Almanya nın Litvanya ya verdiği ültimatom 20 Mart 1939 da Nazi Almanyası Dışişleri Bakanı Joachim von Ribbentrop

Almanya'nın Litvanya'ya verdiği ültimatom; 20 Mart 1939'da Nazi Almanyası Dışişleri Bakanı Joachim von Ribbentrop tarafından Litvanya Dışişleri Bakanı 'e sunulan sözlü ültimatom. Ribbentrop, Litvanya'nın -Memel Bölgesi olarak da bilinen- 'nden vazgeçmesini talep ederek, aksi takdirde Wehrmacht'ın Litvanya'yı istila edeceğini bildiriyordu. Bu topraklar, I. Dünya Savaşı sonrasında Almanya'dan kopartılmıştı. Litvanya ve Almanya arasında yıllardır sürmekte olan gerginlik ve bölgede Nazi yanlısı propagandanın artması, böyle bir talebin gerçekleşeceğinin önceden habercisi gibiydi. Ültimatom, Nazilerin Çekoslovakya'nın İşgalinden sadece beş gün sonra deklare edilmişti. Bölgedeki statükonun korunmasını garanti altına alan 1924 tarihli 'nin altına imza koyan dört ülkenin (Birleşik Krallık, Fransa, İtalya ve Japonya) hiçbirinden Litvanya'ya destek gelmedi. İngiltere ve Fransa, konuyla ilgili yatıştırma politikaları izlemeyi tercih ederken, İtalya ve Japonya ise, açık şekilde Almanya'yı destekliyorlardı. 22 Mart tarihinde, Litvanya ültimatom koşullarını kabul etmek zorunda kaldı. Memel Bölgesi, Almanya'nın II. Dünya Savaşı öncesi elde ettiği son araziydi. Litvanya için büyük bir ekonomik ve moral çöküşe yol açan bu olay, Avrupa'nın savaş öncesi tansiyonunu iyice yükselten olaylardan biriydi.

Doğu Prusya'yı, Memel Bölgesi'ni ve Litvanya sınırını gösteren harita

Klaipėda sorunu

Klaipėda (Almanca: Memel), Doğu Prusya'da önemli bir liman şehriydi ve Versay Barış Antlaşması'nın 28. maddesi ile Almanya'dan kopartılmış, 99. maddesiyle de, yönetimi Müttefiklere bırakılmıştı. Bölgenin yönetimini Fransa üstlenmişti. Litvanya'nın Baltık denizi'ne açılan tek kapısı olan bu bölgenin kontrolünü ele geçirmek için, Litvanya devleti sürekli olarak lobi faaliyetlerinde bulunmaktaydı. Hak iddiasını desteklemek için de, bölgede yaşayanların çoğunluğunu Litvanyalıların oluşturduğu (Küçük Litvanya) tezini öne sürmekteydi. Fakat bölge üzerinde Polonya da hak iddia etmekteydi. Müttefikler karar vermek konusunda tereddüt içindeydi ve bölge, Danzig Serbest Şehri gibi bağımsız bir şehir devleti olarak kalacak gibi görünüyordu. bunun üzerine Litvanya, inisiyatif aldı ve Ocak 1923'te 'nı organize etti.Sovyet Rusya ve Almanya bu eylemi destekledi. 22,400 km²'lik bir alana ve 140.000 nüfusa sahip bu bölge, Litvanya'ya bağlı, kendi parlamentosuna sahip () özerk bir bölgeydi.

1920'li yıllar boyunca Litvanya ve Almanya, Polonya karşıtı ortak bir duyguda birleştikleri için, bu iki ülke arasındaki ilişkiler normal seyretmişti. Ocak ve 1928'de, Almanya ve Litvanya uzun ve zorlu görüşmelerden sonra, Klaipėda'yı Litvanya bırakan bir sınır anlaşması imzaladı. Bununla birlikte, Weimar Cumhuriyeti yerini Nazi Almanyası'na bıraktıktan sonra rüzgar tersine döndü. 1934'te, Nazi yanlısı onlarca kişinin Litvanya hükûmet, tarafından tutuklanması, gerginliği arttıran en önemli olaylardan birisiydi. Tutuklamalar karşı, Almanya da, Litvanya tarımsal ürünlerini boykot edeceğini açıkladı. Boykot, Suvalkija'da (Güney Lithuania) ekonomik krize yol açtı. Bunun üzerine çiftçiler sert protesto eylemleri düzenledi. Bununla birlikte, Saar'daki sonra, Nazi yanlısı mahkûmların çoğu için af ilan edildi. İlan edilen bu af, Litvanya devletinin hem ülke içinde, hem de dışında itibarını azaltırken, Almanya'nın bölgedeki nüfuzunun artmasına yol açaktı.

Gerginliğin artması

1938'de bizzat Adolf Hitler, Klaipėda'nın ve 'nin ele geçirilmesinin, en öncelikli iki hedefi olduğunu açıkladı. Polonya, Mart 1938'de . Almanya, bu iki ülke arasında bir çatışma yaşanması durumunda, Klaipėda ve Batı Litvanya'nın büyük bir kısmını işgal edeceğini açıkladı. Litvanya hükûmetinin, Polonya ültimatomunu kabul etmesinden bir hafta sonra, Almanya, bölgedeki Alman yanlısı eylemciler için daha fazla özgürlük talebinde bulunan, 11 maddelik bir muhtıra ile, bölgedeki Litvanya nüfuzunun azaltılmasını talep etti. Litvanya'nın Almanya'nın koşullarını çiğnediğini iddia edebilmek amacıyla, muhtıra özellikle muğlak bir dille kaleme alınmıştı. Litvanya, uluslararası diplomatik havanın düzeleceğini umarak, sorunu görmezden gelerek ertelemeyi tercih etti. Eylemsizlik içinde kalarak, bölgedeki Almanların eline şikayet etmek için bir bahane vermekten kaçınmaya çalışmaktaydı.

Bu taktik işe yaramadı. Yerel yönetim, Litvanyalı nüfusun da dahil olduğu, Nazi yanlısı şiddet olaylarını engellemekte yetersiz kalmaktaydı. Naziler, Litvanyalı kurum ve kuruluşlara fiilen zarar vermekteydi. 1 Kasım 1938'de, Litvanya sıkıyönetimin kaldırılması ve basın yayın kuruluşlarının sansür edilmesi konusunda baskı altına alındı. için Aralık ayında yapılan seçimlerde, Alman yanlısı partiler Klaipėda bölgesinde % 87 oranında oy aldılar ve 29 sandalyeden 25'ini kazandılar. 1934 Nazi yargılamalarının baş aktörü, Dr. Şubat 1938'de hapishaneden serbest bırakıldı ve Klaipėda'daki Alman yanlısı hareketin lideri oldu. Aralık ayında Hitler tarafından kabul edilen Neumann'a, Klaipėda sorununun Mart ya da Nisan 1939'a kadar çözüleceği yönünde güvence verildi. Neumann ve diğer Nazi yanlıları, Klaipėda için self determinasyon talebinde bulundular. Ayrıca Litvanya'nın Klaipėda'nın siyasi statüsüyle ilgili görüşmeler başlatmasını istediler. Bu gelişmelerden sonra, Parlamentonun 25 Mart 1939'da toplanıp, tekrar Almanya'ya bağlanmak üzere oylama yapması bekleniyordu. Alman resmi kurumları konuyla ilgili sessizliklerini koruyor, Litvanya'nın kendi rızasıyla bölgedeki haklarından vazgeçmesini ummaktaydı. Alman yetkililerin halka açık politikalar takip etmesi, SSCB'ye karşı Polonya ile başlattıkları hassas antikomünist görüşmelere zarar verebilirdi.

Ültimatom

Almanya'nın Klaipėda'yı işgal etmek üzere planlar yapmakta olduğu söylentisi, Litvanya hükûmetine de ulaşmıştı. Litvanya Dışişleri Bakanı Urbšys, Papa XII. Pius'un 12 Mart tarihindeki taç giyme törenine katılmak üzere Roma'daydı. Alman işgali ile ilgili günden güne artan söylentileri netleştirmek üzere, dönüş yolunda Berlin'e uğradı. 20 Mart'ta, Ribbentrop Urbšys'le görüşmeyi kabul etti, ancak Urbšys'in beraberindeki ile görüşmeyi reddederek, 40 dakika süren toplantı boyunca, onu başka bir odada bekletti. Ribbentrop, Klaipėda'nın Almanya'ya geri verilmesini talep etmiş, meslekdaşını bir askerî harekâtla tehdit etmeyi de ihmal etmemişti. Urbšys bu sözlü ültimatomu Litvanya hükûmetine aktardı. Ribbentrop'un taleplerinin yazıya dökülmemiş olması ve belli bir termin tarihi içermemesi yüzünden, bazı tarihçiler tarafından ültimatom olarak değil de, daha yumuşak bir tanımlamayla "bir dizi siyasi talep" olarak adlandırılmıştı. Nasıl adlandırılırsa adlandırılsın, uluslararası yardım talebinde bulunması ya da bir direniş göstermesi halinde, Alman ordusunun devreye gireceği, açık bir şekilde Litvanya'ya bildirilmişti.

Litvanya, Alman talepleri hakkında 'na imza atan ülkelere gizlice bilgi verdi. Zira teknik olarak, anlaşmaya taraf olan ülkelerin onayı olmadan, Klaipėda'yı başka bir ülkeye devretmesi mümkün değildi.İtalya ve Japonya, bu olayda Almanya'yı desteklerken, İngiltere ve Fransa, hiçbir somut yardım girişiminde bulunmadan, Litvanya'ya olan sempatilerini ilan etmekten ve Hitler'e karşı yatıştırma politikası izlemekten başka bir eylemde bulunmadılar. İngiltere, Südet Krizi esnasındaki tavrının aynısını sergiliyordu. Litvanya veya diğer bir Baltık ülkesine Almanya tarafından gerçekleşecek bir saldırıya kayıtsız kalacaktı. Prensipte Litvanya'yı destekleyen SSCB, o sırada Nazilerle bir ittifak oluşturmayı düşündüğünden, Almanya ile olan ilişkilerini bozmak istemedi. Uluslararası bir destek olmadan, Litvanya'nın Alman taleplerine boyun eğmekten başka çaresi yoktu. Litvanyalı diplomatlar, eski duruma dönüleceği umutlarını kaybetmeden, verdikleri tavizin, Litvanya'nın bağımsızlığını korumak için atılması gereken, kaçınılmaz bir adım olarak değerlendirerek, kendilerini ve halklarını avutmaya çalışıyordu.

Anlaşma ve koşulları

23 Mart, sabaha karşı 01.00'de, Urbšys ve Ribbentrop, 22 Mart tarihinden itibaren geçerli olmak üzere, Litvanya'nın Klaipėda Bölgesi'ni Almanya'ya gönüllü olarak devrettiğini belirten beş maddelik bir antlaşma imzaladılar:

“

Madde I: Versailles Antlaşması ile Almanya'dan koparan Klaipėda Bölgesi bugün itibarıyla, yeniden III. Reich'ın parçası haline gelmiştir.

Madde II: Litvanya asker ve polisi, Klaipėda Bölgesi'ni derhal tahliye edecektir. Litvanya hükümeti, çekilmeden ve çekilmenin sorunsuz bir şekilde gerçekleşmesinden sorumludur.

Klaipėda Bölgesi Özrek Yönetimi'nin elinde bulunmayan bölgelerin yönetimini, gerektiğinde devralmak üzere, her iki ülkede komisyon üyeleri belirleyecektir.

Egemenlik değişiminden kaynaklanan; özellikle ekonomik ve mali sorular, görevlilerin yetkisi ve vatandaşlık konuları, gibi sorunların çözümü, sonrasında yapılacak özel anlaşmalarla gerçekleşecektir.

Madde III: Litvanya'nın ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak üzere, Klaipėda'da, bir Litvanya serbest limanı bölgesi kurulacaktır. Konuyla ilgili detaylar, bu sözleşme ekinde gösterilen şekilde düzenlenecek ve yürütülecektir.

Madde IV: Alınan kararların etkisini güçlendirmek, Almanya ile Litvanya arasındaki ilişkilerin dostça gelişmesini sağlamak üzere şu hüküm eklenmiştir.Her iki taraf da yükümlülüklerin gerçekleşmesi için birbirlerine baskı uygulayamaz ya da başka bir ülke tarafından, diğerine yapılacak saldırıya destek verip taraf olamaz.

Madde V: Anlaşma imzalar atıldıktan sonra yürürlüğe girer. Almanca ve Litvanca olarak iki ayrı dilde, iki nüsha olarak hazırlanan bu anlaşma, taraf ülkelerin murahhas azaları tarafından imzalanmıştır.

Berlin, 22 Mart 1939

„

Sonrasındaki gelişmeler

Anlaşma henüz imzalanmadan, Alman askerleri çoktan 'na girmişti. DKM Deutschland kruvazörü ile şehre gelen Adolf Hitler, şehirde küçük bir tur atarak, kısa bir konuşma da yapmıştı. Klaipėda'ya giden armada, aralarında DKM Admiral Graf Spee, , ve gibi savaş gemilerinin bulunduğu oldukça güçlü bir armadaydı. O esnada Litvanya Deniz kuvvetleri, mayın tarama gemisinden bozma, isimili bir gemiden ibaretti. Almanlar zaferlerini kutlarken, Avrupalı politikacılar, Almanya'nın bir sonraki hedefinin Danzig Serbest Şehri olmasında endişe ediyorlardı.

Klaipėda Bölgesi'ndeki sanayi üretimi (1939)
Sanayi kolu	Üretim tutarı (1.000 Litvanya litası)	Üretim miktarı (% Ülke üretimdeki payı).
Turba üretimi	1,272	13.3
Metal ve makine	2,377	10.6
Kimyasal	7.747	36.6
Deri ve yün	764	4.2
Tekstil	28,257	44.2
Odunculuk	20,899	53.9
Kağıt ve matbaaa	20,744	57.6
Yiyecek-içecek	27,250	21.5
Giyisi	1,495	6.6
Elektrik ve gaz	4,938	28.6

Başkan Antanas Smetona'nın, bir yıldan biraz uzun bir sürede, iki ültimatomu kayıtsız şartsız kabul etmesi, onun otoriter yönetimine karşı büyük bir hoşnutsuzluk yarattı. Ültimatom, büyük bir siyasi kriz doğurdu.Vladas Mironas hükûmeti, yerini General yönetiminde yeni bir kabineye bıraktı. 1926 askeri darbesinden bu yana, ilk kez muhalefet üyeleri hükûmete dahil edildi: Litvanya Hristiyan Demokrat Partisi'nden eğitim bakanlığına getirilirken, 'nden ise tarım bakanlığı görevine getirildi. Kabinede general rütbesinde dört asker de bulunuyordu. Yaklaşmakta olan büyük bir uluslararası krize rağmen, Litvanyalı politikacılar birlik olmak yerine, kendi aralarında siyasi didişmeleri sürdürdüler.

Baltık Denizi'ne olan tek erişiminin kaybı, Litvanya ekonomisine büyük darbe vurdu. Dış ticaretin %70-%80'lik kısmı Klaipėda üzerinden gerçekleşiyordu. Ülke topraklarının %5'ine tekabül eden bölge, sanayinin ise 1/3'ne sahipti. Litvanya, liman alt yapısına ait büyük yatırımlarını kaybetti. Çoğunluğu Yahudilerden oluşan 10,000 kadar göçmen, Litvanya hükûmetinden yardım bekliyordu. Litvanyalılar, ülkelerinin geleceği ile ilgili endişe içindeydiler. Mart-Nisan ayında banka ve diğer kredi kurumlarındaki mevduatlardan halkın çektiği para miktarı, toplam mevduatın yaklaşık % 20'sini oluşturuyordu. Klaipėda'nın kaybından sonra, Litvanya özellikle ticaret açısından Alman etki alanına sürüklendi. 1939'un sonunda, Almanya'nın Litvanya ihracatındaki payı % 75, ithalat payı ise % 86 idi. Almanya ve Sovyetler Birliği, 1939'da Doğu Avrupa'yı kendi etki alanlarına bölen Molotof-Ribbentrop Paktını imzaladı. Paylaşılacak ülkelerin başındaki ülkelerden biri Litvanya'ydı ve Almanya'ya terk edilmişti. Naziler, Polonya'ya karşı yapacakları askerî harekâtta, Vilnius Bölgesi'ni iade etme sözü vererek, Litvanya'ya askeri ittifak önerdiler. Bu teklifi reddeden Litvanya, tarafsız tutumunu sürdürmeye devam edecekti.

Kaynakça

^ Steiner, Barry Howard (2004). Collective Preventive Diplomacy: A Study in International Conflict Management. SUNY Press. ss. 74-75. ISBN .
^ Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn (Eylül 1999). Ed. Edvardas Tuskenis (Ed.). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918-1940 (Paperback bas.). New York: St. Martin's Press. ss. 92-93. ISBN .
^ Gonschior, Andreas. . Wahlen in der Weimarer Republik (Almanca). 3 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
^ Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn (Eylül 1999). Ed. Edvardas Tuskenis (Ed.). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918–1940 (Paperback bas.). New York: St. Martin's Press. s. 158. ISBN .
^ Eidintas, Alfonsas (1991). Lietuvos Respublikos prezidentai (Litvanca). Vilnius: Šviesa. ss. 125, 128. ISBN .
^ Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn (Eylül 1999). Ed. Edvardas Tuskenis (Ed.). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918–1940 (Paperback bas.). New York: St. Martin's Press. s. 123. ISBN .
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn (Eylül 1999). Ed. Edvardas Tuskenis (Ed.). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918-1940 (Paperback bas.). New York: St. Martin's Press. ss. 161-166. ISBN .
^ Hiden, John; Thomas Lane (1992). The Baltic and the Outbreak of the Second World War. Cambridge University Press. s. 53. ISBN . Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Skirius, Juozas (2002). . Gimtoji istorija. Nuo 7 iki 12 klasės (Litvanca). Vilnius: Elektroninės leidybos namai. ISBN . 3 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2008.
^ "Nazis in Memel Got 87% of the Ballots". New York Times. 16 Aralık 1938. s. 19.
^ ^a ^b Gerutis, Albertas (1984). "Independent Lithuania". Ed. Albertas Gerutis (Ed.). Lithuania: 700 Years. Algirdas Budreckis tarafından çevrildi (6.6 yayıncı=Manyland Books bas.). New York. ss. 247-249. ISBN . LCC 75-80057.
^ "Lithuania is Warned by Memel Germans". New York Times. 16 Mart 1939. s. 14.
^ "Poland is Worried by Memel Threat". New York Times. 18 Mart 1939. s. 5.
^ Hiden, John; Thomas Lane (1992). The Baltic and the Outbreak of the Second World War. Cambridge University Press. ss. 55-56. ISBN . Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.
^ "Lithuania Agrees to Yield Memel to Reich After Berlin Asks Speed to Avoid "Clashes"". New York Times. 22 Mart 1939. s. 2.
^ Hiden, John; Thomas Lane (1992). The Baltic and the Outbreak of the Second World War. Cambridge University Press. ss. 31-32. ISBN . Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.
^ ^a ^b Tolischus, Otto D. (23 Mart 1939). "Flotilla Bound for Memel". New York Times. ss. 1, 6.
^ Associated Press (23 Mart 1939). "Lithuania's 1-Ship Navy, Minus Port, Disappears". New York Times. s. 5.
^ ^a ^b Sabaliūnas, Leonas (1972). Lithuania in Crisis: Nationalism to Communism 1939–1940. Indiana University Press. ss. 116-119. ISBN .
^ ^a ^b Kamuntavičius, Rūstis; Vaida Kamuntavičienė; Remigijus Civinskas; Kastytis Antanaitis (2001). Lietuvos istorija 11–12 klasėms (Litvanca). Vilnius: Vaga. ss. 396-397. ISBN .
^ Clemens, Walter C. (2001). The Baltic Transformed: Complexity Theory and European Security. Rowman & Littlefield. s. 6. ISBN . Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.

[1] Steiner, Barry Howard (2004). Collective Preventive Diplomacy: A Study in International Conflict Management. SUNY Press. ss. 74-75. ISBN .

[2] Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn (Eylül 1999). Ed. Edvardas Tuskenis (Ed.). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918-1940 (Paperback bas.). New York: St. Martin's Press. ss. 92-93. ISBN .

[3] Gonschior, Andreas. . Wahlen in der Weimarer Republik (Almanca). 3 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.

[4] Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn (Eylül 1999). Ed. Edvardas Tuskenis (Ed.). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918–1940 (Paperback bas.). New York: St. Martin's Press. s. 158. ISBN .

[prez-5] Eidintas, Alfonsas (1991). Lietuvos Respublikos prezidentai (Litvanca). Vilnius: Šviesa. ss. 125, 128. ISBN .

[6] Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn (Eylül 1999). Ed. Edvardas Tuskenis (Ed.). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918–1940 (Paperback bas.). New York: St. Martin's Press. s. 123. ISBN .

[eidintas-7] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Eidintas, Alfonsas; Vytautas Žalys; Alfred Erich Senn (Eylül 1999). Ed. Edvardas Tuskenis (Ed.). Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918-1940 (Paperback bas.). New York: St. Martin's Press. ss. 161-166. ISBN .

[8] Hiden, John; Thomas Lane (1992). The Baltic and the Outbreak of the Second World War. Cambridge University Press. s. 53. ISBN . Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.

[cd117-9] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Skirius, Juozas (2002). . Gimtoji istorija. Nuo 7 iki 12 klasės (Litvanca). Vilnius: Elektroninės leidybos namai. ISBN . 3 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2008.

[10] "Nazis in Memel Got 87% of the Ballots". New York Times. 16 Aralık 1938. s. 19.

[gerutis-11] Gerutis, Albertas (1984). "Independent Lithuania". Ed. Albertas Gerutis (Ed.). Lithuania: 700 Years. Algirdas Budreckis tarafından çevrildi (6.6 yayıncı=Manyland Books bas.). New York. ss. 247-249. ISBN . LCC 75-80057.

[12] "Lithuania is Warned by Memel Germans". New York Times. 16 Mart 1939. s. 14.

[13] "Poland is Worried by Memel Threat". New York Times. 18 Mart 1939. s. 5.

[14] Hiden, John; Thomas Lane (1992). The Baltic and the Outbreak of the Second World War. Cambridge University Press. ss. 55-56. ISBN . Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.

[15] "Lithuania Agrees to Yield Memel to Reich After Berlin Asks Speed to Avoid "Clashes"". New York Times. 22 Mart 1939. s. 2.

[16] Hiden, John; Thomas Lane (1992). The Baltic and the Outbreak of the Second World War. Cambridge University Press. ss. 31-32. ISBN . Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.

[otto-17] Tolischus, Otto D. (23 Mart 1939). "Flotilla Bound for Memel". New York Times. ss. 1, 6.

[18] Associated Press (23 Mart 1939). "Lithuania's 1-Ship Navy, Minus Port, Disappears". New York Times. s. 5.

[crisis-19] Sabaliūnas, Leonas (1972). Lithuania in Crisis: Nationalism to Communism 1939–1940. Indiana University Press. ss. 116-119. ISBN .

[ist-20] Kamuntavičius, Rūstis; Vaida Kamuntavičienė; Remigijus Civinskas; Kastytis Antanaitis (2001). Lietuvos istorija 11–12 klasėms (Litvanca). Vilnius: Vaga. ss. 396-397. ISBN .

[21] Clemens, Walter C. (2001). The Baltic Transformed: Complexity Theory and European Security. Rowman & Littlefield. s. 6. ISBN . Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.