Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bulgular MÖ 3. ve 4. yüzyıllarda bile Mayalar’ın yazı sistemini kullandıklarını göstermektedir. Maya yazısından önce de Orta-Amerika’da çeşitli yazı sistemlerinin kullanıldıkları (Zapotek yazısı, Olmek yazısı vs.) bilinmektedir. Bunlardan biri Olmec ile Maya yazısı arasında bir "geçiş yazısı" denilebilecek Epi-Olmec yazısıdır. Bununla birlikte 5 Ocak 2006’da National Geographic tarafından yayımlanan Maya yazısı inceleme sonuçları Maya yazı sisteminin hemen hemen en eski Orta Amerika yazı sistemleri kadar eski olduğunu göstermektedir. Kısa kısa da olsa, çoğu anıtlar, tabletler, steller (dikiltaşlar ve tahta levhalar) ve çömlekçilik ürünleri üzerine yazılmış olmak üzere günümüzde yaklaşık 10.000 Maya yazıtının ya da metninin varlığı bilinmektedir. Bunlardan başka Mayalar’ın, özellikle çeşitli incir ağacı türlerinin ağaç kabuklarından elde ettikleri kâğıtlara kaydettikleri boyalı metinler mevcuttur. Maya yazı sisteminin çözülmesi uzun ve zahmetli bir inceleme sürecinden sonra mümkün olmuştur. İlk kısmi çözümler 19. yüzyılın sonunda başlamışsa da, yazının çözülmesi konusunda esas önemli gelişmeler 1960’lı ve 1970’li yıllarda olmuştur ve günümüzde Maya metinleri tümüyle olmasa da, yeterince okunabilmektedir. Maya dilinin çözülmesi konusunda emek harcamış isimlerden bazıları Constantin Rafines, Yuri Knorozov, Ramón Arzápalo Marin’dir.
İspanyol papazlar işgalden kısa süre sonra ele geçirdikleri tüm Maya kitaplarını yakıp yok etmişlerdir. Arkeolojik sit alanlarındaki taş yazıtların, tabletlerin yanı sıra, günümüze ancak üç Maya elyazması ve birkaç sayfadan ibaret bir metin kalmıştır.
Maya kazılarında sık sık, alçıdan yapılma dikdörtgen tabletler keşfedilmektedir, fakat üzerlerinde organik izler kalmadığından yaşlarının saptanması konusunda ancak varsayımlarda bulunulmaktadır. Son incelemeler, Mayalar’ın yazı sisteminde, aynı sözcüğün yazımında hem alfabetik sistemin hem de ideografik sistemin bir arada kullanıldığını göstermiştir. Maya dillerinin yazımında karmaşık, alfabetik olmayan bir yazı sistemi kullanılmıştır. Bu, kısmen logografik, kısmen de hecesel seslere dayalı bir karışımdan oluşan yazı sistemidir; bir başka deyişle, Antik Mısır yazısında ve Çincenin Çin yazısı ve Japoncanın kanji yazısında da olduğu gibi kelime ve fikirleri belirten ideogramların yanı sıra, ayrıca sesleri belirten fonetik sembollerin de kullanıldığı bir karışımdan oluşmuştur.
Alfabeleri olmayan Mayalar’ın kullandıkları fonetik sistem rébus (karışık olarak verilmiş harfleri veya işaretleri belli bir sıralamayla bir araya getirerek bir sözcük veya cümle oluşturma) türünde bir bulmaca çözme oyununa benzetilebilir. Her glif birbirini tamamlayan iki ayrı biçim içerir. Biri temsili biçimdir, ötekisi ideogram olan sembolik biçimdir ki, bu ikincisi genellikle stilize halde olur. Gliflerin çoğu birkaç öğenin birleşimi olarak karşımıza çıkar ki, temel öğe sıfat, zarf, edat gibi takılar, ekler alır.
Dolayısıyla Maya yazısının çözülmesi son derece zordur. Çözülen gliflerin ifade ettikleri cümleler de kimi zaman yoruma muhtaçtır. Bununla birlikte yaklaşık 800 glifin (bir işaretin grafik temsili, karakter, hiyeroglifik yazıyı oluşturan parçalar) ya da işaretin kullanıldığı Maya yazısının günümüzde yaklaşık % 80'i çözülebilmiştir. Glifler hece birleşimlerini (sözcük) ifade ederler.
Maya hiyeroglifleri ya anıtlar ve mimari eserlerde genellikle taş veya tahta üzerine işlenmiş ya da kâğıt, alçı duvarlar ve seramik objeler üzerine resmedilmişlerdir. Bitkilerden elde edilmiş kâğıt genellikle 20 cm eninde, birkaç metre uzunluğunda olurdu ve yazıldıktan sonra akordeon gibi katlanırdı. Maya ülkesinin Aztek dilindeki adında ("al ve karanın ülkesi") bulunan renkler gibi kırmızı ve kara renkli mürekkepler kullanmışlardır. Bu yazı göründüğü kadarıyla çoğu zaman dini amaçlarla uygulanıyordu. Yazıcılar toplum içinde önemli bir konuma sahipti.
Maya dillerindeki sözcükler, Latin alfabesiyle yazıldıklarında, kimi zaman, yazıldığı gibi okunmamaktadır. Örneğin, Chichimec adı Çiçimek olarak, Kukul-cán ya da Kukulkán adı Kukuul kaan olarak, Chilam Balam adı Çilam Balam olarak, Yucatan ise Yukatan olarak okunur. Maya sözcüklerinde; İngilizce, İspanyolca veya diğer Latin alfabeli dillerden biriyle yazıldığında, kaleme alındığı alfabeye bağlı olarak, çoğu zaman, “ch” harfleri Türkçedeki “ç” sesiyle, “c” harfi Türkçedeki “k” sesiyle, “J” harfi genellikle Türkçedeki “h” ve nadiren “ks” sesiyle, “tz” harfleri Türkçedeki “ts” sesleriyle, “nh” harfleri Türkçedeki “n” sesiyle, “x” harfi genellikle Türkçedeki “ş” sesiyle, sözcüğün ortasında yer aldığında bazen Türkçedeki “h” gibi okunmaktadır. Özellikle İspanyol işgali sırasında Maya sözcüklerinin İspanyolcaya uyarlanarak yazılmış olduğu görülmektedir; İspanyolcada birkaç istisna dışında "h" harfi okunmaz, yani hiçbir sese karşılık gelmez.
Kaynakça
- ^ Saturno, WA; Stuart D, Beltran B (Mar 3 2006). "Early Maya writing at San Bartolo, Guatemala". Science 311 (5765): 1281–3. doi:10.1126/science.1121745 1 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. PMID 16400112 27 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Skidmore (2006)
- ^ "Epi-Olmec yazısı". 19 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2012.
- ^ Earliest Maya Writing Found in Guatemala, Researchers Say 26 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. NationalGeographic.com. Retrieved on 2007-06-06. The following year saw the publication of research on a tablet containing some 62 glyphs that had been found near the Olmec center of San Lorenzo Tenochtitlán 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., which was dated by association to approximately 900 BCE. This would make this putative Olmec script (see Cascajal Block) the oldest known for Mesoamerica; see Skidmore (2006, passim)
- ^ Miller and Taube (1993, p.131)
- ^ Maya gliflerine örnekler[]
- ^ Wikipedia-fr/Système d'écriture
- ^ Pronunciation of Mayan Names 31 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., ,
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bulgular MO 3 ve 4 yuzyillarda bile Mayalar in yazi sistemini kullandiklarini gostermektedir Maya yazisindan once de Orta Amerika da cesitli yazi sistemlerinin kullanildiklari Zapotek yazisi Olmek yazisi vs bilinmektedir Bunlardan biri Olmec ile Maya yazisi arasinda bir gecis yazisi denilebilecek Epi Olmec yazisidir Bununla birlikte 5 Ocak 2006 da National Geographic tarafindan yayimlanan Maya yazisi inceleme sonuclari Maya yazi sisteminin hemen hemen en eski Orta Amerika yazi sistemleri kadar eski oldugunu gostermektedir Kisa kisa da olsa cogu anitlar tabletler steller dikiltaslar ve tahta levhalar ve comlekcilik urunleri uzerine yazilmis olmak uzere gunumuzde yaklasik 10 000 Maya yazitinin ya da metninin varligi bilinmektedir Bunlardan baska Mayalar in ozellikle cesitli incir agaci turlerinin agac kabuklarindan elde ettikleri kagitlara kaydettikleri boyali metinler mevcuttur Maya yazi sisteminin cozulmesi uzun ve zahmetli bir inceleme surecinden sonra mumkun olmustur Ilk kismi cozumler 19 yuzyilin sonunda baslamissa da yazinin cozulmesi konusunda esas onemli gelismeler 1960 li ve 1970 li yillarda olmustur ve gunumuzde Maya metinleri tumuyle olmasa da yeterince okunabilmektedir Maya dilinin cozulmesi konusunda emek harcamis isimlerden bazilari Constantin Rafines Yuri Knorozov Ramon Arzapalo Marin dir Palenque de bulunan Maya glifleri Ispanyol papazlar isgalden kisa sure sonra ele gecirdikleri tum Maya kitaplarini yakip yok etmislerdir Arkeolojik sit alanlarindaki tas yazitlarin tabletlerin yani sira gunumuze ancak uc Maya elyazmasi ve birkac sayfadan ibaret bir metin kalmistir Maya kazilarinda sik sik alcidan yapilma dikdortgen tabletler kesfedilmektedir fakat uzerlerinde organik izler kalmadigindan yaslarinin saptanmasi konusunda ancak varsayimlarda bulunulmaktadir Son incelemeler Mayalar in yazi sisteminde ayni sozcugun yaziminda hem alfabetik sistemin hem de ideografik sistemin bir arada kullanildigini gostermistir Maya dillerinin yaziminda karmasik alfabetik olmayan bir yazi sistemi kullanilmistir Bu kismen logografik kismen de hecesel seslere dayali bir karisimdan olusan yazi sistemidir bir baska deyisle Antik Misir yazisinda ve Cincenin Cin yazisi ve Japoncanin kanji yazisinda da oldugu gibi kelime ve fikirleri belirten ideogramlarin yani sira ayrica sesleri belirten fonetik sembollerin de kullanildigi bir karisimdan olusmustur Alfabeleri olmayan Mayalar in kullandiklari fonetik sistem rebus karisik olarak verilmis harfleri veya isaretleri belli bir siralamayla bir araya getirerek bir sozcuk veya cumle olusturma turunde bir bulmaca cozme oyununa benzetilebilir Her glif birbirini tamamlayan iki ayri bicim icerir Biri temsili bicimdir otekisi ideogram olan sembolik bicimdir ki bu ikincisi genellikle stilize halde olur Gliflerin cogu birkac ogenin birlesimi olarak karsimiza cikar ki temel oge sifat zarf edat gibi takilar ekler alir Dolayisiyla Maya yazisinin cozulmesi son derece zordur Cozulen gliflerin ifade ettikleri cumleler de kimi zaman yoruma muhtactir Bununla birlikte yaklasik 800 glifin bir isaretin grafik temsili karakter hiyeroglifik yaziyi olusturan parcalar ya da isaretin kullanildigi Maya yazisinin gunumuzde yaklasik 80 i cozulebilmistir Glifler hece birlesimlerini sozcuk ifade ederler Palenque de kullanilan gliflerden detay Maya hiyeroglifleri ya anitlar ve mimari eserlerde genellikle tas veya tahta uzerine islenmis ya da kagit alci duvarlar ve seramik objeler uzerine resmedilmislerdir Bitkilerden elde edilmis kagit genellikle 20 cm eninde birkac metre uzunlugunda olurdu ve yazildiktan sonra akordeon gibi katlanirdi Maya ulkesinin Aztek dilindeki adinda al ve karanin ulkesi bulunan renkler gibi kirmizi ve kara renkli murekkepler kullanmislardir Bu yazi gorundugu kadariyla cogu zaman dini amaclarla uygulaniyordu Yazicilar toplum icinde onemli bir konuma sahipti Maya dillerindeki sozcukler Latin alfabesiyle yazildiklarinda kimi zaman yazildigi gibi okunmamaktadir Ornegin Chichimec adi Cicimek olarak Kukul can ya da Kukulkan adi Kukuul kaan olarak Chilam Balam adi Cilam Balam olarak Yucatan ise Yukatan olarak okunur Maya sozcuklerinde Ingilizce Ispanyolca veya diger Latin alfabeli dillerden biriyle yazildiginda kaleme alindigi alfabeye bagli olarak cogu zaman ch harfleri Turkcedeki c sesiyle c harfi Turkcedeki k sesiyle J harfi genellikle Turkcedeki h ve nadiren ks sesiyle tz harfleri Turkcedeki ts sesleriyle nh harfleri Turkcedeki n sesiyle x harfi genellikle Turkcedeki s sesiyle sozcugun ortasinda yer aldiginda bazen Turkcedeki h gibi okunmaktadir Ozellikle Ispanyol isgali sirasinda Maya sozcuklerinin Ispanyolcaya uyarlanarak yazilmis oldugu gorulmektedir Ispanyolcada birkac istisna disinda h harfi okunmaz yani hicbir sese karsilik gelmez Kaynakca Saturno WA Stuart D Beltran B Mar 3 2006 Early Maya writing at San Bartolo Guatemala Science 311 5765 1281 3 doi 10 1126 science 1121745 1 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde PMID 16400112 27 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Skidmore 2006 Epi Olmec yazisi 19 Ekim 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Temmuz 2012 Earliest Maya Writing Found in Guatemala Researchers Say 26 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde NationalGeographic com Retrieved on 2007 06 06 The following year saw the publication of research on a tablet containing some 62 glyphs that had been found near the Olmec center of San Lorenzo Tenochtitlan 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi which was dated by association to approximately 900 BCE This would make this putative Olmec script see Cascajal Block the oldest known for Mesoamerica see Skidmore 2006 passim Miller and Taube 1993 p 131 Maya gliflerine ornekler olu kirik baglanti Wikipedia fr Systeme d ecriture Pronunciation of Mayan Names 31 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde