ولايت طرابلس غرب Vilâyet i Trâblus GârpOsmanlı imparatorluğu Eyalet Vilayet 1551 1911 Osmanlı impara

ولايت طرابلس غرب‎
Vilâyet-i Trâblus Gârp

Osmanlı İmparatorluğu Eyalet, Vilayet

←

1551–1911

→

Osmanlı İmparatorluğu Bayrağı (1453-1844)

Trablusgarp Eyaleti (1795)

Merkez

Trablus

Tarih

- Kuruluş

1551

- Trablusgarp Savaşı

18 Ekim 1911

Bugün parçası

Libya

Trablusgarp Eyaleti veya Trablusgarp Beylerbeyliği, (Arapça:ايالة طرابلس الغرب) Osmanlı Devleti eyaletidir. Osmanlı Devleti'nde iki tane Trablus adını taşıyan idari bölge bulunmaktadır. Bunları birbirinden ayırmak için buradakine Trablus-ı Garb veya Mağrib Trablusu, Şam bölgesindekine Trablus-ı Şam veya Şam Trablusu denilmiştir. Trablusgarp 360 yıl, 1 ay, 20 gün Osmanlı egemenliğinde kalmıştır. Trablusgarp Eyaleti, sâlyâneli bir deniz eyaletidir. 17. yüzyılda ocaklık olmuştur.

Tarihçe

İlk valiler dönemi

1510 yılında Don Pedro Navarro tarafından İspanyolların eline geçen Trablusgarp, bir sömürgeyi idare etmekte zorlanan İspanya kralı II. Ferdinand tarafından, 1528 yılında Hastabakıcı Şövalyeler'e bırakılmıştır. Bingazi ise Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı Devleti yönetimine geçmiştir. Divân-ı Hümâyûn Enderûn Ağalarından Hadım Murad Ağa,Barbaros Hayreddin Paşa'nın düzenlediği Trablusgarp seferine katılmıştır. Bu savaşta başarısız olmuşlardır, fakat Trablusgarp'ın 17 kilometre doğusundaki Tacura şehrini fethetmişlerdir. Murad Ağa bu şehre Bey tayin edilmiş ve 19 yıl burada kalmıştır. Osmanlı Devleti'nde denizci olan Turgut Reis ise Venedikliler ile savaşmıştır. Ardından İstanbul'a çağrılmıştır. Padişah Kanuni Sultan Süleyman, Turgut Reis'e eğer Trablusgarp'ı fethedebilirse buranın yönetimini kendisine vereceğini söylemiştir. Turgut Reis'e sözünün garantisi olarak işlemeli bir kılıç ile bir Kur'an göndermiştir. Aslında Kanuni Sultan Süleyman, ilk olarak fetih emrini Sinan Paşa'ya vermiş fakat Sinan Paşa bu göreve layık olmadığını arz etmiştir. Trablusgarp, Kanuni Sultan Süleyman emriyle 15 Ağustos 1551 yılında Turgut Reis, Murad Ağa ve Sinan Paşa tarafından fethedilmiştir. Fetih sırasında Tacura'yı üs edinmiş olan Murad Ağa karadan ve denizden saldırmış, Sinan Paşa ise kuvvetli bir donanma ile Trablus'u kuşatmıştır. Trablusgarp'ın yönetimi Padişahın kesin vaadi uyarınca, fetih mükafatı olmak üzere Turgut'a verilmesi gerekirken, Sinan Paşa tarafından Murad Ağa'ya verilmiştir. Murad Ağa, 1552'de Tacura'da bugün de adını taşıyan büyük bir cami yaptırmıştır.

Turgut Reis, Murat Ağa'nın beylerbeyi olmasından gücenmiştir. Ardından deniz seferlerine katılarak birçok ganimet ile İstanbul'a dönmüştür. Kanuni Sultan Süleyman, eskiden verdiği söze uyarak onu Trablusgarp Beylerbeyi yapmak istemiştir. Fakat Turgut Reis'i hiçbir vakit devlete sürekli olarak hizmete alışamaz gösteren Rüstem Paşa'nın ısrarı üzerine onu Adaların bir kısmını, yani deniz yurtluklarını içine alan Karlı ili Sancağı'na sancakbeyi olarak atamıştır. Bir gün Kanuni Sultan Süleyman atlı olarak saraydan çıkarken Turgut Reis, bu fırsattan faydalanmıştır. Padişahın atının üzengisini tutarak bağlılıklarını sunmuştur ve kendisine verilmiş olan sözün gerçekleşmesini istemiştir. Sultan Süleyman da sözünü tutarak ona Trablusgarp Beylerbeyi unvanını vermiştir. Turgut Reis'in beylerbeyi olmasıyla Trablusgarp gerçek manada Osmanlı eyaleti olmuş, Murad Ağa ise Tacura'ya gitmiştir. Turgut Reis, eyaleti düşman eline bırakmamak için buraya Yeniçeriler getirmiştir. Kendisi Beylerbeyli makamında bulunduğu zamanlarda, damadı Hayreddin Paşa zade Hasan Paşa, Cezayir Beylerbeyi makamındadır. Malta kuşatması sırasında Turgut Reis başına gelen bir taşla ölmüştür. 18 Haziran 1565 tarihinde cenazesi Trablus'daki cami ve medresesi yanındaki türbesine gömülmüştür. Turgut Reis'in şehit düşmesi üzerine, Kılıç Ali Paşa beylerbeyi olmuştur.

1572 yılında beylerbeyi olan Mustafa Paşa 1574 yılında makamında ölmüştür. Ardından beylerbeyi olan Haydar Paşa, Trablusgarp Eyaleti ile Tunus Eyaleti'ni birlikte yönetmiştir. 22 Temmuz 1574 tarihinde Serasker Sinan Paşa; Trablusgarp Beylerbeyi Haydar Paşa'yı ve Mustafa Paşa'yı Halku'l Vâd'ı kuşatması için görevlendirmiştir. Bu emirin ardından bu kaleye saldırı düzenlenmiştir. Haydar Paşa, Hasan Paşa'dan sonra yine beylerbeyi olmuştur. 1585 yılında beylerbeyi olan Ramazan Paşa, Vâdi's Seyl Savaşı galibidir. 1589 yılında beylerbeyi olan İstanköylü Ahmed Paşa, Sadrazam İstanköylü Çelebi Güzelce Ali Paşa'nın babasıdır ve makamında ölmüştür.

Dayılar dönemi

1670 yılında Hollanda gemileri, Berberi Korsanları'na karşı bir ceza seferinde Trablus'u bombalarken.

Turgut Reis zamanında Trablus'a yerleşen çoğunluğu Ege ve Rumeli halkından olan Yeniçeriler, eyalette zorbalık ile yönetimi ele almışlardır. Ardından Memi Mehmed Paşa'dan sonra 1603 yılında tayin edilen beylerbeyi yerine Sefer Dayı'yı beylerbeyi yapmışlardır. Böylece Trablusgarp'ta dayılar yönetimi başlamıştır. 1614 yılında Damat Halil Paşa komutasındaki Osmanlı donanmasının Trablus Seferi sonucunda Sefer Dayı'nın asılarak idam edilmesinden sonra İstanbul'dan eyalete Şerif Paşa vali olarak atanmıştır. Şerif Paşa bir süre valilikte kaldıktan sonra Yeniçeriler tarafından paşa konağında yakalanıp İstanbul'a geri gönderilmiştir.

1626 yılında başa geçen Ramazan Dayı aynı yıl içinde istifa etmiştir. Ardından yönetimi ele alan Sakızlı Mehmed Paşa öldürülmüş ve yerine akrabası Sakızlı Osman Paşa geçmiştir. 1645 yılında Girit Seferi için Trablusgarp Eyaleti'nden gemi gönderilmiştir. Sakızlı Osman Paşa, Osmanlı Devleti tarihinde en uzun beylerbeylik yapan kişidir. 1672'de başa geçen Osman Dayı öldürülmüştür. 1675 yılında eski Kaptan-ı Derya Mısırlıoğlu İbrahim Paşa beylerbeyi olmuş ve ocak 1677'de istifa etmiştir. Bunun üzerine Yeniçeriler İnebolulu İbrahim Çelebi dayı seçmiştir. Ardından Yeniçeriler tarafından dayılıktan indirilip yerine İstanköylü Büyük Mustafa Dayı geçirilmiştir. İnebolulu İbrahim Çelebi sadece 3 gün dayılık yapabilmiştir.

1702 yılının sonlarında doğru Halil Paşa, Trablusgarp Dayısı ve Beylerbeyi olmuştur. 1710 yılında İstanbul'a döndükten sonra İsmail Hoca Dayı ve ardından Hacı Mustafa Dayı yönetici olmuştur. 4 Temmuz 1711 tarihinde yönetimi ele alan Mahmud Bey Dayı tutunamamıştır. Sadece 26 gün dayı dayılık yapabilmiştir. Mahmud Bey Dayı'dan sonra Karamanlı Ahmed başa geçmiştir. Böylece Trablusgarp'taki birinci Osmanlı devri olarak tanımlanan dönem sona ermiş, eyalette 124 yıl hüküm sürecek Karamanlı Hanedanı'nı başlamıştır.

Karamanlı Hanedanı dönemi

Karamanlı Hanedanı, 1711 yılında Karamanlı Ahmed Paşa tarafından kurulup, 1835'e kadar hüküm süren hanedandır. Hanedana mensup son Trablusgarp yöneticisi II. Ali Paşa'dır. 1801-1805 yıllarında eyalet ile ABD arasında Birinci Berberi Savaşı gerçekleşmiştir.

Edward Moran tarafından 1897 tarihinde çizilmiş 16 Şubat 1804 tarihinde Birinci Berberi Savaşı sırasında Trablusgarp kıyılarında ABD'ye ait *USS Philadelphia* adlı fırkateynin yanışı.

Hanedanın kurucusu olan Karamanlı Ahmed Paşa Türk asıllı bir kuloğlu askeri olup, soyunun Karaman'a bağlı Ermenek'e dayandığı söylenmektedir. Bu yöredeki bazı aileler bugün Mısır ve Libya'da dedelerinden kalma tapulu arazilerinin olduğunu söylemektedir. Ahmed Paşa'nın babasının veyahut dedesinin Trablusgarp'ta hizmet etmek için eyalete geldiği tahmin edilmektedir. Ahmed Paşa'nın cetlerinden birinin Turgut Reis ile birlikte Trablusgarp'a geldiğini söyleyen tarihçiler de vardır. Annesi ise Libyalıdır.

Münşiye ve sahil bölgesinin yöneticisi olan ve halkın sevgisi kazanan Karamanlı Ahmed Paşa, 1710 yılında Yeniçeriler ve Kuloğulları ile Arap eşrafları arasındaki rekabetten doğan kargaşaya son vermek için Trablusgarp şehrine müdahale etmeye karar verir. Araplar ile birlik olan Ahmed Paşa, 29 Temmuz 1711 tarihinde Dayı olur. Ahmed Paşa; mücadele, isyan ve asayişsizlikten bıkmış olan halka iyi davranmıştır. Kendisi ile arası açık olan Trablusgarp beylerbeyi Mehmed Paşa'yı öldürttüğü gibi olayı soruşturmaya gelen Kaptan-ı Derya Canım Hoca Mehmed Paşa'yı geri göndermiş ve birçok sayıda Türk askerini de öldürtmüştür. Ardından İstanbul'a yaptığı bu davranışlarını haklı göstermek için elçi göndermiştir. 1711'de yönetimi ele geçirmesinden on sene sonra 1722 yılında Osmanlı Devleti tarafından paşa olarak tanınmıştır. Hem beylerbeylik hem de paşalık payesini elde etmiştir.

Karamanlı Ahmed Paşa, Yeniçerilere güvenmemektedir. Bu yüzden halktan bir milis kuvvet oluşturmuş ve ardından korsanları himaye altına almıştır. Eyaletteki kabilelerin isyanlarını sona erdirerek asayişi sağlamıştır. Bazı devlet adamlarını, eşrafları ve dönemin tarihçisi İbn Galbun'u öldürtmüştür. Böylece hakimiyetini bütün eyalete yaymıştır. Fransa ile aradaki anlaşmazlık nedeniyle bir Fransız filosu gelerek Trablusgarp kalesini topa tutmuştur. Büyük bir donanma ile tekrar geleceklerini bildirmişlerdir. Bu halden telaşa düşen Ahmed Paşa, vaziyeti İstanbul'a bildirmiştir. Osmanlı Hükûmeti'nin arabuluculuğu ve Fransa elçisinin gayretleriyle temmuz 1729 (Zilkade 1141)'da aradaki anlaşmazlık halledilmiştir. Ahmed Paşa, başta Fransa ve İngiltere olmak üzere batılı devletlerle iyi geçinmeye çalışmış ve onlarla barış ve ticaret anlaşmaları yapmıştır. 16 Mayıs 1733 tarihinde Padişah I. Mahmut tarafından görevi yenilenmiştir. İdari otorite kurduktan sonra imar faaliyetlerine yönelmiştir. Denizden gelecek saldırıları engellemek için surları onartmış, ayrıca cami ve medrese yaptırmıştır. Yaptırdığı Karamanlı Ahmed Paşa Camii Trablus'daki en güzel ve en mamur mabed sayılmaktadır. Ahmed Paşa, 1 Kasım 1745 tarihinde ölmüştür.

Karamanlı Ahmet Paşa'dan sonra yerine geçen oğlu Karamanlı Mehmet Paşa, Padişah I. Mahmut tarafından vali olarak tanınmıştır. Karamanlı Mehmet Paşa, güçlü bir donanma yapmış ve İngiltere ile ticaret ve güvenlik antlaşması imzalamıştır. 1754 yılında ölmüştür. Karamanlı Mehmet Paşa yerine oğlu Karamanlı Ali geçmiştir. Karamanlı Ali ilk yıllarında sahillerde çıkan ayaklanmalar ile uğraşmıştır. 1790 yılında oğlu Hasan öldürülmüştür. Karamanlı Ahmet Hamit, Arapların desteğini alan kardeşi Karamanlı Yusuf yüzünden yönetimi ele alamamıştır. Cezayirli çıkan Ali Bulgur, Padişahın kendisini vali olarak atadığını ileri sürerek yönetimi ele alınca, Karamanlı Ailesi Tunus'taki Hammudi Paşa'ya sığınmıştır. Hammudi Paşa'nın desteği ile Karamanlı Ailesi tekrar Trablusgarp'a gelmiştir. Karamanlı Yusuf, yönetimi abisi Karamanlı Hamit'in elinden alarak vali olmuştur.

Karamanlı Yusuf zamanında Trablusgarp'ta karışıklık ve birçok isyan da çıkmıştır. Karamanlı Yusuf şehirdeki surları tamir ettirmiştir. Trablusgarp, Tunus ve Cezayir'e ait korsanlar Akdeniz'deki Amerika Birleşik Devletleri'ne ait gemilere saldırmış bu gemilerin mürettebatını esir almıştır. 1801 yılında Karamanlı Yusuf Paşa, ABD başkanı Thomas Jefferson'dan 225,000 dolar haraç talep etmiştir. Thomas Jefferson, Amerikalı ticaret filosunu koruyabilecek yeni Amerika Birleşik Devletleri Donanması'nın yeteneğinden emin olduğu için Karamanlı Yusuf Paşa'nın taleplerini reddetmiştir. Amerikan başkanı Thomas Jefferson bir donanma ile 1801 yılında Cezayir, Tunus ve Trablusgarp kıyılarına saldırmıştır. ABD, Karamanlı Hamit'i vali yapmak istemişler fakat başarısız olmuşlardır. Garp Ocakları (Cezayir, Tunus ve Trablusgarp) ve Amerika Birleşik Devlet arasında olan Birinci Berberi Savaşı sonucunda 10 Haziran 1805'te Garp Ocakları ve ABD arasında bir antlaşma imzalanmıştır. Bu antlaşma ile savaş sona ermiştir. Karamanlı Hamit, Üsteğmen Presley Neville O'Bannon'a Memlûk kılıcı 'nı hediye etmiştir.

İkinci valiler dönemi

1819 yılına kadar Napolyon Savaşları'nın çeşitli antlaşmaları, korsanlığı bırakması konusunda Berberi Devletleri'ni zorlamıştır. Böylece bir Berberi ülkesi olan Trablusgarp'ın ekonomisi kötüye gitmeye başlamıştır. Karamanlı Yusuf, Arap köle ticaretini canlandrarak Trablusgarp'ın ekonomisini geliştirmeye çalışmıştır, fakat Avrupa'da köleliğin kaldırılması akımı düşüncesinin yayılmasıyla Trablusgarp'ın ekonomisini kurtarmakta başarısız olmuştur. 1830 yılında ise Cezayir Eyaleti Fransa tarafından işgal edilmiştir. Osmanlı, Trablusgarp'ın da işgal edilceği korkusundan ve Karamanlı Hanedanındaki isyan ve taht kavgalarından dolayı yeniden Trablusgarp'ta otorite kurmak istemiştir. 1835 yılında Çengeloğlu Tahir Paşa komutasındaki ordu ile Trablusgarp'ı ele geçirmiştir. Yine aynı yıl Trablusgarp'ın başındaki II. Ali Tunus'a sürgüne gönderilmiştir. Buraya yönetici olarak atanmıştır. Böylelikle Karamanlı Hanedanı'nın Trablusgarp'taki hakimiyeti son bulmuştur. Trablusgarp Eyaleti'nin 1835 yılından 1864 yılına kadar valiler yönetmiş 1864 yılında Trablusgarp Eyaleti kaldırılıp Trablusgarp Vilayeti kurulmuştur. Ayrıca Karamanlı Hanedanı zamanında Trablusgarp Eyaleti'nin ilk defa bir bayrağı olmuştur.

Yöneticileri

Beylerbeyleri

Murad Ağa (15 Ağustos 1551 - 1556)
Kılıç Ali Paşa (17 Haziran 1565 - 27 Haziran 1568)
Yahyâ Paşa (27 Haziran 1568 - 28 Mart 1571)
Câfer Paşa (28 Mart 1571 - 1572)
Mustafa Paşa (1572 - 1574)
Haydar Paşa (1574 - 5 Temmuz 1577)
Hasan Paşa (5 Temmuz 1577 - 1578)
Haydar Paşa (1578 - 1584 (2. kez)
Üveys Paşa-zâde Sakızlı Mehmed Paşa (1584 - 1585) (1. kez)
Ramazan Paşa (1585 - 1589)
Sakızlı Mehmed Paşa (1589) (2. kez)
İstanköylü Ahmed Paşa (1589 - Kasım 1590)
Sakızlı Mehmed Paşa (Kasım 1590 - 1595) (3. kez)
Memi Mehmed Paşa (1595 - Aralık 1603)
Sefer Dayı (Aralık 1603 - 1614)
Şerif Paşa (1614- 1626)
Ramazan Dayı (1626)
Sakızlı Mehmed Paşa (1626 - Ocak 1631)
Sakızlı Osman Paşa (Ocak 1631 - 29 Nisan 1672)
Osman Dayı (29 Nisan 1672 - Temmuz 1672)
Balı Çavuş Dayı (Temmuz 1672 - 18 Mayıs 1675)
Mısırlıoğlu İbrahim Paşa (18 Mayıs 1675 - Ocak 1677)
İnebolulu İbrahim Çelebi Dayı (Ocak 1677)
İstanköylü Büyük Mustafa Dayı (Ocak 1677 - Nisan 1677)
Osman Dayı (Nisan 1677 - 1678)
Ak Mehmed Timur Dayı (1678 - 1682)
Abaza Hüseyin Dayı (1682 - 21 Haziran 1682)
Cezâyirli Abdullah Dayı (21 Haziran 1682 - 1683)
Terzi İbrahim Dayı (1683)
Halil Paşa (1683 - Ekim 1687)
Mehmed Paşa (Ekim 1687 - 1689)
Boşnak İsmail Paşa (1689 - 3 Şubat 1695)
Destâri Mehmed Paşa (3 Şubat 1695 - 1 Ağustos 1700)
Turgutlulu Kahveci Osman Dayı (1 Ağustos 1700]- 20 Kasım 1700)
Gelibolulu Hacı Mustafa Dayı (20 Kasım 1700 - Aralık 1702)
Halil Paşa (Aralık 1702 - Aralık 1710)
İsmail Hoca Dayı (Aralık 1710 - 1711)
Hacı Mustafa Dayı (1711 - 4 Temmuz 1711)
Mahmud Bey Dayı (4 Temmuz 1711 - 29 Temmuz 1711)
Karamanlı Ahmed Paşa (29 Temmuz 1711 - 2 Kasım 1745)
Mehmed Paşa (2 Kasım 1745 - 1754)
I. Ali Paşa (1754 - 30 Temmuz 1793)
Seydî Ali Paşa (30 Temmuz 1793 - Kasım 1794)
Ahmed Bey (Kasım 1794 - 24 Ocak 1796)
Yûsuf Paşa (24 Ocak 1796 - 5 Ağustos 1832)
II. Ali Paşa (5 Ağustos 1832 - 26 Mayıs 1835)

Valiler

Mustafa Necip Paşa (26 Mayıs 1835 - 7 Eylül 1835)
Mahmud Râif Paşa (7 Eylül 1835 - 6 Mayıs 1837)
Çeşmeli Hasan Paşa (6 Mayıs 1837 - 5 Eylül 1838)
Müşîr Ali Aşkar Paşa (5 Eylül 1838 - 15 Temmuz 1842)
Mehmed Emin Paşa (15 Temmuz 1842 - 22 Nisan 1847)
Râgıp Paşa (22 Nisan 1847 - 13 Eylül 1849)
Ahmed İzzet Paşa (13 Eylül 1849 - 16 Eylül 1852)
Mustafa Nûri Paşa (16 Eylül 1852 - 1 Kasım 1855)
Osman Paşa (1 Kasım 1855 - 1 Ekim 1857)
Ahmed İzzet Paşa (1 Ekim 1857 - 4 Ağustos 1860)
Mahmud Nedim Paşa (4 Ağustos 1860 - 18 Haziran 1867)

Bayraklar

Trablusgarp Eyaleti'nin 1771'de kullandığı bayrak.
Karamanlı Hanedanı'nın 1727-1835 yılları arası kullandığı bayrak.

Kaynakça

^ "The Karamanli-era flags have always an uneven number of horizontal stripes, alternatively red and yellow. The flags of the Tripoli Regency were hoisted on forts and armed vessels in Tripoli, Benghazi, and Derna. Civil ensigns were plain red, similar to the Ottoman Empire civil ensign." (Historical Flags of Tripoli 20 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Ivan Sache, 8 October 1999, , citing L. Philippe in Franciae Vexilla (ISSN 1270-0096) #15/61, September 1999, who in turn refers to "A letter dated 20 December 1818 from France consul in Tripoli de Barabrie [of Barbaria], with a companion colour plate, now kept in file 3JJ434 in naval section of the French National Archives."). Other flags were in use. "In the Turkish period Libya used various flags: red with three yellow or white crescents in different positions, and a horizontal red, green, white, red, white, green, red flag." (Historical Flags of Tripoli 20 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Jaume Ollé, 29 September 1996, ). A green flag with three crescents is shown by Johnson's new chart of national emblems (ca. 1868).
^ "Tarih araştırmaları dergisi", sf. 46, Ankara Üniversitesi Basımevi (2004).
^ Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 10, sf. 144, Ötüken Yayınevi (1977).
^ Yılmaz Öztuna a.g.e., cilt 12, sf. 31.
^ Hamiyet Sezer-Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü "II. Abdülhamit Döneminde Osmanlı'da Vilayet Yönetiminde Düzenleme Gayretleri-Trablusgarp Örneği-Tarih araştırmaları dergisi" sf. 165, Ankara Üniversitesi Basımevi (1963).bağlantı^[]
^ "Hürriyet ansiklopedik yıllığı" sf. 359, Hürriyet (1974).
^ ^a ^b Ahmet Kavas, "Osmanlı-Afrika ilişkileri" sf. 44, Tasam Yayınları (2006).
^ ^a ^b Cüneyt Ölçer, "Bülten, 3" sf. 16, Türk Nümismatik Derneği (1983).
^ Joseph von Hammer "Osmanlı İmparatorluğu Tarihi" 2. cilt sf. 86, İlgi Kültür Sanat Yayınları (Nisan 2007).
^ İ. Bülent Işın, "Osmanlı bahriyesi kronolojisi: XIV-XX yüzyıl, 1299-1922" sf. 28, Dz.K.K. Mrk.D.B.Ş.K. Basımevi, (2004), .
^ Celal Tevfik Karasapan, "Libya, Trablusgarp, Bingazi ve Fizan", sf. 12, Resimli Posta Matbaası (1960).
^ "Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri", sf. 48, Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul Üniversitesi (1994).
^ ^a ^b ^c Joseph von Hammer, a.g.e., cilt 2, s. 86, 87. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Trablusgarp Eyaleti-5" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: )
^ Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, "1911-1912 Osmanlı-İtalyan harbi ve kolağası Mustafa Kemal", sf. 34, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (1984).
^ Feridun Fazıl Tülbentçi, "Büyük Türk zaferleri" sf. 100, İnkılâp Kitabevi (1961).
^ "Anadolu uygarlıkları ansiklopedisi", cilt 4, sf.671, Görsel Yayınlar (1982).
^ Yılmaz Öztuna a.g.e., cilt 4, sf. 56.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Yılmaz Öztuna a.g.e., cilt 10, sf. 143.
^ İ. Bülent Işın, a.g.e., sf. 98.
^ Celal Tevfik Karasapan a.g.e., sf. 112.
^ Celal Tevfik Karasapan a.g.e., sf. 115.
^ Prof. Dr. Mehmed Maksudoğlu "Kuruluşunun 700. Yılında Osmanlı Tarihi 1299-1922" sf. 205, Boğaziçi Yayınları (Ağustos 2001).
^ Celal Tevfik Karasapan a.g.e., sf. 117.
^ ^a ^b Erdoğan Dümen, "Denizde yıllar boyu Anadolu Türkleri, 1081-1922", DZ.K.K. Basımevi (1993).
^ İsrafil Kurtcephe, "Türk-İtalyan ilişkileri, 1911-1916" sf. 4, Türk Tarih Kurumu Basımevi (1995).
^ Cemal Anadol, "Tarihe hükmeden millet Türkler" sf. 259, Millî Kültür Yayınları (1977).
^ "Türkiye araştırmaları literatür dergisi" cilt.1, sf. 517, Bilim ve Sanat Vakfı (2003).
^ Mustafa Nuri, Mustafa Nuri Paşa, Neşet Çağatay, "Netayic ül-vukuat: kurumları ve örgütleriyle Osmanlı tarihi‎" sf. 97, Türk Tarih Kurumu Yayınları (1979).
^ H. Tahsin Fendoğlu, "Modernleşme bağlamında Osmanlı-Amerika ilişkileri, 1786-1929" sf. 368, Beyan (2002).
^ Hayati Ülkü, "Muhtasar İslam tarihi" cilt 2, sf. 1129, Şelâle Yayınevi (1972).
^ ^a ^b Ahmet Kavas, "Osmanlı-Afrika ilişkileri", sf. 72.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Adnan Menderes Kaya, "Avşar Türkmenleri" sf. 47, Geçit Yayınları (2004).
^ Anthony Ham, "Libya" sf. 34, Lonely Planet (1 Ağustos 2007)..
^ Ahmet Kavas, "Osmanlı-Afrika ilişkileri", sf. 104.
^ Ankara Üniversitesi, Tarih Araştırmaları Enstitüsü, "Tarih araştırmaları dergisi" sf. 166, Ankara Üniversitesi Basımevi (2002).
^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Enver Ziya Karal, "Osmanlı tarihi" cilt 4, sf. 252, Türk Tarih Kurumu Basımevi (1947).
^ M.Fuad Ezgü, "Karamanlı" cilt 6, sf. 311, İslam AnsikJopedisi (1993).
^ Celal Tevfik Karasapan a.g.e., sf. 124.

[1] "The Karamanli-era flags have always an uneven number of horizontal stripes, alternatively red and yellow. The flags of the Tripoli Regency were hoisted on forts and armed vessels in Tripoli, Benghazi, and Derna. Civil ensigns were plain red, similar to the Ottoman Empire civil ensign." (Historical Flags of Tripoli 20 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Ivan Sache, 8 October 1999, , citing L. Philippe in Franciae Vexilla (ISSN 1270-0096) #15/61, September 1999, who in turn refers to "A letter dated 20 December 1818 from France consul in Tripoli de Barabrie [of Barbaria], with a companion colour plate, now kept in file 3JJ434 in naval section of the French National Archives."). Other flags were in use. "In the Turkish period Libya used various flags: red with three yellow or white crescents in different positions, and a horizontal red, green, white, red, white, green, red flag." (Historical Flags of Tripoli 20 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Jaume Ollé, 29 September 1996, ). A green flag with three crescents is shown by Johnson's new chart of national emblems (ca. 1868).

[Trablusgarp_Eyaleti-37-2] "Tarih araştırmaları dergisi", sf. 46, Ankara Üniversitesi Basımevi (2004).

[Trablusgarp_Eyaleti-1-3] Yılmaz Öztuna "Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye tarihi" cilt 10, sf. 144, Ötüken Yayınevi (1977).

[Trablusgarp_Eyaleti-8-4] Yılmaz Öztuna a.g.e., cilt 12, sf. 31.

[Trablusgarp_Eyaleti-2-5] Hamiyet Sezer-Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü "II. Abdülhamit Döneminde Osmanlı'da Vilayet Yönetiminde Düzenleme Gayretleri-Trablusgarp Örneği-Tarih araştırmaları dergisi" sf. 165, Ankara Üniversitesi Basımevi (1963).bağlantı^[]

[Trablusgarp_Eyaleti-16-6] "Hürriyet ansiklopedik yıllığı" sf. 359, Hürriyet (1974).

[Trablusgarp_Eyaleti-32-7] Ahmet Kavas, "Osmanlı-Afrika ilişkileri" sf. 44, Tasam Yayınları (2006).

[Trablusgarp_Eyaleti-33-8] Cüneyt Ölçer, "Bülten, 3" sf. 16, Türk Nümismatik Derneği (1983).

[Trablusgarp_Eyaleti-3-9] Joseph von Hammer "Osmanlı İmparatorluğu Tarihi" 2. cilt sf. 86, İlgi Kültür Sanat Yayınları (Nisan 2007).

[Trablusgarp_Eyaleti-24-10] İ. Bülent Işın, "Osmanlı bahriyesi kronolojisi: XIV-XX yüzyıl, 1299-1922" sf. 28, Dz.K.K. Mrk.D.B.Ş.K. Basımevi, (2004), .

[Trablusgarp_Eyaleti-4-11] Celal Tevfik Karasapan, "Libya, Trablusgarp, Bingazi ve Fizan", sf. 12, Resimli Posta Matbaası (1960).

[Trablusgarp_Eyaleti-36-12] "Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri", sf. 48, Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul Üniversitesi (1994).

[Trablusgarp_Eyaleti-5-13] Joseph von Hammer, a.g.e., cilt 2, s. 86, 87. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Trablusgarp Eyaleti-5" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: )

[Trablusgarp_Eyaleti-35-14] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, "1911-1912 Osmanlı-İtalyan harbi ve kolağası Mustafa Kemal", sf. 34, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı (1984).

[Trablusgarp_Eyaleti-34-15] Feridun Fazıl Tülbentçi, "Büyük Türk zaferleri" sf. 100, İnkılâp Kitabevi (1961).

[Trablusgarp_Eyaleti-31-16] "Anadolu uygarlıkları ansiklopedisi", cilt 4, sf.671, Görsel Yayınlar (1982).

[Trablusgarp_Eyaleti-7-17] Yılmaz Öztuna a.g.e., cilt 4, sf. 56.

[Trablusgarp_Eyaleti-6-18] Yılmaz Öztuna a.g.e., cilt 10, sf. 143.

[Trablusgarp_Eyaleti-9-19] İ. Bülent Işın, a.g.e., sf. 98.

[Trablusgarp_Eyaleti-10-20] Celal Tevfik Karasapan a.g.e., sf. 112.

[Trablusgarp_Eyaleti-11-21] Celal Tevfik Karasapan a.g.e., sf. 115.

[Trablusgarp_Eyaleti-12-22] Prof. Dr. Mehmed Maksudoğlu "Kuruluşunun 700. Yılında Osmanlı Tarihi 1299-1922" sf. 205, Boğaziçi Yayınları (Ağustos 2001).

[Trablusgarp_Eyaleti-13-23] Celal Tevfik Karasapan a.g.e., sf. 117.

[Trablusgarp_Eyaleti-21-24] Erdoğan Dümen, "Denizde yıllar boyu Anadolu Türkleri, 1081-1922", DZ.K.K. Basımevi (1993).

[Trablusgarp_Eyaleti-29-25] İsrafil Kurtcephe, "Türk-İtalyan ilişkileri, 1911-1916" sf. 4, Türk Tarih Kurumu Basımevi (1995).

[Trablusgarp_Eyaleti-14-26] Cemal Anadol, "Tarihe hükmeden millet Türkler" sf. 259, Millî Kültür Yayınları (1977).

[Trablusgarp_Eyaleti-17-27] "Türkiye araştırmaları literatür dergisi" cilt.1, sf. 517, Bilim ve Sanat Vakfı (2003).

[Trablusgarp_Eyaleti-15-28] Mustafa Nuri, Mustafa Nuri Paşa, Neşet Çağatay, "Netayic ül-vukuat: kurumları ve örgütleriyle Osmanlı tarihi‎" sf. 97, Türk Tarih Kurumu Yayınları (1979).

[Trablusgarp_Eyaleti-18-29] H. Tahsin Fendoğlu, "Modernleşme bağlamında Osmanlı-Amerika ilişkileri, 1786-1929" sf. 368, Beyan (2002).

[Trablusgarp_Eyaleti-22-30] Hayati Ülkü, "Muhtasar İslam tarihi" cilt 2, sf. 1129, Şelâle Yayınevi (1972).

[Trablusgarp_Eyaleti-19-31] Ahmet Kavas, "Osmanlı-Afrika ilişkileri", sf. 72.

[Trablusgarp_Eyaleti-20-32] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Adnan Menderes Kaya, "Avşar Türkmenleri" sf. 47, Geçit Yayınları (2004).

[Trablusgarp_Eyaleti-30-33] Anthony Ham, "Libya" sf. 34, Lonely Planet (1 Ağustos 2007)..

[Trablusgarp_Eyaleti-23-34] Ahmet Kavas, "Osmanlı-Afrika ilişkileri", sf. 104.

[Trablusgarp_Eyaleti-25-35] Ankara Üniversitesi, Tarih Araştırmaları Enstitüsü, "Tarih araştırmaları dergisi" sf. 166, Ankara Üniversitesi Basımevi (2002).

[Trablusgarp_Eyaleti-26-36] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Enver Ziya Karal, "Osmanlı tarihi" cilt 4, sf. 252, Türk Tarih Kurumu Basımevi (1947).

[Trablusgarp_Eyaleti-28-37] M.Fuad Ezgü, "Karamanlı" cilt 6, sf. 311, İslam AnsikJopedisi (1993).

[Trablusgarp_Eyaleti-27-38] Celal Tevfik Karasapan a.g.e., sf. 124.