Vadoş Grubu Lehçe Grupa Ładosia diğer adıyla Bern grubu Lehçe Grupa berneńska II Dünya Savaşı sırasında Avru

Vadoş Grubu (Lehçe: Grupa Ładosia), diğer adıyla Bern grubu (Lehçe: Grupa berneńska) – II. Dünya Savaşı sırasında, Avrupalı Yahudileri katledilmekten kurtarmak için İsviçre'de sahte Güney Amerika pasaportları basmak üzere ortaklaşa bir sistem oluşturan Polonyalı diplomatlar ve Yahudi aktivistlere verilen isim.

Polonya Cumhuriyeti Büyükelçisinin Bern'deki rezidansı, 2014 (Savaş sırasındaki Polonya Cumhuriyeti elçiliği merkezi)

Grup Üyeleri

Grup, Polonya Cumhuriyeti Elçiliği'nin dört diplomatı, Dünya Yahudi Kongresi tarafından oluşturulan RELICO komitesinin (Yahudi Savaş Mağdurlarına Yardım Komitesi) bir temsilcisi ve Agudat Israell'in bir temsilcisinden oluşuyordu. Altı üyeden beşi Polonya vatandaşı ve yarısı Yahudi idi.

Grubun üyeleri:

Aleksander Ładoś (1891–1963), 1940–1945 yıllarında Bern'de görev yapan Polonya Elçisi,
Abraham Silberschein (1881–1951), avukat, siyonist aktivist, Polonya Meclisi Sejm'de savaş öncesi dönem milletvekili, RELICO kurtarma komitesi kurucusu,
Konstanty Rokicki (1899–1958), 1939–1945 yıllarında Bern'de görev yapan Polonya Konsolos u,
Chaim Eiss (1876–1943), Ustrzyki Dolne doğumlu tüccar, Zürih’teki Agudat Israel aktivisti,
Stefan Ryniewicz (1903–1987), 1938–1945 Polonya Elçiliği Müsteşarı, Elçi Ładoś’un Yardımcısı,
Juliusz Kühl (1913–1985), Yahudi örgütleriyle temaslardan sorumlu Polonya Elçiliği Ataşe si.

Aleksander Ładoś
Abraham Silberschein
Konstanty Rokicki
Chaim Eiss
Stefan Ryniewicz
Juliusz Kuhl

Ładoś grubu resmi olmayan bir oluşumdu, bir yapısı yoktu ve üyeleri arasındaki bağlantılar asimetrikti. Doğrudan pasaport üretiminde ana bağlantılar, pasaportların birçoğunun doğrudan düzenleyicisi olan ve karaborsadan satın alma kısmı ile ilgilenen Konsolos Konstanty Rokicki ile Bern ve işgal altındaki Avrupa arasında pasaport, fotoğraf ve kişisel veri kaçakçılığını yürüten ve operasyonlar için önemli miktarda fon sağlamış olan Abraham Silberschein ve Chaim Eiss arasında gerçekleşti. Aleksander Ładoś ve Stefan Ryniewicz’in rolü, Bern diplomatik misyonlarının desteğini sağlamak ve İsviçre polisi tarafından operasyonun bölünmesini önlemekti. Her ikisi de 1943’te, İsviçre Dışişleri Bakanı Marcel Pilet-Golaz ve Emniyet Müdürü Heinrich Rothmund’u protesto ederek bu konuya müdahale ettiler. Buna karşılık, savaş patlak verdiği sırada Bern Üniversitesi’nden derecesini almış, 26 yaşında bir ekonomi doktoru olan Juliusz Kühl, Yahudi örgütleri ve Elçilik arasında güvenli temaslar sağladı. Daha sonraki yıllarda Muavin Konsolos olarak görev yaptı. Muhtemelen pasaport başvuru formlarının yasadışı nakli işiyle de uğraşmıştır.

Tarihsel Arka Plan

1939 Eylül’ünde Polonya, Nazi Almanyası ve Sovyetler Birliği tarafından işgal edildi ve sonrasında iki işgal bölgesine ayrıldı. 3 milyondan fazlasını Yahudilerin oluşturduğu 36 milyon nüfuslu devletin tamamı Alman ve Sovyet yönetimi altında bulunuyordu. Bununla birlikte Polonya hükûmeti ateşkes imzalamayı reddetti ve 17 Eylül 1939’da Romanya sınırını geçti ve 1935 anayasası uyarınca Başkan Ignacy Mościcki, yeni bir hükûmet kurarak halefi olarak Władysław Raczkiewicz’i atadı. Paris'te kurulan yeni Polonya hükümeti Fransa topraklarında silahlı kuvvetlerinin yeniden inşasına girişti. Ayrıca hükûmet, Polonya Devleti’nin, diplomatik misyonları da dâhil olmak üzere yurtdışındaki tüm varlıklarını kontrolü altına aldı. Almanya’nın Fransa’yı işgal etmesinin ardından Başbakan Władysław Sikorski hükûmeti Londra’ya taşınarak Almanlarla savaşmaya burada devam etti. Sürgündeki Polonya hükûmeti Avrupa’nın batı bölgesinde, İsviçre, Portekiz, İspanya ve İsveç’teki Polonya Cumhuriyeti Elçilikleri ile temsil ediliyordu. Diğer devletler ya Alman işgali altındaydı ya da – Alman baskısı altında – Polonya diplomatik misyonlarını kapatmışlardı.

İsviçre’deki misyon diplomatik bölgede yer alan Elfenstrasse’de bulunuyordu. Buna ilaveten 1940’tan itibaren Thunstrasse’de, konsolosluk bölümü olarak kullanılan bir bina kiralanmıştı. 1940 yılının Nisan ayından itibaren, elçilik misyon şefi, savaş öncesi dönemde Letonya Elçisi (1923–1926) ve Münih Başkonsolosu (1927–1931) olarak görev yapmış olan Aleksander Ładoś idi. Ładoś, Władysław Sikorski’nin talimatıyla 1939’da Polonya’dan ayrılmıştı ve 1939–1940 yılları arasında Sikorski hükûmetinin kısa bir dönem üyesiydi. Bern’deki misyonda görevine başladığında, Ładoś grubu üyesi diğer üç diplomat, Ryniewicz 1938, Kühl ve Rokicki ise 1939’dan beri zaten orada çalışmakta idiler. Rokicki ve Ryniewicz Riga’da çalıştıkları sırada tanışmışlardı (1934–1936) ve muhtemelen yakın arkadaştılar. Kühl ve Ładoś ile Bern’de tanıştılar. Savaşın başlamasından üç hafta önce, Dünya Yahudi Kongresi temsilcisi olacak olan Abraham Silberschein da Lviv’den Cenevre’ye gelmişti. Chaim Eiss da XX yy başlarından itibaren İsviçre’de bulunuyor ve Zürih’te bir dükkân işletiyordu. Yahudi örgütlerinin bu iki temsilcisi savaştan önce birbirlerini tanımıyorlardı.

Latin Amerika pasaportlarının kökeni ve üretim şekli

Juliusz Kühl'e göre, Latin Amerika'da sahte pasaport oluşturma fikri 1939/1940 yıllarının başında ortaya çıktı ve daha sonraki Holokost ile bir ilgisi yoktu. Sovyetler Birliği tarafından işgal edilen bölgelerdeki etkili Yahudilerin ülkeyi Japonya üzerinden terk edebilmeleri için onlarca Paraguay belgesi üretilecekti. Misyon, boş pasaportları satmaya hazır olan Bern’li noter Rudolf Hügli’yi, Paraguay Fahri Konsolosu olarak belirledi. Pasaportların kimin doldurduğu ve ne şekilde Sovyetler Birliği’ne gönderildiği bilinmiyor. Bununla birlikte, 1939 ve 1940 yıllarının başında Bern ile Sovyet sınırı arasında hâlâ, tarafsız ülkeler için bir bölgenin bulunduğunu ve sınırı geçmenin resmi olarak mümkün olduğunu belirtmek gerekir. Başlangıçta, ifşa olma tehdidi taşıdığı için bu tür bir eylemin sadece bireysel bir nitelikte olabileceği düşünülmüştü. Ancak, sonraki yıllarda benzer belgelerin ara sıra üretimine devam edilmiştir. En iyi bilinen örnek, Kasım 1941'de Eli Sternbuch'un müstakbel karısı Guta Eisenzweig ve kayınvalidesi Gina için aldığı pasaportlardır. Sternbuch ailesi, bu pasaportu Julius Kühl ile irtibata geçerek elde etmiştir. Belgeyi kimin düzenlediği bilinmemektedir. 1957 yılı Yad Vaşem araştırmaları, başka pasaportların da düzenlenmiş olduğunu – özellikle 1941 yılında Almanların Sovyetler Birliği’ni işgali sırasında ve Yahudi gettolarının oluşturulmasından sonra tek pasaport sahiplerinin bulunduğunu göstermektedir. Bu kişiler bazı durumlarda gettolarda yaşama ve Davut Yıldızı takma zorunluluğundan muaf tutuldular. Üretim planı 1942 yılında, Wannsee Konferansı sonrasında Avrupalı Yahudilerin toplu katliamı başladığında yeniden hayata geçirildi. Bundan sonra, Latin Amerika pasaportları esasen imha kamplarına götürülmekten korudu ve pasaport sahipleri Almanya ve işgal altındaki Fransa’daki gözaltı kamplarına gönderildiler. Başlangıçta, operasyon bir kaos halinde yürütüldü, ki bu da ifşa olma riskini artırıyordu. Elçiliğin 1942’de Abraham Silberschein operasyonuna önayak olma sebebi de muhtemelen buydu. Polis tarafından sorgulanan Silberschein bunu şöyle anlatmıştı:

“Bern’deki Polonya Cumhuriyeti Elçiliğinde, Başkâtip Ryniewicz Beyefendi ve Konsolosluk Bölüm Yetkilisi Rokicki Beyefendi ile toplantı yaptım. Her iki beyefendi de İsviçre’deki bazı kişilerin, Almanlar tarafından işgal edilen ülkelerde bulunan Polonyalılara, Latin Amerika (devletleri) pasaportu sağlama işiyle uğraştıkları konusuna dikkatimi çektiler. Bu pasaportlar maliklerine konumlarını iyileştirme imkânı sağlıyor. Gerçek bir pasaport “karaborsası” ile karşı karşıyaydık. Elçilikten Beyefendiler RELICO adına yaptığım bu işte sorumluluğu benim almamı istediler.”

Paraguay pasaportları

Başlangıçta, RELICO-Elçilik ekseni pasaport operasyonunun ana merkezi oldu. Silberschein, kayıtları tutan ve Paraguay pasaportlarının düzenlenmesini sağlayan Konsolos Rokicki'ye pasaport kapsamındaki kişilerin listesini gönderiyordu. Silberschein ve Rokicki arasında 1942 ve 1943 yılları başlarında ve sonraki aylarda geçen tipik evrak alışverişi, Silberschein'dan, belgelerin verileceği kişilerin listesi ile birlikte kişisel veriler ve her birinin bir fotoğrafını içeriyordu. Buna karşılık Rokicki, Silberschein'a elde edilen pasaportları veya noter tasdikli kopyalarını ve faydalanıcıların her birine Konsolos Rudolf Hügli'den pasaport edinme konusunda bilgilendirildikleri birer mektup gönderiyordu. Ocak 1943'te Hügli polis tarafından sorgulandı. Şu şekilde ifade verdi:

“1942 yılı ortalarında pasaport tedarikine başladım. Onların hiçbir kimlik belgesi olmayan ve vatansız olan kişilere düzenlenmesi fikrini ortaya atan kişi Dr. Kühl idi. (…) Birçoğu Polonya elçiliği, yani elçilik çalışanı Dr. Kühl tarafından halledildi (…). Bana ödeme yapan oydu. Bunun elçinin bilgisi dâhilinde yapılıp yapılmadığını bilmiyorum. Her halükarda, pasaportları kendisi dolduran ve sadece imza ve mühürleme için bana gönderen Başkâtip S. Ryniewicz her şeyi biliyordu.”

Paraguay pasaportlarının büyük çoğunluğunun 18 ile 30 Aralık 1942 arasında tarihlendirildiği ve hiçbirinin 1943'te yazılmadığı dikkat çekicidir. Bununla birlikte, Silberschein ve Rokicki arasındaki Yad Vaşem arşivlerindeki yazışmalar bu pasaportların geriye dönük tarihli olduklarını göstermektedir. Bu muhtemelen Hügli ile olan anlaşmanın bir parçasıydı. 1943 sonbaharında oluşturulan belgelere bile 30 Aralık 1942 tarihi atıldı. Paraguay pasaportlarının büyük çoğunluğu Konsolos Rokicki’nin yazısının izlerini taşımaktadır. Farklı bir el yazısıyla doldurulan birkaç pasaport da bulunmakla birlikte bu yazının kime ait olduğu bilinmemektedir. En olası varsayım, bu yazıların Juliusz Kühl veya Stefan Ryniewicz’e ait olduğudur. Pasaportlar Polonya, Hollanda, Slovakya ve Macaristan’ın Yahudi vatandaşları ve Alman vatandaşlığından çıkartılmış olan Yahudiler için düzenlendi. Yad Vaşem'deki Silberschein arşivinde bulunan pasaportların numaraları, bu belgelerin üç serisinin en az 1056 adet üretildiğini göstermektedir. Pasaportlar bir veya birkaç kişi için birlikte düzenlenmiştir. Bu duruma dayanarak pasaportların 2.100 kişi için düzenlenmiş olduğunu telaffuz etmek mümkündür. Her pasaportun maliyeti 500 ila 2000 frank arasındaydı. Paralar, Rokicki, Kühl ve Ryniewicz vasıtasıyla Rudolf Hügli'ye ulaştırılıyordu. Bu durum ona tüm operasyon süresince muazzam bir gelir sağlamıştı. Karşılaştırma yaparsak, o dönemde Elçi Ladoś'un aylık maaşı 1.800 frank, Julius Kühl’ünki ise – 350 franktı (diplomatların kendileri de insani motivasyona atıfta bulunmuşlardır). Aynı zamanda, çok sayıda insan için pasaport düzenlenmeksizin Paraguay vatandaşlığını teyit eden listeler hazırlandı. Listedekilerin sayısı muhtemelen Paraguay pasaportu sahiplerinden sadece biraz daha azdı.

Peru ve El Salvador pasaportları

Silberschein 1943'te Cenevre'deki Peru Konsolosu José Barreto ile temasa geçti ve beyan ettiği üzere 28 pasaport için 10–12 bin frank verdi. Bunu öğrenen Peru Başkonsolosu Barreto’yu görevden aldı. Bu durum Silberschein ve Ryniewicz arasında kendisini tek başına hareket etmekle ve "komplo görünümü vermekle” suçlayan bir anlaşmazlığa yol açtı. Bu yazışmadan Polonya Elçiliğinin pasaportlar hakkında net bilgi talep ettiği anlaşılıyor. Ryniewicz ayrıca Barreto'yu kurtarmak ve davayı örtbas etmek için başarısız bir müdahalede bulunmuş ve Lima'daki Polonya elçiliğinde de benzer bir eyleme neden olmuştur. 1943'te Silberschein, Cenevre’deki El Salvador Başkonsolosluğu’nun Yahudi çalışanı George Mandel-Mantello (György Mandl) ile temasa geçti. Büyük bir olasılıkla da bu kişi Başkonsolos Arturo Castellanosa'nın da onayıyla kendisine pasaport ve vatandaşlık belgeleri tedarik etti. Polonya Elçiliği muhtemelen düzenlenen pasaportların sayısı ve Mandel-Mantello ile temaslar hakkında bilgilendirildi, ancak belgelerin düzenlenmesi sürecine katıldığına dair herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Arturo Castellanos, 2010 yılında Yad Vaşem tarafından Uluslararası Dürüstler Unvanına layık görülmüştür.

Honduras, Haiti ve diğer devletlerin pasaportları

Honduras pasaportlarını alırken Silberschein, mührü çalan ve Bern’deki bürosunda yasadışı yollarla evrak düzenleyen eski Honduras Fahri Konsolosu Anton Bauer ile doğrudan temasa geçmiştir. Silberschein'ın mektuplarının alıcısı Bauer'in kızı Isabella'ydı. Bir tanesinde, pasaportların Rokicki vasıtasıyla edinildiğinin izleri görülmektedir. 27 Mayıs 1943'te Silberschein Rokicki’den ertesi gün için bir dizi pasaport düzenlemesini istemiştir ve o güne ait en az iki Honduras pasaportu bulunmaktadır.

Grubun faaliyetlerinin sonuçları

Abraham Silberschein Ocak 1944'te bu faaliyetlerin sonucunda yaklaşık 10.000 kişinin toplu olarak Alman imha kamplarına götürülmelerinin önüne geçtiğini rapor etmiştir. Ona göre, bu insanlar Almanya'daki Tittmoning, Liebenau ve Bölsenberg'deki gözaltı kamplarında ve Fransa'daki Vittel kampında kalıyorlardı. 1944 Mart’ında Almanlar 200 ila 300 kadar mahkûmu öldürerek Vittel kampını tasfiye ettiler, ancak Silberschein tarafından listelenen kampların çoğu tasfiye edilmedi. Belgelerden bir tanesi, sadece Bergen-Belsen alt-kampında kurtuluştan kısa bir süre önce 1.100'den fazla pasaport sahibinin bulunduğunu hükmetmiştir. Silberschein ayrıca 1946 Mayıs’ındaki Polonya ziyareti sırasında birçoğu ile tanıştığını yazmıştır.

2019 yılında Jakub Kumoch'un editörlüğü altında, Ładoś Grubu tarafından düzenlenen pasaportlardan alan 3262 Yahudi’nin isim listesi yayınlandı. Liste ayrıca, kişilerin belgeleri aldıkları ülke isimlerini de içeriyor. Sorgulama, diğerlerinin yanı sıra, Bad Arolsen, Yad Vaşem, Varşova'daki Yeni Dosya Arşivlerinde yürütülmüştür. Araştırmanın 24 Ekim 2019 tarihi itibarıyla elde edilen sonuçlarına göre, tahmini 5.000 ila 7.000 pasaport sahibinin isimleri hala bilinmemektedir.

Literatürde Ładoś Grubu

Konuyla ilgili literatür, çoğunlukla Ładoś grubunun faaliyetlerini bireysel üyelerine atfetmektedir. Grubun gizemi ve üyelerinden herhangi biri tarafından yazılmış kapsamlı anıların bulunmayışı bunu desteklemiştir. Buna en yakın isim, hatıratının tamamlayamadığı üçüncü cildinde pasaport konusunu açıkladığını söyleyen Aleksander Ładoś olmuştur. Çalışmaları Aralık 1963'teki ölümüyle kesintiye uğramıştır. Ładoś grubundaki diplomatlar – yani Ładoś, Rokicki, Kühl ve Ryniewicz, Ocak 1945'te Agudat Israel'in teşekkür listesinde isimleriyle anılmışlardır. 2015 yılında Agnieszka Haska, Yahudilerin Bern'deki Polonya Cumhuriyeti Elçiliği tarafından kurtarılmalarıyla ilgili bir makale yayınlamıştır. Ağustos 2017'de Zbigniew Parafianowicz ve Michał Potocki adlı gazeteciler konuyu kapsamlı bir şekilde anlatan ve tüm grup üyelerinin pasaport sahiplerini kurtarmaya katkısını kabul eden bir yazı yazmışlardır. Mesele, Polonyalı Yahudi şair Władysław Szlengel'in Varşova gettosunda yazdığı "Pasaport" adlı şiire konu olmuştur. Besteci Max Kowalski, Szlengel'in şiiri için beste yapmış ve Sholem müzik grubu eseri 2018'de seslendirmiştir.

Anma

28 Aralık 2018'de, Elçi Aleksander Ładoś'un ölüm yıldönümü arifesinde, Polonya Dışişleri Bakanı , Kültür ve Ulusal Miras Bakanlığı Müsteşarı Magdalena Gawin'in yanı sıra, Bakan Aleksander Ładoś ve Konsolos Konstantin Rokicki’nin yakınları ile İsviçre’de gözaltına alınan Batıdaki Polonya Ordusu müfrezelerinin bir askeri olan Albay Włodzimierz Cieszkowski’nin katılımıyla dini bir anma töreni düzenlenmiştir. Mezarlığa Varşova’daki Yahudi Topluluğu'ndan Haham Orieł Zaretsky, Varşovalı Yahudiler Sosyal ve Kültür Cemiyeti temsilcileri ve Amerikan Yahudi Komitesi temsilcileri katılmışlardır. Davet edilen büyükelçilerden sadece İsviçre Büyükelçiliği Maslahatgüzarı hazır bulunmuştur. “İsrailli diplomatların olmaması özellikle şaşırtıcıydı”.

Haziran 2019'da Ładoś grubunun üyelerine ölümlerinden sonra Virtus et Fraternitas nişanı verilmiştir.

Yad Vaşem Enstitüsü tartışması

Nisan 2019'da Yad Vaşem Enstitüsü, Ładoś Grubu'nun lideri olarak kabul ettiği Konstanty Rokicki'ye Uluslararası Dürüstler Unvanının, Aleksander Ładoś ve Stefan Ryniewicz’e „konsolos” sıfatlarının tanındığını duyurmuştur. Ciddi olgusal hatalar içeren karar (Ładoś ve Ryniewicz, astları değil Rokicki'nin üstleriydi ve hiçbiri konsolos değildi), temsilcisi tarafından diğer iki diplomatın meselesini açıklığa kavuşturmak için madalyayı reddeden Rokicki ailesinin protestosu ile karşılanmıştır. Karar, aynı zamanda, Yad Vaşem'e protesto mektubu gönderen Ładoś Grubu tarafından kurtarılan 30'dan fazla kişinin tepkisine neden olmuştur. Ayrıca İsviçre'nin Polonya Büyükelçisi Jakub Kumoch, Yad Vaşem'in kararını "yanlış anlama" olarak nitelendirmiş ve Rokicki'nin Ładoś ve Ryniewicz yönetimi altında hareket ettiğini vurgulamıştır. Kararı aynı zamanda Ładoś Grubu'nu keşfedenlerden biri olan Zürih'teki Polonya Fahri Konsolosu Bern Blechner de protesto etmiştir.

Kaynakça

^ ^a ^b "Cała grupa Ładosia z tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata? "Wypaczenie istoty wspólnej akcji"" (Lehçe). wiadomosci.dziennik.pl. 10 Mayıs 2019. 10 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ (Lehçe). gazetaprawna.pl. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ "Szwajcaria – Karczewski: oddajemy cześć tym, którzy tworzyli łańcuch dobrych serc" (Lehçe). pap.pl. 12 Şubat 2018. 12 Şubat 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ ^a ^b ^c ^d Uszyński, Jędrzej (12 Aralık 2017). "Ambasador Ładoś i jego dyplomaci – niezwykła akcja ra-towania Żydów z Holocaustu". nasza-gazetka.com. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Petrović, Petar (12 Şubat 2018). "Ambasador Polski w Szwajcarii: Polacy pomagali przy wykupie Żydów z rąk nazistów. Alianci byli temu przeciwni" (Lehçe). polskieradio.pl. 12 Şubat 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ Kumoch, Jakub (9 Ekim 2018). (Lehçe). wiadomosci.dziennik.pl. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Haska, Agnieszka (2015). "„Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję". Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie" (Lehçe). ss. 299-309.
^ ^a ^b Gutta Sternbuch, David Kranzler (2005). Gutta: Memories of a Vanished World. A Bais Yaakov Teacher’s Poignant Account of the War Years with a Historical Overview (İngilizce). Jerusalem-New York. ISBN .
^ Żaryn, Jan (1999). A. Dybkowska, J. Żaryn, M. Żaryn (Ed.). "Polska w czasie II wojny światowej". Polskie dzieje od czasów najdawniejszych do współczesności (Lehçe). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ss. 268-271.
^ Zieliński, Jan (1999). Nasza Szwajcaria. Przewodnik śladami Polaków (Lehçe). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Muzeum Polskie w Rapperswilu. ss. 27-28. ISBN .
^ Paszkiewicz, Lidia Barbara (2010). "Komitet dla Spraw Kraju. Zarys działalności Adama Ciołkosza w latach 1940–1942". Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty (Lehçe). Toruń. s. 159.
^ ^a ^b ^c Kumoch, Jakub (2018). "Grupa Berneńska – dyplomaci Rzeczypospolitej Polskiej z pomocą Żydom. Wystąpienie ambasadora RP w Szwajcarii dr. Jakuba Kumocha, wygłoszone 4 lutego 2018 r. w Muzeum Pamięci Shoah w Paryżu". Polski Przegląd Dyplomatyczny (Lehçe). Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych.
^ "Odznaczeni / Chaim Yisroel Eiss (1876-1943)" (Lehçe). instytutpileckiego.pl. 28 Kasım 2019 tarihinde kaynağından .
^ ^a ^b ^c Jakub Kumoch, Monika Maniewska, Jędrzej Uszyński, Bartłomiej Zygmunt (2019). Lista Ładosia. Spis osób, na których nazwiska w okresie II wojny światowej zostały wystawione paszporty latynoamerykańskie przez Poselstwo RP i organizacje żydowskie w Szwajcarii (Lehçe). Warszawa: Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego. s. 70. ISBN .
^ Archives fédérales suisses Berne, C 16/2032 – Protokół przesłuchania F. Hirsch i A. Silberscheina, 1 września 1943 r., dossier Silberschein.
^ ^a ^b ^c Michał Potocki, Zbigniew Parafianowicz (7 Ağustos 2017). "Polak na polecenie rządu ratował Żydów od Holokaustu. Świat się o tym nie dowiedział [TYLKO U NAS]" (Lehçe). gazetaprawna.pl. 8 Ekim 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ Archives fédérales suisses Berne, B.23.22.Parag-OV – Notiz in Sachen Rudolf Hügli, geb. 13 Juni 1872, dossier Hügli 4 sierpnia 1943 r.
^ "Lista Ładosia: nazwiska 3262 Żydów objętych tzw. „akcją paszportową"" (Lehçe). instytutpileckiego.pl. 11 Aralık 2019. 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ Ładoś, Aleksander. Niepublikowane pamiętniki. seria: IX.1.2.20. (Lehçe). Wojskowe Biuro Badań Historycznych.
^ Goodman, H. (1945). Agudath World Organisation H. Goodman to M. Lachs (İngilizce). London: The Sikorski Institute.
^ (Lehçe). zchor.org. 31 Ağustos 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ "Passports- Tribute to Aleksander Ładoś". youtube - Sholem. 29 Haziran 2018. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.
^ "Upamiętniono dyplomatę, który ratował Żydów. Na Powązkach zabrakło przedstawicieli Izraela i USA, a nawet Trzaskowskiego!" (Lehçe). wpolityce.pl. 28 Aralık 2018. 28 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ Martyna Olasz, Jakub Pilarek (28 Aralık 2018). "Upamiętniono posła Aleksandra Ładosia, jednego z Polaków ratujących Żydów" (Lehçe). pap.pl. 28 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.
^ "Prezydent wręczył Medale Virtus et Fraternitas" (Lehçe). prezydent.pl. 19 Temmuz 2019. 19 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ "Yad Vashem: Konstanty Rokicki kluczowy w Grupie Berneńskiej" (Lehçe). gosc.pl. 14 Mayıs 2019. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ Zbigniew Parafianowicz, Michał Potocki (29 Nisan 2019). "Błędy we wniosku Yad Vashem ws. Rokickiego. Nie wiadomo, czy krewna bohatera weźmie udział w uroczystościach" (Lehçe). wiadomosci.dziennik.pl. 29 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.
^ Makowski, Marcin (2 Haziran 2019). "Grupa Ocalałych pisze do Yad Vashem. Chodzi o polskich dyplomatów" (Lehçe). opinie.wp.pl. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ "Yad Vashem explains honouring just one Bernese Group member" (İngilizce). tvp.pl. 15 Mayıs 2019. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
^ Kumoch, Jakub (2 Mayıs 2019). (İngilizce). blogs.timesofisrael.com. 2 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Ładoś Group ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

[wiadomosci.dziennik.pl-1] "Cała grupa Ładosia z tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata? "Wypaczenie istoty wspólnej akcji"" (Lehçe). wiadomosci.dziennik.pl. 10 Mayıs 2019. 10 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[2] (Lehçe). gazetaprawna.pl. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[3] "Szwajcaria – Karczewski: oddajemy cześć tym, którzy tworzyli łańcuch dobrych serc" (Lehçe). pap.pl. 12 Şubat 2018. 12 Şubat 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[:0-4] Uszyński, Jędrzej (12 Aralık 2017). "Ambasador Ładoś i jego dyplomaci – niezwykła akcja ra-towania Żydów z Holocaustu". nasza-gazetka.com. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[:1-5] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Petrović, Petar (12 Şubat 2018). "Ambasador Polski w Szwajcarii: Polacy pomagali przy wykupie Żydów z rąk nazistów. Alianci byli temu przeciwni" (Lehçe). polskieradio.pl. 12 Şubat 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[6] Kumoch, Jakub (9 Ekim 2018). (Lehçe). wiadomosci.dziennik.pl. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[:2-7] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Haska, Agnieszka (2015). "„Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję". Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie" (Lehçe). ss. 299-309.

[:3-8] Gutta Sternbuch, David Kranzler (2005). Gutta: Memories of a Vanished World. A Bais Yaakov Teacher’s Poignant Account of the War Years with a Historical Overview (İngilizce). Jerusalem-New York. ISBN .

[9] Żaryn, Jan (1999). A. Dybkowska, J. Żaryn, M. Żaryn (Ed.). "Polska w czasie II wojny światowej". Polskie dzieje od czasów najdawniejszych do współczesności (Lehçe). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ss. 268-271.

[10] Zieliński, Jan (1999). Nasza Szwajcaria. Przewodnik śladami Polaków (Lehçe). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Muzeum Polskie w Rapperswilu. ss. 27-28. ISBN .

[11] Paszkiewicz, Lidia Barbara (2010). "Komitet dla Spraw Kraju. Zarys działalności Adama Ciołkosza w latach 1940–1942". Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty (Lehçe). Toruń. s. 159.

[:6-12] Kumoch, Jakub (2018). "Grupa Berneńska – dyplomaci Rzeczypospolitej Polskiej z pomocą Żydom. Wystąpienie ambasadora RP w Szwajcarii dr. Jakuba Kumocha, wygłoszone 4 lutego 2018 r. w Muzeum Pamięci Shoah w Paryżu". Polski Przegląd Dyplomatyczny (Lehçe). Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych.

[13] "Odznaczeni / Chaim Yisroel Eiss (1876-1943)" (Lehçe). instytutpileckiego.pl. 28 Kasım 2019 tarihinde kaynağından .

[:4-14] Jakub Kumoch, Monika Maniewska, Jędrzej Uszyński, Bartłomiej Zygmunt (2019). Lista Ładosia. Spis osób, na których nazwiska w okresie II wojny światowej zostały wystawione paszporty latynoamerykańskie przez Poselstwo RP i organizacje żydowskie w Szwajcarii (Lehçe). Warszawa: Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego. s. 70. ISBN .

[15] Archives fédérales suisses Berne, C 16/2032 – Protokół przesłuchania F. Hirsch i A. Silberscheina, 1 września 1943 r., dossier Silberschein.

[:5-16] Michał Potocki, Zbigniew Parafianowicz (7 Ağustos 2017). "Polak na polecenie rządu ratował Żydów od Holokaustu. Świat się o tym nie dowiedział [TYLKO U NAS]" (Lehçe). gazetaprawna.pl. 8 Ekim 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[17] Archives fédérales suisses Berne, B.23.22.Parag-OV – Notiz in Sachen Rudolf Hügli, geb. 13 Juni 1872, dossier Hügli 4 sierpnia 1943 r.

[18] "Lista Ładosia: nazwiska 3262 Żydów objętych tzw. „akcją paszportową"" (Lehçe). instytutpileckiego.pl. 11 Aralık 2019. 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[19] Ładoś, Aleksander. Niepublikowane pamiętniki. seria: IX.1.2.20. (Lehçe). Wojskowe Biuro Badań Historycznych.

[20] Goodman, H. (1945). Agudath World Organisation H. Goodman to M. Lachs (İngilizce). London: The Sikorski Institute.

[21] (Lehçe). zchor.org. 31 Ağustos 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[22] "Passports- Tribute to Aleksander Ładoś". youtube - Sholem. 29 Haziran 2018. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.

[23] "Upamiętniono dyplomatę, który ratował Żydów. Na Powązkach zabrakło przedstawicieli Izraela i USA, a nawet Trzaskowskiego!" (Lehçe). wpolityce.pl. 28 Aralık 2018. 28 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[24] Martyna Olasz, Jakub Pilarek (28 Aralık 2018). "Upamiętniono posła Aleksandra Ładosia, jednego z Polaków ratujących Żydów" (Lehçe). pap.pl. 28 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.

[25] "Prezydent wręczył Medale Virtus et Fraternitas" (Lehçe). prezydent.pl. 19 Temmuz 2019. 19 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[26] "Yad Vashem: Konstanty Rokicki kluczowy w Grupie Berneńskiej" (Lehçe). gosc.pl. 14 Mayıs 2019. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[27] Zbigniew Parafianowicz, Michał Potocki (29 Nisan 2019). "Błędy we wniosku Yad Vashem ws. Rokickiego. Nie wiadomo, czy krewna bohatera weźmie udział w uroczystościach" (Lehçe). wiadomosci.dziennik.pl. 29 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.

[28] Makowski, Marcin (2 Haziran 2019). "Grupa Ocalałych pisze do Yad Vashem. Chodzi o polskich dyplomatów" (Lehçe). opinie.wp.pl. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[29] "Yad Vashem explains honouring just one Bernese Group member" (İngilizce). tvp.pl. 15 Mayıs 2019. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.

[30] Kumoch, Jakub (2 Mayıs 2019). (İngilizce). blogs.timesofisrael.com. 2 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.