II Mihail Amoriyalı Yunanca Μιχαήλ Β Mikhaēl II d yak 770 ö 2 Ekim 829 820 2 Ekim 829 döneminde Bizans impara

II. Mihail Amoriyalı (Yunanca: Μιχαήλ Β, Mikhaēl II) (d. yak. 770 - ö. 2 Ekim 829) 820- 2 Ekim 829 döneminde Bizans imparatoru. Konuşmasında pürüzlü olduğu için bazen Kekeme anlamına gelen Traulos (Τραυλός) veya Psellos (Ψηλλος) veya Latince Psellus olarak da adlandırılmıştır.

II. Mihail 'Μιχαήλ Β'

Bizans İmparatoru
Hüküm süresi	820 – 829
Önce gelen	V. Leon
Sonra gelen	Theofilos

Doğum	yak. 770 Amorium
Ölüm	2 Ekim 829 Konstantinopolis
Eş(ler)i	Thekla Efrosini
Çocuk(lar)ı	Theofilos
Hanedan	Frigya Hanedanı

Frigya Hanedanı

Kronoloji
II. Mihail		820–829
Ortak imparator olarak Theofilos ile, 822–829
Theofilos		829–842
Ortak imparator olarak ile, y.833–835 ve III. Mihail, 840–842
III. Mihail		842–867
Theodora ve Theoktistos naipliği altında, 842–855 ve ortak imparator olarak I. Basileios ile, 866–867
Veraset
Öncül: V. Leon ve Nikiforos Hanedanı		Ardıl: Makedon Hanedanı

İmparatorluktan önceki yaşamı

Mihail 770'te (şimdi Bolvadin yakınlarında bir harabe olan) Amorium şehrinde ve o zamanki Frigya bölgesinde doğmuştur. Ailesi Bizans'a profesyonel askerlik görevi yapmalarından dolayı devletten arazi almış olan bir Anadolu köylü ailesiydi. Mihail'in büyükbabaları Yahudi olarak doğmuşlar ama Hristiyanlığa dönmüşlerdi. Yani Mihail ve ailesi Kapadokyalı ve Yahudi asıllı olup athingaoi adı verilen Yahudilikten dönme özel bir mezhebe mensup Hristiyanlardı. Athingaoi mezhebi mensupları inançları temelde Hristiyan olmakla beraber birçok Yahudi inanç ve göreneklerini de uygulamakta devam etmekteydiler. Anadolu'da çok sayıda Athingoi yaşamaktaydı. Genellikle Anadolu'daki Ermeni asıllılar ile Athingaoi asıllılar o dönemlerin Bizans ordusunda profesyonel askerlikte kendilerini göstermişler ve Bizans ordusunun bel kemiğini oluşturmuşlardı.

Mihail'de hayata en alt kademede bir asker olarak katılmıştı. Ancak üstün idare ve komuta yeteneği göstermiş, Bizans ordusunun subayı olarak birçok Bizans savaşlarına katılmış ve kıdem kıdem yükselerek general rütbesine erişmişti. Bir üst rütbede general olan ve Anadolu'da bir thema yönetici/komutanı olan Bardanes Turkos'un kızı Thekla ile evlenmiştir. Bu yıllarda Mihail'in en yakın arkadaşı ve ordu yoldaşı, Ermeni asıllı olan fakat çok hırslı, entrikacı ve dalavereci (sonradan V. Leon adı ile Bizans İmparatorluğunu gasp edecek olan) Leon idi. Leon'da Bardanes Turkos'un diğer bir kızı ile evlenmiş ve Mihail ile bacanak olmuşlardı. Mihail'in oğlunun vaftiz babalığını da Leon yapmıştı.

803'te kayın babaları Bardanes Turkos bir komplo ile İmparatorluğu eline geçirmiş olan I. Nikeforos aleyhinde isyana girişmiş ve kendi askerleri tarafından imparator olarak ilan edilmişti. Eğer damatları da kendi orduları ile Bardenes'i destekleselerdi Bardenes'in Konstantinopolis'e girip imparator olarak taç giymesi çok imkân dahilindeydi. Fakat I. Nikeforos iki damadı da ikna edip kendi tarafına geçmelerine ve kayınbabalarını kendi ordusuyla yalnız bırakmalarına neden oldu. Bunun üzerine ordusu dağılan Bardenes Turkos'un isyanı başarısız kaldı.

813'te İmparator bulunan I. Mihail'nin Bulgar Seferinde Versinikia Muharebesi'ni kaybetmesine neden olan sağ kanat komutanı Leon'un savaş meydanından çekilmesinde ve sonradan elindeki kuvvetlerle Konstantinapolis üzerine yürümesine I. Mihail'in açık desteği olduğu bildirmiştir. Leo, İmparator olmak için alayla Kontantinopolis'te İmparatorluk Sarayı'na geldiğinde arkasında hemen Mihail'in olduğu ve ikisinin saraya girmek için attan inerken Mihail'in İmparator Leon'nun pelerinine bastığı hikâye edilmiştir. Mihail arkadaşı ve karıları dolayısıyla akraba olan yeni imparator tarafından Bizans'in en prestijli imparatorluk muhafız alayına (Excubitores) komutan olarak atanmıştır.

Fakat Mihail, imparator V. Leo'nun karısını (yani Mihail'in karısının kızkardeşini) boşayıp yeni bir evlilik yapması dolayısıyla V. Leon'a kırılmıştı. 820 yazında V. Leon, arkadaşı Mihail'in kendi aleyhinde yerici konuşmalar yaptığını duydu ve yüksek saray bürokratlarından biri olan Heksabulios ile arkadaşına özel olarak haber göndererek bu davranışından vazgeçmesini istedi. Mihail bu ikazlara aldırmayıp arkadaşı aleyhinde konuşmalarına devam etti. Yıl sonuna doğru Heksabulios yüksek rütbeli generaller arasında bir komplo düzenlendiğini; bunun başkanının da Mihail olduğunu öğrendi ve bu haberi imparator V. Leon'a iletti.

Mihail ve V. Leon'un öldürülmesi

Hristiyan kutsal günlerinden olan Noel'den bir gün önce arkadaşını yanına çağıran V. Leo bir komplo hazırlayıp hazırlamadığını sordu. Delillerin çoğunluğu karşısında Mihail öyle bir komploya elebaşılık ettiğini itiraf etmek zorunda kaldı. V. Leon arkadaşının bu ihanetine o kadar çok sinirlendi ki onun hemen sarayı ışıtan fırınlardan birine atılıp öldürülmesine emir verdi. Ancak bunu duyan İmparatoriçe Theodosia kocasına böyle bir kutsal günde en iyi arkadaşını böyle çok fena bir ölüme gönderilmesinin doğru olmayacağına ikna etti. Belki de imparator V. Leo sonradan sorgu ile komploya diğer katılanlara hakkında daha fazla bilgi alacağını düşünerek arkadaşının hemen idamını geciktirmeye karar verdi. V. Leon, Mihail'in ayaklarına kilitli pranga vurdurdu; sarayda bir küçük kilitli odaya hapsettirdi ve anahtarları da kendisi aldı. Fakat Mihail taraftarları saray görevlileri Noel sabahı Mikail'i hapsedildiği odaya girmeyi başardılar ve V. Leo'yu öldürmek için bir plan hazırladılar. Bu suikast plancıları taraftarlar silahlı olarak hemen keşiş elbiseleri giyerek çok soğuk Noel sabahı çok erkenden Ayasofya'da imparator için geleneksel şarkı söyleyen kesişler korosu içine karıştılar. İmparator sıkıca giyinik halde koroyu dinlemeye gelmişti. Koro tam şarkılarının ortasında iken Mihail taraflıları kılıçları ile V. Leo'ya hücuma geçtiler. V. Leo'nun kendisini korumaya çalıştığı ağır gümüş istavrozu tutan kolu kesilip atıldı ve kendisi yere düşünce de kafasını kesip attılar. Böylece 820'de Noel sabahı saat 4'te V. Leo'nun imparatorluk saltanatı sona ermiş oldu.

Taraftarlar saraya dönerek yeni imparator olacak I. Mihail'i taç giymek için imparatorluk taht odasına kucakta götürüp tahta oturtmak zorunda kaldılar. Çünkü Mihail'in ayağındaki pranganın anahtarı V. Leon'un cesedi üzerindeydi. Mihail'e ayakları pranga ile bağlı olarak Konstantinopolis Patriği tarafından taç giydirilip imparator olması sağlandı. Ancak öğleyin bir demirci bulunup ayak prangası çıkarıldı.

Bu kanlı suikasta maruz kalıp öldürülen V. Leon'un cesedi önce bir saray tuvaletine atıldı; oradan çıkarılarak sürüklenerek Hipodrom'a götürülüp halka gösterildi. Sonra bir katıra yüklenerek eski İmparatoriçe Theodesia ve 4 oğlunun bulunduğu bir gemiye yüklendi. Bu gemi onları Adalara götürdü; fakat orada yeni fena akıbet bekliyordu. Yeni imparatorun emri ile 4 erkek çocuk, imparatorluk iddiasında bulunmamaları için hadım edildiler. Bunlardan en genci olan Theodosius, bu operasyon sırasında öldü ve babasının cesedi ile birlikte Adalarda bir manastır bahçesine gömüldü. Diğer üçü keşiş oldular ve bunlardan en büyüğü Gregori sonradan Sicilya'da Sirakuza Piskoposu oldu.

İmparatorluk dönemi

Genel karakteri

Tahta çıkan II. Mihail'in şahsi nitelikleri ülkenin merkezi olan Konstantinopolis halkı için epey alay konusu oldu. Konuşması pürüzlü idi ve bazı sözcükleri ancak birkaç tekrar sonra bitirebildiği için ismi hep kekeme lakabı ile kullanılmakta idi. Taşralı olduğu için ve hayatının büyük bir kısmını taşrada geçirdiği için Bizans'ın çok incelikli ve karmaşık teşrifat kaidelerine ve göreneklerine uyamamıştı ve bu nedenle davranışları biçimsiz ve hoyrat görülmekte idi. İyi bir eğitim almamıştı. O zamanki alaylardan birine göre II. Mihail, 6 Yunan alfabesi harfinden oluşan kendi ismini yazıncaya kadar bir başka kişinin bir kitabın tümünü okuyup bitirebilmesi mümkündü. Siyasi alayların hedefi olmakla beraber Bizanslı halk ondan korkmaktaydı. II. Mihail'in tahta geliş komplosu çok kanlı olmuştu. Tahtı eline geçirme sebebi olarak kimse V. Leon'un yeteneksiz, politikalarının halka zararlı, hatta putkıran fikirlere sahip olarak dinsel bakımdan uygunsuz olduğunu iddia etmesi imkânsızdı. V. Leon etkin ve akıllı idareci idi ve Bizans'ın iç ve dış siyasetini sıkı ve güvenli bir şekilde yürütmekte idi. II. Mihail'in tahtı eline geçirmekte güdüleri şahsi kıskançlık ve idare hırsı idi ve bunlara dayanarak bir imparatoru ve çocuklarını kanlı bir şekilde öldürmekten kaçınmamıştı.

Hanedan kurma çabası

II. Mihail son 25 yılda Bizans imparatorluğuna 7 kişinin geldiğini; bunlardan ikisinin tahta zorla indirildiğini, ikisinin savaşta öldüğünü ve 2'sinin ise suikaste maruz kaldığını ve son 3 imparatorun hem birbirleri ile hem de kendisiyle hiç aile ilişkileri bulunmadığını iyi bilmekteydi. Onun için imparatorluğu istikrara eriştirmek ve kendi hanedanının devamını sağlamak maksadıyla 821 ilkbahar sonunda 17 yaşındaki oğlu Theofilos'u ortak imparator yapıp törenle taç giydirtti ve onu Paflagonya asıllı çok güzel bir kız olan Theodora ile evlendirdi.

Slav Thomas isyanı

V. Leo yanında II. Mihail'in Bizans ordusunda Slav Thomas veya Gaziuralı Thomas isimli diğer bir yoldaşı da bulunmaktaydı ve bu general de Leon ve Mihail ile birlikte 803'te Bardanes Turkos'un I. Nikiforos'un aleyhine isyanına başta destek sağlamıştı. I. Nikiforos ve I. Mihail saltanatları dönemlerinde Abbasi ülkelerinde kalmış ve V. Leon tahta geçince Bizans'a bir yüksek askeri komutanlığa atanmıştı. V. Leon döneminde merkezi hükûmete hiçbir isyankar hali bulunmamıştı.

Ancak II. Mihail tahtı gasp edince onun aleyhinde bir isyan çıkardı; askerleri tarafından imparator ilan edildi; hatta Arapların idaresi altında bulunan Antakya (Antioch) Katedralinde Antioch Patriği tarafından bir imparatorluk taç giyme töreni bile yaptırdı. Yaşı 50'yi geçkin olması ve aksak yürümesine rağmen nezaketi, inceliği ve çekiciliği II. Mihail'in anlaşılmaz konuşması ve kabalığına tam bir tezat olmaktaydı. Abbasi Halifesi Memun'dan büyük mali destek almıştı. Anadolu'da yüksek vergilerden ve yöresel devlet görevlilerin yaygın olan rüşvet yiyiciliğinden fakir halkı ve tarımcıları kurtarma siyaseti uygulayacağını ve ülkenin Balkanlar kısmına ise şiddetli putkıran aleyhtarı putsever bir dinsel görüşü olduğunu yayarak halkın arasında popüler olmayı başardı. Böylece sadece Anadolu'da bulunan themalarının çoğunu (II. Mihail'e bağlı olan Psikion ve Ermeniakaon themaları hariç) kendine çekmekle kalmayıp donanmaya bağlı kıyı themalarını da kendi tarafına çekti.

II. Mihail ve oğlu Theofilos zamanına ait bir sikke

821 ilkbaharında çok karışık (Bizanslı, Arap, İranlı, Gürcü, Ermeni, Alan, Got) 80.000 kişilik bir ordu ile Anadolu içinde ilerleyip ve Bizans donanmasının büyük bir kısmının desteği ile Aralık 821'de Trakya'ya geçip Konstantinopolis'i kuşatmaya başladı. Fakat Konstantinoplois halkı II. Mihail'i tutmakta olup kuşatmaya direndiler. O kış ve 822 ilkbaharındaki Slav Thomas'ın ordusu tarafından surlara yapılan hücumlar sonuç vermedi. Yunanistan ve Mora'dan gelen ve II. Mihail'e destekçi olan donanma filosu Rum ateşi kullanarak Slav Thomas'a bağlı olan filoyu bir deniz savaşında yenip gemilerini imha etmeyi başardı.

Diğer taraftan babası Krum Han'ın yerine Bulgar Çarlığına gelmiş olan ve Bizans'la 30 yıllık barış ve karşılıklı yardım anlaşması yapmış olan Omurtag Han, II. Mihail'e destek sağlamayı teklif etti. II. Mihail'in bu desteği resmen kabul etmediği bilinmekle beraber, talan etme ve ganimet alma imkânları çok olduğunu bilen Bulgar ordusu ve Omurtag Han Mart 823'te kendi hesaplarına Trakya'dan ilerlemeye başladı ve Marmaraereğlisi (Hereklea) yakınında bir ovada Slav Thomas'ın ordusu ile Kedüktös Savaşı ismi verilen bir savaşa girişerek isyancı orduyu yendi. Omurtag Han ve Bulgar ordusu elde ettiği ganimetlerden çok memnun olarak ülkesine geri çekildi.

Bu sefer II. Mihail yenik Slav Thomas ordusuna hücuma geçti. Mayıs başında Silivri'den Karadeniz Duruşu (Terkos) Gölüne kadar olan ve Bizans'ın ilk savunma hattını teşkil eden Anatasius surlarında Kuşkaya mevkine yakın (Diabasis) ovasında yapılan savaşta Slav Thomas ordusu bu sefer II. Mihail ordusuna yenik düştü. Slav Thomas, Lüleburgaz (Arkadopolis)'e çekildi ve bu şehir II. Mihail'in ordusu tarafından kuşatmaya alındı. Bu kuşatma, Ekim ortasına kadar, şehri savunan ordunun hiç yiyeceği kalmayıncaya kadar sürdü. II. Mihail eğer teslim olurlarsa isyancı ordu mensuplarını af edeceğini bildirince Lüleburgaz teslim oldu. Slav Thomas hemen Lüleburgaz surları önünde elleri ayakları kesilerek kazığa çakıldı. Birkaç ay sonra Slav Thomas'ın üvey oğlu Anastasyus ve Anadolu'da Slav Thomas'a bağlı yüksek idareciler yakalanıp idam edilerek ve düşük rütbelerde olan destekçiler af edilerek bu isyanın kökü kazındı. Slav Thomas isyanı yaklaşık 1000 yıllık Bizans tarihinde en büyük ve en yaygın isyan olmuştur. Fakat bütün Anadolu ve Doğu Trakya, özellikle küçük çiftçiler, çok hasar görmüştü. Düzeni bozulan birçok küçük çiftçi ve ailesi Konstantinopolis'e akın akın göç etti.

Girit ve Sicilya adalarının Arapların ellerine geçmesi

816'da yerel emirlerine karşı isyan eden Araplardan bir grup Endulus'ten gemileri ile atıldılar ve bunlar gemileriyle 818'de Mısır'a gidip İskenderiye'yi ele geçirip 6 yıl orada kaldılar. Sonra Halife Memun zorla onları İskenderiye'den attı. Bunlar da 40 gemilik filoları ile 824'te Ebu Hafs emirliği altında Girit adasına gittiler. Ailelerin Mısır'da bırakmak zorunda kalmışlardı. Girit'te bulunan yerli kadınlarla birleşip Hanya (simdi ismi değiştirilip Heraklion) şehrini kurdular ve oradan çıkıp diğer 29 Girit yerleşkesini ellerine geçirip bütün adayı Arap ve Müslüman bir ülkesi haline getirdiler. Hanya ve Girit adasının diğer sahil şehirleri bütün Akdeniz ve yakın denizlerde çok tanınmış Girit-Arap korsanlarının merkezi oldu. Hanya bu korsanların getirdiği esirler için pazar haline dönüştü. 826, 827 ve 829'da II. Mihail üc defa Girit'e Bizans donanması göndererek bu adayı tekrar Bizans idaresine geçirmeye teşebbüs etti; fakat başarılı olamadı. Girit'in tekrar Bizans idaresine geçmesi ancak 961'de olmuştur.

827'de ise Bizans idaresi altında olan Sicilya adası Arap istilasına uğrayıp Araplaştırıldı. Fakat Bu sefer Araplar adaya davet ile geldiler. Bir rahibe ile birleşip evlendiği için görevinden atılan Eufemius adli bir sabık Bizans amirali Kuzey Afrika'da Tunus'taki Emirine sığındı ve eski görevini ve hatta ada valiliğini tekrar elde etmek için onları Sicilya'ya davet etti. Bu daveti kabul eden Keyruvan Emiri, 14 Haziran 827'de 70-100 arasında gemiden oluşan 10.000 piyade ve 700 süvari asker taşıdığı bildirilen bir Arap filosunu Sicilya'ya gönderdi. Araplar, Sicilyalı Hristiyanlarin şehirlerde olan direnişlerini birer birer kırarak 878'de Siraküza şehrini fethedip Sicilya'yı ellerine geçirdiler. II. Mihail zamanında Bizans donanması hem Girit hem de Sicilya'yı geri almaya çalışacak kadar güçlü değildi. Bunun için II. Mihail donanmasını başarısız şekilde Girit'in geri almasına yöneltti ve Sicilya'yı Arapların yönetimine bırakmak zorunda kaldı.

Dinsel siyaset, yeni evlilik ve ölümü

II. Mihail şahsen putkıran sempatileri beslemekteydi. Onun için dinsel politikasında din adamları arasında putkıran düşünce sahiplerini teşvik etti. Fakat putkıran ve putseven düşünce sahiplerinin mücadelesinin fikir mücadelesi olmasına ve birbirlerini elimine etmek için fiziksel yaklaşımlardan kaçınmalarını savunmaktaydı. Bu nedenle daha önceki putkıran düşünür imparatorlar dönemlerinde Konstantinopolis'ten sürgün edilmiş olan putsevenlerin sürgünden dönmelerine izin verdi. Bunlar arasında eski Konstantinopolis Patriği Nikeforos ve eski Studion Manastırı Başkeşişi Studion da bulunuyordu. Fakat şahsi olarak putkıran düşüncelerini hiç değiştirmedi. II. Mihail'in bu siyasetine bir istisna son saltanat yıllarında ileride ünlü bir patrik olacak I. Methios'u sürgüne göndermesidir.

İmparatorice Thekla 823'te öldü. İmparatorluk pozisyonunu güçlendirmek isteyen II. Mihail, eski imparatorlardan VI. Konstantinos ile Maria'nin kızı olan Efrosini ile evlilik yaptı. Fakat bu evlilik Ortodoks kilise ve manastır çevreleri tarafından çok menfi olarak karşılandı, çünkü Efrosini daha önce bir manastırda rahibe idi.

II. Mihail, 2 Ekim 829'da öldü ve yerine 821'den beri ortak imparatorluk yapmakta olan oğlu Theofilos geçti.

Değerlendirme

Aslının Yahudi olup, babasının sonradan Hristiyanlığa geçmesi ve Hristiyanlar arasında putkıran inançlara sahip olması yüzünden Bizans Helenik asıllı kilise mensupları tarafından II. Mihail hiç sevilmemiştir. Kilise mensupları ve tarihçileri II. Mihail'i hep bilgisiz, görgüsüz, çok fena bir eğitim görmüş bir taşralı, hatta bir köylü olarak görmüş ve göstermişlerdir. Halbuki II. Mihail çok yetenekli bir asker, çok becerili bir idareci ve çok iyi bir devlet adamı idi. Bizans İmparatorluğu'n da nesiller boyu eksik olan bir kararlı bir dengeyi II. Mihail getirmiştir. I. Nikiforos ve I. Mihail dönemlerinde facialara uğramış olan Bizans'in askerî durumunu ve bünyesini yenilemeyi başarmıştır. II. Mihail tarafından yapılan reformlar ve yeni kurulan devlet ve ordu yapıtları, torunu III. Mihail döneminde Bizanslıların Abbasilerle giriştiği mücadelede üstünlük kazanmasına ve Bizans'ın entrikalarla dolu saray hayatının bütün değişikliklerine dayanmasına destek olmuştur. II. Mihail'in doğrudan doğruya kendi neslinden gelen Frigya Hanedanı'na üye Bizans imparatorları ve onlardan sonra gelen Makedon hanedanı imparatorları Bizans'ı 200 yıldan fazla bir zaman idare etmişler ve 9. ve 10. yüzyıllarda Bizans kültürünün ve biliminin bir Rönesans geçirmesine neden olmuşlardır.

Ailesi

II. Mihail Thekla ile evlenmiş ve oğlu olmuştur:

Theofilos - II. Mihail'i takiben Bizans imparatoru.

İmparatoriçe Thekla 823'te öldü. İmparatorluk pozisyonunu güçlendirmek isteyen II. Mikail, eski imparatorlardan VI. Konstantinos ile Maria'nin kızı olan Efrosini ile evlilik yaptı. Fakat bu evlilik Ortodoks kilise ve manastır çevreleri tarafından çok menfi olarak karşılandı, çünkü Efrosini daha önce bir manastırda rahibe idi.

Dipnotlar

^ "," (1980) Cilt. 2, say. 79.
^ Burada Turkos Türk asıllı veya Türkleştirilmiş demektir. Bardanes ise bir Ermeni ismidir. Fakat hiçbir kaynak bu kişinin aslen Türk mü yoksa sonradan Türkleştirilen bir kişi mi olduğundan bahsetmemektedir. Ayrıca İngilizce Wikipedia'da da bu konu bulunmamaktadır!! Ne yazık ki Avrupa ve Amerikan asıllı tarihçiler Türklerle ilgili konuların böyle kenarından geçmektedirler.
^ Norwich, John Julius, (1991) Byzantium: the Apogee, Penguin, say.820)
^ Bu kanlı, bıçaklı, dehşet verici açıklamaların nedenini John Julius Norwich zamanın olayları için kaynak olan vakanameyi yazan, Oi meta Theofanin olarak ismi anılan, yeni bir tarihçinin çok daha renkli üslubuna atıf etmektedir.
^ Norwich, John Julius (1991), Byzantium: The Apogee, Penguin say.37

Dış kaynaklar

Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi. çev. Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. ISBN .
Norwich, John Julius (1999). Byzantium, the apogee (İngilizce). Londra: Penguin. s. 30-39. ISBN .
Alexander Kazhdan, (Ed.) (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium (İngilizce). Oxford ve New York: Oxford University Press. ISBN .

Resmî unvanlar
Önce gelen: V. Leon	Bizans İmparatoru 820 – 26 Temmuz 829	Sonra gelen: Theofilos

[1] "," (1980) Cilt. 2, say. 79.

[2] Burada Turkos Türk asıllı veya Türkleştirilmiş demektir. Bardanes ise bir Ermeni ismidir. Fakat hiçbir kaynak bu kişinin aslen Türk mü yoksa sonradan Türkleştirilen bir kişi mi olduğundan bahsetmemektedir. Ayrıca İngilizce Wikipedia'da da bu konu bulunmamaktadır!! Ne yazık ki Avrupa ve Amerikan asıllı tarihçiler Türklerle ilgili konuların böyle kenarından geçmektedirler.

[3] Norwich, John Julius, (1991) Byzantium: the Apogee, Penguin, say.820)

[4] Bu kanlı, bıçaklı, dehşet verici açıklamaların nedenini John Julius Norwich zamanın olayları için kaynak olan vakanameyi yazan, Oi meta Theofanin olarak ismi anılan, yeni bir tarihçinin çok daha renkli üslubuna atıf etmektedir.

[Nor-5] Norwich, John Julius (1991), Byzantium: The Apogee, Penguin say.37