzleşmesini sağladıktan sonra 8 Eylül 1956’da 75 yaşında ölmüştür. Bugün Uygur On İki Makam’ı olarak bilinen eser onun icra ettiği makamlardır.

Uygur Oniki Muqamları

Rak, Čäbbiyat, Segah, Čahargah, Pänjigah, Özhal, Äjäm, Uššaq, Bayat, Nava, Mušavräk ve Iraq

Rak

Bu makamın asıl adı “rahavi”'dir. Rak, bu sözcüğün değiştirilmiş biçimidir. “Rahavi” teriminin kökü ise “kurtulma” anlamında gelen “rehâ” veya “rehâyî” sözcükleri olmalıdır. Rak Makamı, 23 nağmeden oluşmuştur. Bu makamın şafak söküp güneş yükselene kadar olan zaman diliminde icra edildiği bilinmektedir.

Çebbayat (Čäbbiyat)

Bu makamın eski adı “Hüseyni”dir. “Hüseyni” terimi ise Anadolu sahasında da bilinen bir terimdir. Farsça kökenli “çebbayat" veya "çebbiyat” teriminin hangi terkiplerden oluştuğu Uygur Türkçesi ile ilgili sözlüklerde gösterilmemiştir. Çebbayat Makamı’nın şafak sökerken icra edildiği biliniyor. Bu makamda 23 nağme ve 251 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme (Büyük Nağme) kısmında 12 ezgi ve 137 mısralı güfte; destan kısmında sekiz ezgi ve 76 mısralı güfte; meşrep kısmında 3 ezgi ve 38 mısralı güfte yer almıştır.

Segah

Bu makam Anadolu sahasında “segâh makamı” olarak bilinmektedir. Ancak Uygur Segah Makamı ile Anadolu sahasındaki Segah Makamı’nın içeriğinin aynı olup olmadığı tartışılır. Bu makamın ikindiden sonra icra edildiği kaydedilmiştir<ref>Muhammet Zunun- Abdukerim Rahman, ''Uyğur Helk Eğiz Edebiyatining Asasliri'', Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 256.</ref>. Segah Makamı’nda altı nağme ve 72 mısralı güfte bulunmaktadır<ref>''Uygur Tilining İzahlık Luğiti'', sayfa 671.</ref>.

Çehargah (Čahargah)

"Çarıgah", "çargah", şeklinde de telaffuz edilen bu makamın asıl adı "hicaz"'dır. Bu makamın gece yarısında icra edildiği bilinmektedir. Çehargah Makamı, onsekiz nağmeden oluşur.

Pencigah (Pänjigah)

Bu makamın eski adı “büzürg”dür. “Büzürg” sözcüğü “büyük”, “ulu” anlamındadır. Farsça kökenli “Pencigah” sözcüğü “beş” anlamındaki “penc” ile “vakit” anlamındaki “gah”tan oluşmaktadır. Pencigah Makamı’nın öğle yemeğinden sonra icra edildiği bilinmektedir. Pencigah Makamı’nda toplam 25 nağme ve 240 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme kısmında 174 mısralı güfte; üç destandan oluşan kısmında altı ezgi ve 24 mısralı güfte; beş meşrep (mäshräp)ten oluşan kısmında beş ezgi ve 42 mısralı güfte yer almıştır.

Özhal

"Uzhal", "Öz hal" şeklinde de telaffuz edilen bu makamın eski adının Köcek Makamı olduğu ifade edilse de, kaynaklarda "köcek" sözcüğünün kökeniyle ilgili bir açıklama bulunmamaktadır. Mehemmet Zunun ve Abdurkerim Rahman, "köcek" sözcüğünün "mütevazı", "alçak gönüllü" anlamına geldiğini ifade etmişlerdir. Bu makamın muştluk vaktinde okunduğu bilinir. Özhal Makamı 29 nağmeden oluşmuştur.

Acem (Äjäm)

Bu makamın adı Anadolu sahasında “Acemaşiran” olarak bilinmektedir. Acem (Ecem) Makamı on yedi nağmeden oluşmaktadır.

Uşşak (Uššaq)

Bu makam, Anadolu sahasında da “Uşşak Makamı” olarak bilinir. Uygur Türkçesinde Uššaq teriminin “oşşak” ya da “oşak” şeklinde de telaffuz edildiği görülmektedir. Bu makamın akşam güneş batmak üzereyken icra edildiği ifade edilmiştir. Uşşak makamı 23 nağmeden oluşmaktadır. Çoñ Neğme kısmında on dört ezgi ve doksan mısralı güfte; üç destandan oluşan kısmında altı ezgi ve elli mısralı güfte; üç meşrepten oluşan kısmından üç ezgi ve kırkaltı mısralı güfte yer almaktadır.

Bayat

Bu makam Anadolu sahasında “bayati” olarak bilinmektedir. Bu terim Oğuzların bir boyu olan “Bayat”tan gelmedir. Mehemmet Zunun ve Abdukerim Rahman, “Bayat Makamı”nın tanyeri ağarırken icra edildiğini kaydetmektedir. Bayat Makamı ondokuz nağmeden oluşmuştur.

Neva (Nava)

Bu makam Anadolu sahasında da aynı terimle ifade edilmektedir. Sabah vaktinde icra edildiği bilinen Neva makamı’nda toplam 20 nağme ve 209 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme kısmında on ezgi ve yüz mısralı güfte; üç destandan oluşan kısmında altı ezgi ve 56 mısralı güfte; iki meşrepten ibaret kısmında iki ezgi ve 44 mısralı güfte yer almıştır.

Müşavirek (Mušavräk)

Bu makamın asıl adı “Rast Makamı”dır. Bu makam Anadolu sahasında da aynı terimle bilinir. “Müşavirek” terimi Uygur Türkçesi ile ilgili sözlüklerde Arapça ve Farsça terkipten oluşan bir terim olarak gösterilmektedir. Bu makamın tam öğle vaktinde icra edildiği kaydeedilmiştir. Müşavirek makamında toplam 31 nağme ve 363 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme kısmında 17 ezgi ve 216 mısralı güfte; dört destandan oluşan kısmında sekiz ezgi ve 84 mısralı güfte; altı meşrepten oluşan kısmında altı ezgi ve 63 mısralı güfte yer almıştır.

Irak (Iraq)

Bu makamın güneş yükselirken icra edildiği bilinir. Irak Makamı’nda toplam sekiz nağme ve 102 mısralı güfte bulunmaktadır. Çoñ Neğme kısmında beş ezgi ve 76 mısralı güfte; üç meşrepten oluşan kısmında üç ezgi ve 26 mısralı güfte yer almıştır.

Uygur On İki Makamı’nın yukarıda gösterdiğimiz sırası hemen hemen sabittir. Ancak bazı araştırmacılar üçüncü makam olan Muşavirek’i on birinci makam, on birinci makam olan Segah’ı üçüncü makam olarak göstermektedirler.

Oniki Makam'ın bölümleri

mukaddime (Ar.: مقدمه) giriş, sözleri büyük Orta Asya şairlerine atfedilmiş, ana konusu insan yaşam acıları ve dini duyguları içeren bir müzik parçasının bir kişi tarafından söylendiği giriş bölümünden sonra, Uygur Oniki Makamı’ın her biri "Çong Neğme" (büyük nağme), "Dastan" (destan), "Mäshräp" (meşrep: şarkılı dans (raks)) olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.

Çong Neğme

"Çong Neğme" kısmında 9-10 tane şarkı vardır. Bu şarkılar, genellikle, coşkun, ilhamla dolu şarkılardır. "Dastan" kısmında 3 ile 6 arasında değişen sayılarda şarkı vardır. Bu şarkılar anlatış düzeni niteliklidir, yani "Ferhat ile Şirin", "Garip ile Senem" gibi halk destanlarından alınan parçalardır. Her şarkıdan sonra bir märghul (mergul) gelir.

Bunlardan "Çong Neğme" kendi içerisinde yine "täzä" (teze), "säliqä" (selike), "täkit" (tekit), "nuskha" (nushe), "jula" (cula), "sänäm" (senem), "päshru" (peşru) gibi kısımlara ayrılır.

"Täzä" (teze) terimiyle karmaşık melodiler ifade edilmiş olup, bu melodiyle şairlerin gazelleri okunmaktadır.

"Säliqä" (selike) teriminin kökeni Arapça olup "kabiliyet, tarz, üslup" anlamlarını ifade etmektedir. "Säliqä" kendi içerisinde yine "Çong säliqä" (büyük selike), "Kiçik säliqä" (küçük selike) diye ikiye ayrılır. Bu ikisinin ritmi farklı olup, "Çong Selike" ile halk şiirleri, "Kiçik Selike" ile şairlerin gazelleri okunmaktadır. "Täkit" (tekit) selikeyi destana bağlayan geçiş melodisidir. "Nushe", "cula", "senem" ve "peşru" da Çong Neğme içindeki değişik melodilerdir.

Märghul

"Märghul" (mergul) terimi Arapçadır. Makam müziğinde bir ezgiden diğer ezgiye geçerken çalınan geçiş melodisidir. Bu normalde güftesiz çalınır.

Mäshräp

"Mäshräp" (meşrep) kısmında üç ile altı arasında değişen sayılarda şarkı bulunmaktadır. Bu kısımda yer alan şarkılar, genellikle, dans havası olan oynak şarkılardır. Önce yavaş başlar, gittikçe coşku artar ve sonunda zirveye ulaşır.

Uygur Dolan Muqamları

Bash bayawan, Hudek bayawan, Sim bayawan, Chol bayawan, Dugamet bayawan, Jula, Oteng bayawan, Bom bayawan, Zil bayawan.

Uygur Kumul Muqamları

Çong derdi yaman ve Yalghuz toyundur. Kumul halk müzisyenlerinin hala yerel isimleri vardır, Kumul Rak makamı yerel ağızda Sayrang Bulbulum () olarak bilinir. Kumul makamı güçlü beş perde'li müzik tabanına sahiptir. Kumul muqamının temel müzik çalgısı Kumul Ghijek'dir, rawap, çang ve daf gibi diğer müzik çalgıları tarafından eşlik edilir.

Uygur Turfan Muqamları

Ghezel, Bashchekit, Yalangchekit, Jula, Senem, Seliqe.

Notlar

^ Türkçe Sözlük, TDK., sayfa 980.
^ Safeguarding Intangible Cultural Heritage 14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . {{|url= |tarih=14 Mayıs 2011 }} (İngilizce)
^ Muhammet Zunun- Abdukerim Rahman, Uyğur Helk Eğiz Edebiyatining Asasliri, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 275-277; Abliz Muhammet Sayrami, Süy, Tang Sulaliride Ökten Meşhur Uygur Tarihiy Şehisler, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1999, sayfa 185.
^ Abdukerim Rahman, Medeniyet İzliridin Tuğulğan Heslar, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1993, sayfa 47-48.
^ Muhemmet Osman, Dolan Meşrepliri 1, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1995, sayfa 1-4.
^ Abdurehim Ötkür, “On İkki Mukamğa Dair Bezi Mesililer Hekkıde Mulahiziler” (On İki Makam’la İlgili Bazı Meseleler Hakkında Yorumlar), Heziniler Bosuğısıda (Hazineler Eşiğinde), Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1996, sayfa 276.
^ Nathan Light, Intimate Heritage; Creating Uyghur Muqam Song in Xinjiang Berlin: Lit Verlag, 2008, . s. 165-69.
^ Muhammet Zunun- Abdukerim Rahman, Uyğur Helk Eğiz Edebiyatining Asasliri, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 270-271.
^ Abdurehim Ötkür, “On İkki Mukamğa Dair Bezi Mesililer Hekkıde Mulahiziler” (On İki Makam’la İlgili Bazı Meseleler Hakkında Yorumlar), Heziniler Bosuğısıda (Hazineler Eşiğinde), Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1996, sayfa 276; Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, Uygur Helk Eğiz Edibiyatınıng Asasliri (Uygur Halk Sözlü Edebiyatının Temelleri), Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 252.
^ Ali Nazîmâ, Faik Reşad, Mükemmel Osmanlı Lügati, Türk Dil Kurumu, Ankara 2002, sayfa 431.
^ Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 252.
^ Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 253.
^ Müzik eserlerinin yazılı metni, söz.TDK Güncel Türkçe Sözlük^[]
^ güfte: Müzik eserlerinin yazılı metni, söz. TDK Güncel Türkçe Sözlük
^ Uygur Tilining İzahlık Luğiti (Uygur Dilinin Açıklamalı Sözlüğü), Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1999, sayfa 425.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 254.
^ Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 209.
^ Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1180; Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 255.
^ Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 255.
^ Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1180.
^ Ali Püsküllüoğlu, Türkçe Sözlük, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2004, sayfa 192.
^ Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 256.
^ Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1100.
^ Uygur Tiliğa Çetin Kirgen Sözlerning İzahlık Luğiti, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 2001, sayfa 559.
^ Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1058.
^ Muhammet Zunun- Abdukerim Rahman, Uyğur Helk Eğiz Edebiyatining Asasliri, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 255.
^ Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1320.
^ Abdureup Teklimakaniy, Esliy Yezilişi Bilen Uygur On İkki Mukamı Tekstliri (Asıl Yazılışıyla Uygur On İki Makam Metinleri), Milletler Neşriyatı, Pekin 2005.
^ Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 259-260.
^ Uygur Tiliğa Çetin Kirgen Sözlerning İzahlık Luğiti, sayfa 321.
^ Uygur Tiliğa Çetin Kirgen Sözlerning İzahlık Luğiti, sayfa 527.
^ İnsan kulağının algıladığı biçimiyle herhangi bir notanın ses frekansı değeri. BSTS / Gitar Terimleri Sözlüğü 28 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . {{|url= |tarih=28 Mayıs 2010 |tarih=28 Mayıs 2010 }}

Kaynakça

"Uygur On İkki Mukamı", Şincang Halk Neşriyatı, Urumçi, 1994
Uygur On İki Makamı ve Edebiyat, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Öğretim Üyesi, Doç. Dr. Alimcan İnayet
Molla Ismätulla binni Molla Nemätulla Mojiz, Tävarikhi musiqiyun, Änvär Baytur ve Khämit Tömür, eds. Beijing: Millätlär näshriyati, 1982.

Dış bağlantılar

Uyhur Muqam Listesi27 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . {{|url= |tarih=27 Haziran 2017 }} (İngilizce)
Uygur müziği21 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . {{|url= |tarih=21 Mart 2018 }} (İngilizce)

[1] Türkçe Sözlük, TDK., sayfa 980.

[2] Safeguarding Intangible Cultural Heritage 14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . {{|url= |tarih=14 Mayıs 2011 }} (İngilizce)

[3] Muhammet Zunun- Abdukerim Rahman, Uyğur Helk Eğiz Edebiyatining Asasliri, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 275-277; Abliz Muhammet Sayrami, Süy, Tang Sulaliride Ökten Meşhur Uygur Tarihiy Şehisler, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1999, sayfa 185.

[4] Abdukerim Rahman, Medeniyet İzliridin Tuğulğan Heslar, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1993, sayfa 47-48.

[5] Muhemmet Osman, Dolan Meşrepliri 1, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1995, sayfa 1-4.

[6] Abdurehim Ötkür, “On İkki Mukamğa Dair Bezi Mesililer Hekkıde Mulahiziler” (On İki Makam’la İlgili Bazı Meseleler Hakkında Yorumlar), Heziniler Bosuğısıda (Hazineler Eşiğinde), Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1996, sayfa 276.

[7] Nathan Light, Intimate Heritage; Creating Uyghur Muqam Song in Xinjiang Berlin: Lit Verlag, 2008, . s. 165-69.

[8] Muhammet Zunun- Abdukerim Rahman, Uyğur Helk Eğiz Edebiyatining Asasliri, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 270-271.

[9] Abdurehim Ötkür, “On İkki Mukamğa Dair Bezi Mesililer Hekkıde Mulahiziler” (On İki Makam’la İlgili Bazı Meseleler Hakkında Yorumlar), Heziniler Bosuğısıda (Hazineler Eşiğinde), Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1996, sayfa 276; Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, Uygur Helk Eğiz Edibiyatınıng Asasliri (Uygur Halk Sözlü Edebiyatının Temelleri), Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 252.

[10] Ali Nazîmâ, Faik Reşad, Mükemmel Osmanlı Lügati, Türk Dil Kurumu, Ankara 2002, sayfa 431.

[11] Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 252.

[12] Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 253.

[13] Müzik eserlerinin yazılı metni, söz.TDK Güncel Türkçe Sözlük^[]

[14] güfte: Müzik eserlerinin yazılı metni, söz. TDK Güncel Türkçe Sözlük

[15] Uygur Tilining İzahlık Luğiti (Uygur Dilinin Açıklamalı Sözlüğü), Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1999, sayfa 425.

[zun-16] Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 254.

[17] Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 209.

[18] Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1180; Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 255.

[19] Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 255.

[20] Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1180.

[21] Ali Püsküllüoğlu, Türkçe Sözlük, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2004, sayfa 192.

[22] Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 256.

[23] Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1100.

[24] Uygur Tiliğa Çetin Kirgen Sözlerning İzahlık Luğiti, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 2001, sayfa 559.

[25] Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1058.

[26] Muhammet Zunun- Abdukerim Rahman, Uyğur Helk Eğiz Edebiyatining Asasliri, Şincang Helk Neşriyatı, Urumçi 1982, sayfa 255.

[27] Uygur Tilining İzahlık Luğiti, sayfa 1320.

[28] Abdureup Teklimakaniy, Esliy Yezilişi Bilen Uygur On İkki Mukamı Tekstliri (Asıl Yazılışıyla Uygur On İki Makam Metinleri), Milletler Neşriyatı, Pekin 2005.

[29] Mehemmet Zunun, Abdukerim Rahman, age., sayfa 259-260.

[30] Uygur Tiliğa Çetin Kirgen Sözlerning İzahlık Luğiti, sayfa 321.

[31] Uygur Tiliğa Çetin Kirgen Sözlerning İzahlık Luğiti, sayfa 527.

[32] İnsan kulağının algıladığı biçimiyle herhangi bir notanın ses frekansı değeri. BSTS / Gitar Terimleri Sözlüğü 28 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . {{|url= |tarih=28 Mayıs 2010 |tarih=28 Mayıs 2010 }}