2017 idlib kimyasal saldırısı veya Han şeyhun kimyasal saldırısı 4 Nisan 2017 tarihinde Suriye iç Savaşı sıra

2017 İdlib kimyasal saldırısı veya Han Şeyhun kimyasal saldırısı, 4 Nisan 2017 tarihinde Suriye İç Savaşı sırasında İdlib'in Han Şeyhun beldesinde düzenlen kimyasal saldırı. İdlib Sağlık Otoritesi, sarin veya benzeri bir maddeyi içeren zehirli gazın salınımı sonucu en az 74 kişinin öldüğünü ve 557'den fazla kişinin yaralandığını açıkladı.

2017 İdlib kimyasal saldırısı
Suriye İç Savaşı


Bölge	Han Şeyhun, İdlib, Suriye
Koordinatlar	36°13′13″K 44°26′13″D / 36.22028°K 44.43694°D / 36.22028; 44.43694
Tarih	4 Nisan 2017
Hedef	El Nusra (Suriye iddiası) Siviller
Saldırı türü	Sarin gazı
Ölü	112 ölü +320 yaralı (Kimyasal silahtan etkilenen)

Kasabanın hükûmet güçleri tarafından hava saldırısı'nda vurulduğu iddia edildi ve ardından çok sayıda kimyasal zehirlenme vakalarının yaşandığı bildirildi. Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık, Fransa, İsrail, Suudi Arabistan, Türkiye hükûmetleri ve İnsan Hakları İzleme Örgütü saldırıdan Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esad'ın güçlerini sorumlu tuttu. Suriye hükûmeti ile Rusya ve İran ise suçlamaları reddetti.

Amerika Birleşik Devletleri, saldırının Şayrat Hava Üssü'nden kalkan savaş uçakları tarafından gerçekleştirildiği gerekçesi ile 7 Nisan 2017'de Başkan Donald Trump'ın emri ile Akdeniz'de bulunan iki destroyerdan hava üssüne 59 adet Tomahawk füzesi fırlattı.

Saldırı, 2013 yılında Guta Katliamı'ndan bu yana Suriye İç Savaşındaki en büyük ikinci kimyasal silah saldırısı olarak kayıtlara geçti. 30 Haziran 2017'de Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü kimyasal saldırıda sarin gazı kullanıldığını açıkladı. 6 Eylül 2017 tarihinde Birleşmiş Milletler'in Suriye Bağımsız Araştırma Komisyonu, Han Şeyhun kasabasındaki sarin saldırısından Esad hükûmetine bağlı Suriye Hava Kuvvetleri'nin sorumlu olduğuna dair net kanıtlar olduğunu açıkladı. Rusya ise saldırının El-Nusra Cephesi bağlantılı Beyaz Miğferler grubu tarafından organize edildiğini iddia etti.

Arka plan

Mart 2011'de başlayan ve hâlen devam eden Suriye İç Savaşı kapsamında pek çok saldırı, katliam ve toplu infazı içinde barındırmaktadır. Bu kapsamda İdlib'de de çok sayıda çatışma çıkmış, kente bağlı bölgeler sık sık el değiştirmiştir. Mart 2015'te Fetih Ordusu adıyla birleşen gruplarSuriye Silahlı Kuvvetleri'nin bulunduğu bina ve karargahlara düzenlenen saldırılar sonrası başlayan çatışmalar sonrası İdlib'in tamamında hakimiyet kurmuştu.

Saldırı

İdlib'deki Sivil Savunma Ekibi yetkilisi Enes Barakat'ın Anadolu Ajansı'na yaptığı açıklamada kimyasal saldırı sonrası ölenler arasında çok sayıda çocuğun da olduğunu iddia etti. İngiliz Reuters haber ajansının konuyla ilgili haberinde, Suriye İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ifadelerine yer vermiş, örgütün açıklamalarına göre İdlib'deki saldırıda birçok kişinin nefes alamayarak boğulduğu ya da bayıldığı; bazılarında ağzından köpükler geldiği duyuruldu.

İddialar

Suriye Hükûmeti'nin iddiaları

Suriye Dışişleri Bakanı Velid Muallim, saldırıyla ilgili Şam'da düzenlediği basın toplantısında saldırıyı kınadıklarını belirterek IŞİD ile Şam Fethi Cephesi'nin Irak ve Türkiye'den Suriye'ye kimyasal silah getirildiğini iddia etmiştir. Ülkesinin bu konuda hem Birleşmiş Milletler hem de Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü'nün bilgilendirdiğini belirten Muallim "Han Şeyhun'da kimyasal saldırı düzenlendiğine dair ilk açıklamalar (4 Nisan'da) sabah 06.00'da geldi. Suriye hava güçlerinin El Nusra'nın içerisinde kimyasal maddeler bulunan silah deposuna ilk saldırısı ise saat 11.30'da gerçekleşti. Sizlere ordumuzun hiçbir zaman kimyasal silah kullanmadığı ve hiçbir zaman kullanmayacağını söylemek isterim. Sadece sivillere karşı değil aynı zamanda havan mermileriyle sivillerimize saldıran teröristlere karşı da." ifadelerini kullandı.

Rusya'nın iddiaları

Rusya Savunma Bakanlığı yaptığı açıklamada, katliam iddialarının aksine Suriye Hava Kuvvetleri'nin cihatçı grupların kimyasal silah ürettiği bir depoyu vurduğunu belirtti. Savunma Bakanlığı Sözcüsü Igor Konaşenkov, gerçekleşen hava saldırısının Han Şeyhun'un doğusundaki bir silah deposunu hedef aldığını duyurarak depoda toksik gazlar içeren mermiler üretildiği ve bunların Irak'a ulaştırıldığı aktardı. Açıklamada ayrıca kimyasal mühimmatın, 2016'nın sonunda Halep'te de cihatçılar tarafından kullanıldığını, Han Şeyhun'da kimyasaldan etkilenen sivillerin, Halep'teki kimyasal mağdurlarıyla aynı semptomları gösterdiği ifade edildi.

Rusya'nın Suriye'deki ateşkes izleme merkezi, yerel sakinlerin ve muhalifler tarafından İdlib bölgesinde 'kimyasal' saldırı sonucuna dair kurmaca çekimler yaptığını iddia etmiştir. Rusya ayrıca Han Şeyhun'da kullanılan kimyasal gazın Suriye menşeli olmadığını da belirtti.

Rusya kullanılan sarin gazının El-Nusra Cephesi bağlantılı Beyaz Miğferler grubu tarafından temin edildiğini ve bu grubun sarin gazı atıp video kaydettiğini belirtti.

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin tüm kimyasal kimyasal saldırı iddialarının radikal unsurların eylemlerinin sonucu olduğunu ifade ederek bu grupların Esad'ı ve Suriye hükûmetini suçlamak için organize edildiğini belirtti. Putin açıklamasında "İsyancıların, Suriye ordusunun kimyasal silah kullanmış gibi gösterme planlarından haberdarız. Suriye’deki silahlı muhalif güçler, hükümete karşı kimyasal silah suçlamalarını, Esad’a karşı mücadele çabalarını birleştirmeye bahane olarak kullanıyor." ifadelerini kullandı.

Diğer iddialar ve tepkiler

Ülkeler

Birleşik Krallık - İngiltere’nin eski Suriye Büyükelçisi Peter Ford, kitle imha silahlarına sahip olduğu iddiasıyla başlatılan İkinci Irak Savaşı’nı hatırlatarak, Suriye’nin kimyasal silah kullanarak bir saldırı gerçekleştirdiğine yönelik herhangi bir kanıt bulunmadığını ifade etmiş, "Esad’ın kimyasal saldırı gerçekleştirmiş olması mantıklı gelmiyor. Kanıtları incelerken beynimizi devre dışı bırakmayalım. Böyle bir şey Esad’ın kendi yenilgisine yol açardı. Esad deli değil." şeklinde açıklama yapmıştır.
Çin - Dışişleri bakanlığı sözcüsü Hua Chunying yaptığı açıklamada tarafları siyasi çözüm bulmak için diyalog yoluna dönülmesini istedi. Saldırının sorumlusuna dair yorumda bulunulmayan açıklamada Çin'in, savaşan tarafların "gerginliğe son vermesini ve bunun için tedbir almasını umut ettiğini" ifade etti.
İran - Dışişleri Bakanlığı sözcüsü "İran böyle tek taraflı saldırıları şiddetle kınıyor. Bu saldırılar Suriye'deki teröristleri güçlendirecek ve gerek Suriye'deki gerekse ve bölgedeki durumu daha da zorlaştıracak ifadelerini kullandı. Bununla birlikte İran saldırının Suriye hükümeti tarafından yapıldığı iddialarını reddetti.
İsrail - Başbakan Binyamin Netanyahu saldırının Suriye hükümeti tarafında yapıldığına atıfta bulunarak ABD'nin füze saldırısına atıfta bulunarak Trump'ın kararını desteklediklerini ve "Esad rejiminin korkunç eylemleri karşısında bu kararlılık mesajının sadece Şam'da değil, Tahran'da, Pyongyang'da ve başka yerlerde de yankılandığını umduklarını" ifade etti.
Suudi Arabistan - Dışişleri Bakanlığı saldırının Suriye hükûmeti tarafından gerçekleştirildiği açıkladı. Açıklamada saldırının "Uzun süredir Suriye rejiminin halkına karşı işlediği korkunç suçların bir parçası olduğu" ifade edildi.
Türkiye - Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan saldırıyı "katliam" olarak tanımlayarak, saldırının insanlık dışı ve kabul edilemez olduğunu, Astana sürecindeki emekleri heba etme riski taşıdığını söylemiştir. Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu ise saldırıların insanlık suçu olduğunu söylemiş, "Esed rejimi yıllardır halkı katlediyor" ifadelerini kullanmıştır.

Uluslararası örgütler

Birleşmiş Milletler - Saldırının savaş suçu olarak ilan edildiği raporda ayrıca Suriye İç Savaşı boyunca ülkede 33 kimyasal saldırı olduğunu belirtilerek, bunlardan 27’sinin Esad rejimi tarafından düzenlendiği ifade edildi. 26 Ekim 2017'de, Birleşmiş Milletler içerisinde oluşturulan Ortak Soruşturma Mekanizması konseyi, kimyasal silah saldırısının Suriye ordusu tarafından gerçekleştirildiğini açıkladı. BM müfettişlerinin hazırladığı raporda "Oluşturulan heyet, 4 Nisan 2017'de Han Şeyhun'da sarin gazı salınmasından Suriye Arap Cumhuriyeti'nin olduğu sonucuna varmıştır" ifadesine yer verildi. Ayrıca Ortak Soruşturma Komisyonu, Suriye Hava Kuvvetleri'ne bağlı bir 'nin Şayrat Hava Üssü'nden havalanarak Han Şeyhun kasabasına 6 saldırı gerçekleştirdiği sonucuna vardı. Rusya, ABD tarafından hazırlandığını ve "şov" olduğunu iddia ettiği bu araştırma komisyonuna dair tasarıyı veto etmişti. Raporun "sistematik eksiklikler ve spekülasyonlar güvenilir olmayan kaynakları" barındırdığını savunan Rusya bazı kanıtların El-Nusra Cephesi bağlantılı Beyaz Miğferler grubu tarafından temin edildiğini ve bu grubun sarin gazı atıp video kaydetmiş olabileceğini iddia etti.

Kaynakça

^ ^a ^b Rusya: Suriye Vurdu ama Kimyasal Silahlar Muhaliflere Ait 11 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Erişim tarihi: 5 Nisan 2017.
^ "Syria war: Sarin used in Khan Sheikhoun attack, OPCW says". BBC. 20 Nisan 2017. 4 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ "Idlib town reels following major chemical attack: 'No rebel positions, just people'". Syria Direct. 5 Nisan 2017. 27 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ "Witness of Syria chemical attack gives graphic account as death toll climbs". The National. 5 Nisan 2017. 28 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ Schleifer, Theodore (6 Nisan 2017). "Trump: 'I now have responsibility' when it comes to Syria". CNN. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ "Syria chemical 'attack': Russia faces fury at UN Security Council". BBC. 5 Nisan 2017. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ ^a ^b . Suudi Basın Ajansı. 27 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ ^a ^b ^c ^d "US attack on Syria: world leaders react". The Irish Times. 7 Nisan 2017. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ . Sputniknews.com. 20 Nisan 2017. 20 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2017.
^ . Sputniknews.com. 21 Nisan 2017. 21 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2017.
^ ^a ^b . Sputniknews.com. 20 Nisan 2017. 20 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2017.
^ "ABD'den Suriye'ye hava saldırısı". Deutsche Welle. 7 Nisan 2017. 9 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.
^ "Assad regime responsible for 'awful' Syria 'chemical' attack: EU's Mogherini". . 4 Nisan 2017. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ . Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü. 6 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.
^ . Sputniknews.com. 30 Haziran 2017. 9 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2017.
^ Collard, Rebecca (6 Eylül 2017). "UN blames Syrian government for chemical attacks". Financial Times. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.
^ . Evrensel. 4 Ocak 2018. 4 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2018.
^ "Son dakika: İdlib'de çatışma! Sesler Reyhanlı'dan duyuluyor..." Milliyet. 4 Ocak 2018. 4 Ocak 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ocak 2018.
^ . Sputnik. 4 Ocak 2018. 5 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2018.
^ . Sputnik. 25 Ekim 2015. 3 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2018.
^ . Sabah. 28 Mart 2015. 3 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2018.
^ . Evrensel. 2 Ocak 2018. 2 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2018.
^ "Rejim uçaklarından İdlib'e klor gazlı saldırı: 55 ölü". İdlip, Şam: Anadolu Ajansı. 4 Nisan 2017.
^ "Suriye'de kimyasal katliam! Reyhanlı'ya sadece 50 km uzaklıkta". Posta. 4 Nisan 2017. 4 Nisan 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.
^ Suriye'den İdlib saldırısına kınama: IŞİD ve Nusra, Irak ve Türkiye'den Suriye'ye kimyasal silah getiriyor 6 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sputnik, 6 Nisan 2017, Erişim tarihi: 10 Nisan 2017.
^ Rusya: Suriye, cihatçıların kimyasal silah deposunu vurdu 5 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Erişim tarihi: 5 Nisan 2017.
^ "Yeni kaynak, Suriye'de kimyasal saldırı propagandası için kurmaca çekimler yapıldığını doğruladı". Sputniknews.com. Sputnik. 4 Mayıs 2017. 4 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mayıs 2017.
^ . Aydınlıkk. 9 Kasım 2017. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2017.
^ ^a ^b ^c . Sputnik. 8 Kasım 2017. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2017.
^ ^a ^b . Sputnik. 2 Kasım 2017. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2017.
^ . Sputnik. 10 Mart 2018. 11 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2018.
^ İngiltere’nin eski Suriye Büyükelçisi: Esad deli değil, kimyasal saldırı kanıtı yok 10 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 7 Nisan 2017, Erişim tarihi: 10 Nisan 2017.
^ "Erdoğan'dan kimyasal katliama sert tepki". Hürriyet. 4 Nisan 2017. 6 Nisan 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.
^ "Çavuşoğlu'ndan İdlib tepkisi: Suriye'de karar verecek halk kalmadı". Yeni Şafak. 4 Nisan 2017. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.
^ "BM: 'Han Şeyhun'da Kimyasal Saldırıyı Esat Rejimi Yaptı'". Amerika'nın Sesi. 6 Eylül 2017. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.
^ "BM: Han Şeyhun'daki kimyasal saldırı Esad güçlerince düzenlendi". BBC Türkçe. 27 Ekim 2017. 30 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Kasım 2017.
^ "BM: Esad rejimi sarin gazı kullandı". Deutsche Welle. 27 Ekim 2017. 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Kasım 2017.
^ . Sputnik. 24 Ekim 2017. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2017.
^ . Sputnik. 10 Kasım 2017. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2017.

[Bianet-1] Rusya: Suriye Vurdu ama Kimyasal Silahlar Muhaliflere Ait 11 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Erişim tarihi: 5 Nisan 2017.

[2] "Syria war: Sarin used in Khan Sheikhoun attack, OPCW says". BBC. 20 Nisan 2017. 4 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[3] "Idlib town reels following major chemical attack: 'No rebel positions, just people'". Syria Direct. 5 Nisan 2017. 27 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[4] "Witness of Syria chemical attack gives graphic account as death toll climbs". The National. 5 Nisan 2017. 28 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[Schleifer-5] Schleifer, Theodore (6 Nisan 2017). "Trump: 'I now have responsibility' when it comes to Syria". CNN. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[6] "Syria chemical 'attack': Russia faces fury at UN Security Council". BBC. 5 Nisan 2017. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[Suudi-7] . Suudi Basın Ajansı. 27 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[The_Irish_Times-8] "US attack on Syria: world leaders react". The Irish Times. 7 Nisan 2017. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[9] . Sputniknews.com. 20 Nisan 2017. 20 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2017.

[10] . Sputniknews.com. 21 Nisan 2017. 21 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2017.

[tr.sputniknews.com-11] . Sputniknews.com. 20 Nisan 2017. 20 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2017.

[DW-12] "ABD'den Suriye'ye hava saldırısı". Deutsche Welle. 7 Nisan 2017. 9 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.

[El_Arabiya-13] "Assad regime responsible for 'awful' Syria 'chemical' attack: EU's Mogherini". . 4 Nisan 2017. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[OPCWReport-14] . Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü. 6 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2017.

[15] . Sputniknews.com. 30 Haziran 2017. 9 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2017.

[16] Collard, Rebecca (6 Eylül 2017). "UN blames Syrian government for chemical attacks". Financial Times. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.

[17] . Evrensel. 4 Ocak 2018. 4 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2018.

[18] "Son dakika: İdlib'de çatışma! Sesler Reyhanlı'dan duyuluyor..." Milliyet. 4 Ocak 2018. 4 Ocak 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ocak 2018.

[19] . Sputnik. 4 Ocak 2018. 5 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2018.

[20] . Sputnik. 25 Ekim 2015. 3 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2018.

[21] . Sabah. 28 Mart 2015. 3 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2018.

[22] . Evrensel. 2 Ocak 2018. 2 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2018.

[23] "Rejim uçaklarından İdlib'e klor gazlı saldırı: 55 ölü". İdlip, Şam: Anadolu Ajansı. 4 Nisan 2017.

[Posta-24] "Suriye'de kimyasal katliam! Reyhanlı'ya sadece 50 km uzaklıkta". Posta. 4 Nisan 2017. 4 Nisan 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.

[25] Suriye'den İdlib saldırısına kınama: IŞİD ve Nusra, Irak ve Türkiye'den Suriye'ye kimyasal silah getiriyor 6 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sputnik, 6 Nisan 2017, Erişim tarihi: 10 Nisan 2017.

[26] Rusya: Suriye, cihatçıların kimyasal silah deposunu vurdu 5 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Erişim tarihi: 5 Nisan 2017.

[27] "Yeni kaynak, Suriye'de kimyasal saldırı propagandası için kurmaca çekimler yapıldığını doğruladı". Sputniknews.com. Sputnik. 4 Mayıs 2017. 4 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mayıs 2017.

[28] . Aydınlıkk. 9 Kasım 2017. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2017.

[Sputnik1-29] . Sputnik. 8 Kasım 2017. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2017.

[ReferenceA-30] . Sputnik. 2 Kasım 2017. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2017.

[31] . Sputnik. 10 Mart 2018. 11 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2018.

[32] İngiltere’nin eski Suriye Büyükelçisi: Esad deli değil, kimyasal saldırı kanıtı yok 10 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 7 Nisan 2017, Erişim tarihi: 10 Nisan 2017.

[33] "Erdoğan'dan kimyasal katliama sert tepki". Hürriyet. 4 Nisan 2017. 6 Nisan 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.

[34] "Çavuşoğlu'ndan İdlib tepkisi: Suriye'de karar verecek halk kalmadı". Yeni Şafak. 4 Nisan 2017. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.

[35] "BM: 'Han Şeyhun'da Kimyasal Saldırıyı Esat Rejimi Yaptı'". Amerika'nın Sesi. 6 Eylül 2017. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Eylül 2017.

[36] "BM: Han Şeyhun'daki kimyasal saldırı Esad güçlerince düzenlendi". BBC Türkçe. 27 Ekim 2017. 30 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Kasım 2017.

[37] "BM: Esad rejimi sarin gazı kullandı". Deutsche Welle. 27 Ekim 2017. 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Kasım 2017.

[38] . Sputnik. 24 Ekim 2017. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2017.

[39] . Sputnik. 10 Kasım 2017. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2017.