Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Artvin’de bağcılık, dünyanın en eski bağcılık geçmişine sahip Gürcistan’ın tarihsel bölgeleri olan Lazeti, Klarceti ve Şavşeti bölgelerindeki geleneğe dayanmaktadır. Nitekim geleneksel Gürcü şarap küpleri olan Kvevri (ქვევრი) kalıntıları Şavşat ilçesinin Otluca, Ardanuç ilçesinin Güleş, Artvin'in merkez ilçesinde Bağcılar gibi yerlerde ortaya çıkarılmıştır. Öte yandan Gürcistan’ın Acara ve Guria bölgeleri ile Artvin’de benzer asma cinslerinin varlığı da bunu işaret etmektedir. Bu asma cinslerinin bazılarının adları, bugünkü Artvin bölgesindeki yer adlarıyla ilişkilidir. Livanura, Klarculi, Şavşuri, Orcohuli, Hopaturi gibi üzüm türleri bunların başında gelir. Klarceti-Şavşeti bölgelerinden Gürcistan'a götürülen asma cinslerine, götüldüğü yerlere atfen Livanura, Klarculi, Şavşuri gibi adlar sonradan verilmiş olup özgün adları bilinmemektedir. Bunların dışında, Gürcistan'ın genelinde yaygın olan şaraplık üzüm Saperavi, Artvin ilinin Berta vadisinde, "Gverda (Güverda) Bağları" olarak bilinen bağlarda yetiştirilmektedir.
Şarap üretimi eskiye nazaran çok azalmış olsa bile, Artvin ilindeki tek şarap üreticisi Mesashuna Şarapları, Saperavi ve Rkatsiteli üzümleri yetiştirmekte ve bu üzümlerden geleneksel Gürcü şarapçılığı yöntemiyle Kvevri içerisinde şarap yapmaktadır.
Eskiden, Gürcistan'ın diğer bölgelerinde olduğu gibi, üzüm hasatı zamanı Klarceti bölgesinde de bağ ve şarap tanrısı Aguna adına şenlikler yapılıyor olması, Artvin bölgesinde bağcılığın ve şarapçılığın çok eski bir gelenek olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Üstelik bu şenlikler 20. yüzyılın ilk çeyreğinde de devam ettiği görülmektedir. Nitekim Rus idaresi sırasında Tao bölgesinde araştırmalar yapan Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili, 1917 yılında Parhali vadisinde Tanrı Aguna’ya adanmış törenlere benzer üzüm hasatı törenleri yapıldığına tanıklık etmiştir. Takaişvili'nin yazdığına göre, bu törenlerde çıplak gençler vücuduna üzüm salkımları asıp dans ediyorlardı. Parhali’nin aşağısındaki köylerde bu törenler yapılırken, Parhali köyünde ise hocalar delikanlıların tören yapmasına izin vermiyordu.
Bugünkü Artvin ili sınırları içinde kalan Şavşeti bölgesinde de bağcılığın yaygın olduğu çeşitli kaynakların aktardığı bilgilerden anlaşılmaktadır. Şavşeti ve Klarceti bölgelerini dolaşan tarihçi ve dilbilimci Nikolay Marr, 1904 tarihli günlüklerinde, bugünkü Şavşat kasabasının merkezini oluşturan Satlel-Rabat’ın hemen yakınında, “Koçibavuri” denilen yamaç bölgede eskiden bağcılığın yapıldığını ve burada Gürcülerden kalma çok büyük yekpare taştan üzüm teknesi bulunduğunu yazar.
Artvin vilayeti üzerine çalışmasıyla bilinen Muvahhid Zeki, 1927 tarihli Osmanlıca kitabında Berta'nın yanı sıra Sirya (Tsria) ile Ardanuç bölgelerinde bağcılığın önemli tarımsal faaliyet olduğunu yazmıştır. Bu bölgelerde "Yerli", "Çavuş", "Rezaki" ve "Hekimparmağı" adını taşıyan üzüm cinslerinin yetiştiğini belirtmiştir. Nitekim Sirya köyünde yetişen üzümlerden "Sirya", Orcohi köyü üzümlerinden "Demiröz" markasıyla şarap üretiliyordu.
1874 yılında Klarceti ve Lazeti bölgelerini gezen Giorgi Kazbegi, Artvin bölgesinde harika üzümlerin yetiştiği iki yer olarak Tsria ve Orcohi'den söz etmiştir.Nikolay Marr ise, Gverda ile Cmerki köyünde yetişen üzümler arasında “Suereki” (სუერეკი) ve “Aheleki” (ახელეკი) türlerinden söz etmiştir. Marr'ın verdiğini bilgiye göre, Ermeni tacirler Gverda ve Cmerki’de üzüm suyunu küpler içinde batman hesabıyla köylülerden satın alıyor ve Ardanuç’a naklediyorlardı. Gverda Bağları’nda yetişen üzüm Ardanuç’ta şaraba dönüşüyordu. Marr, Karçhal vadisinde eskiden bağcılık yapıldığını, "Verana Bağebi" (Virane Bağlar) olarak adlandırılan bağların birkaç yıl önce yeniden canlandırıldığını ve çok verimli olduğunu belirtmiştir.
Artvin bölgesinde tarihsel olarak bağcılığın yapıldığının ve şarap imal edildiğinin önemli göstergelerinden biri de yer adlarıdır. Artvin ilinde Murgul ilçesinin Ardıçlı ve Kabaca köylerinde, Merkez ilçesde Ormanlı köyünde, Şavşat ilçesinin Eskikale ve Şenocak köylerinde, Borçka ilçesinin Alaca köyünde “Venahi” (ვენახი: üzüm bağı) adını taşıyan yerler bulunmaktadır. Eskiden Karçhal vadisinden iki önemli yol geçiyordu ve bundan dolayı bu bölgede üç adet kemerli taş köprü bulunuyordu. Bu kervan yolundan biri dereyi izlerken, diğeri daha yukarıda dağın eteklerini takip ediyordu. Bu ikinci yola, bölgeden üretilen şarabı satmaya götürdükleri yol olduğu için "Şarap Yolu" deniyordu. Köklü şarapçılık geçmişi olan Artvin bölgesinde, geç dönemde ve günümüzde üzümün şarap yapımından çok, kurutularak tüketildiği, köme ve pekmez yapıldığı, meyve suyu elde edildiği görülmektedir.
Üzüm cinsleri
Üzüm cinsleri listesi Tarım ve Orman Bakanlığı'nın hazırladığı Türkiye Asma Genetik Kaynakları Kataloğu ile 2015 yılında yayımlanmış olan Gürcüce Klarceti adı kitap üzerinden hazırlanmıştır. Bugünkü Artvin ili sınırları içinde kalan yerlerden götürülüp Gürcistan'ın Acara ve Guria bölgelerinde yetiştirilen ve Gürcistan Ampelografisi'nde yer alan asma cinsleri de bu listeye eklenmiştir.
| № | Adı | Renk | |
|---|---|---|---|
| 1 | Aheleki (ახელეკი) / Akalek | Beyaz | |
| 2 | Saray üzümü | Beyaz | |
| 3 | Suereki (სუერეკი) / Sörek | Siyah | |
| 4 | Tshenisdzudzu (ცხენისძუძუ) / Atmemesi | Siyah | |
| 5 | Ali Çelebi | Beyaz | |
| 6 | Şavropi (შავროპი) / Şavrop | Siyah | |
| 7 | Çilapa | Kırmızı | |
| 8 | Gorgouli (გორგოული) / Görgavur | Beyaz | |
| 9 | Şıra üzümü | Siyah | |
| 10 | Köm Söken | Siyah | |
| 11 | Cğe (ჯღე) | Siyah | |
| 12 | Orcohuli (ორჯოხული) / Orcukul | Beyaz | |
| 13 | Saperavi (საფერავი) / Saparev | Siyah | |
| 13 | Rkatsiteli (რქაწითელი) | Beyaz | |
| 14 | Turvandi (თურვანდი) / Turfanda | Beyaz | |
| 15 | Sirklevi (სირკლევი) | Siyah | |
| 16 | Haltruri (ხალთური) | Siyah | |
| 17 | Derviş Ali | Beyaz | |
| 18 | Melis Kudi (მელის კუდი) | Beyaz | |
| 19 | Hevarduli (ხევარდული) | Beyaz | |
| 20 | Butko (ბუტკო) | Siyah | |
| 21 | Tskaltetruli (წყალთეთრული) | Beyaz | |
| 22 | Fındık üzümü | Beyaz | |
| 23 | Şişvela (შიშველა) | Siyah | |
| 24 | Parmak Hatun | Beyaz | |
| 25 | Siyah Livanura (შავი ლივანურა) | Siyah | |
| 26 | Beyaz Livanura (თეთრი ლივანურა | Beyaz | |
| 27 | Klarculi (კლარჯული) | Beyaz | |
| 28 | Hopaturi (ხოფათური) | Beyaz | |
| 29 | Şavşura (შავშურა) | Beyaz | |
| 30 | Adesa (ადესა) | Siyah |
Kaynakça
- ^ ""Evidence of ancient wine found in Georgia a vintage quaffed some 6,000 years BC"". 9 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2021.
- ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016, s. 55, 76 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017, s. 161 17 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b "N. Ketshoveli (Editör), Gürcistan'ın Ampelografisi (Gürcüce: „საქართველოს ამპელოგრაფია"), Tiflis, 1960, s. 3, 22, 29, 199, 405". 29 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2021.
- ^ a b "Leman Albayrak - Cevdet Yılmaz, "Güverda Bağlarının Coğrafi Özellikleri ve Kültürel Ekolojisi (Artvin)"". 1 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022.
- ^ Gökhan Atılgan, "2021 Yılının İz Bırakan Şarapları - Bölüm 2"
- ^ G. Çitia, "Aguna" (Gürcüce) Gürcü Sovyet Ansiklopedisi, Tiflis, 1975, I. cilt, s. 76.
- ^ "Ekvtime Takaişvili, 1917 Yılında Güney Gürcistan'da Arkeolojik Araştırma Gezisi (Gürcüce), 1960, Tiflis, s. 83-84". 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Aralık 2021.
- ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça), s. 143 9 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927, s. 26-27; 2010 baskısı s. 45". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2021.
- ^ ""Çoruh Havzasının Kültür Zenginlikleri ve Sirya'da şarap üretimi"". 2 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2021.
- ^ "Ruhan Odabaş, "Yol Hikâyeleri - 8"". 4 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ekim 2021.
- ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay, 2019, s. 115, .
- ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça), s. 298, 369-370 9 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016, s. 184, 186, 190, 192 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ „ვენახი", A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt 3 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .,
- ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça), s. 78 9 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ "Türkiye Asma Genetik Kaynakları Kataloğu - Tarım ve Orman Bakanlığı, 2021". 27 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ekim 2021.
- ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 647 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .,
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Artvin de bagcilik dunyanin en eski bagcilik gecmisine sahip Gurcistan in tarihsel bolgeleri olan Lazeti Klarceti ve Savseti bolgelerindeki gelenege dayanmaktadir Nitekim geleneksel Gurcu sarap kupleri olan Kvevri ქვევრი kalintilari Savsat ilcesinin Otluca Ardanuc ilcesinin Gules Artvin in merkez ilcesinde Bagcilar gibi yerlerde ortaya cikarilmistir Ote yandan Gurcistan in Acara ve Guria bolgeleri ile Artvin de benzer asma cinslerinin varligi da bunu isaret etmektedir Bu asma cinslerinin bazilarinin adlari bugunku Artvin bolgesindeki yer adlariyla iliskilidir Livanura Klarculi Savsuri Orcohuli Hopaturi gibi uzum turleri bunlarin basinda gelir Klarceti Savseti bolgelerinden Gurcistan a goturulen asma cinslerine gotuldugu yerlere atfen Livanura Klarculi Savsuri gibi adlar sonradan verilmis olup ozgun adlari bilinmemektedir Bunlarin disinda Gurcistan in genelinde yaygin olan saraplik uzum Saperavi Artvin ilinin Berta vadisinde Gverda Guverda Baglari olarak bilinen baglarda yetistirilmektedir Saperavi Gurcistan a ozgu bir uzum cesididir Az miktarda Artvin bolgesinde de yetistirilmektedir Mesashuna Saraphanesinde sarap yapiminda kullanilan Kvevriler Sarap uretimi eskiye nazaran cok azalmis olsa bile Artvin ilindeki tek sarap ureticisi Mesashuna Saraplari Saperavi ve Rkatsiteli uzumleri yetistirmekte ve bu uzumlerden geleneksel Gurcu sarapciligi yontemiyle Kvevri icerisinde sarap yapmaktadir Kvevri denilen sarap kupleri mahzende yere gomulu halde Artvin bolgesinde de topraga gomulu sarap kupleri ortaya cikmistir Eskiden Gurcistan in diger bolgelerinde oldugu gibi uzum hasati zamani Klarceti bolgesinde de bag ve sarap tanrisi Aguna adina senlikler yapiliyor olmasi Artvin bolgesinde bagciligin ve sarapciligin cok eski bir gelenek oldugunu gostermesi acisindan onemlidir Ustelik bu senlikler 20 yuzyilin ilk ceyreginde de devam ettigi gorulmektedir Nitekim Rus idaresi sirasinda Tao bolgesinde arastirmalar yapan Gurcu tarihci ve arkeolog Ekvtime Takaisvili 1917 yilinda Parhali vadisinde Tanri Aguna ya adanmis torenlere benzer uzum hasati torenleri yapildigina taniklik etmistir Takaisvili nin yazdigina gore bu torenlerde ciplak gencler vucuduna uzum salkimlari asip dans ediyorlardi Parhali nin asagisindaki koylerde bu torenler yapilirken Parhali koyunde ise hocalar delikanlilarin toren yapmasina izin vermiyordu Bugunku Artvin ili sinirlari icinde kalan Savseti bolgesinde de bagciligin yaygin oldugu cesitli kaynaklarin aktardigi bilgilerden anlasilmaktadir Savseti ve Klarceti bolgelerini dolasan tarihci ve dilbilimci Nikolay Marr 1904 tarihli gunluklerinde bugunku Savsat kasabasinin merkezini olusturan Satlel Rabat in hemen yakininda Kocibavuri denilen yamac bolgede eskiden bagciligin yapildigini ve burada Gurculerden kalma cok buyuk yekpare tastan uzum teknesi bulundugunu yazar Artvin vilayeti uzerine calismasiyla bilinen Muvahhid Zeki 1927 tarihli Osmanlica kitabinda Berta nin yani sira Sirya Tsria ile Ardanuc bolgelerinde bagciligin onemli tarimsal faaliyet oldugunu yazmistir Bu bolgelerde Yerli Cavus Rezaki ve Hekimparmagi adini tasiyan uzum cinslerinin yetistigini belirtmistir Nitekim Sirya koyunde yetisen uzumlerden Sirya Orcohi koyu uzumlerinden Demiroz markasiyla sarap uretiliyordu 1874 yilinda Klarceti ve Lazeti bolgelerini gezen Giorgi Kazbegi Artvin bolgesinde harika uzumlerin yetistigi iki yer olarak Tsria ve Orcohi den soz etmistir Nikolay Marr ise Gverda ile Cmerki koyunde yetisen uzumler arasinda Suereki სუერეკი ve Aheleki ახელეკი turlerinden soz etmistir Marr in verdigini bilgiye gore Ermeni tacirler Gverda ve Cmerki de uzum suyunu kupler icinde batman hesabiyla koylulerden satin aliyor ve Ardanuc a naklediyorlardi Gverda Baglari nda yetisen uzum Ardanuc ta saraba donusuyordu Marr Karchal vadisinde eskiden bagcilik yapildigini Verana Bagebi Virane Baglar olarak adlandirilan baglarin birkac yil once yeniden canlandirildigini ve cok verimli oldugunu belirtmistir Artvin bolgesinde tarihsel olarak bagciligin yapildiginin ve sarap imal edildiginin onemli gostergelerinden biri de yer adlaridir Artvin ilinde Murgul ilcesinin Ardicli ve Kabaca koylerinde Merkez ilcesde Ormanli koyunde Savsat ilcesinin Eskikale ve Senocak koylerinde Borcka ilcesinin Alaca koyunde Venahi ვენახი uzum bagi adini tasiyan yerler bulunmaktadir Eskiden Karchal vadisinden iki onemli yol geciyordu ve bundan dolayi bu bolgede uc adet kemerli tas kopru bulunuyordu Bu kervan yolundan biri dereyi izlerken digeri daha yukarida dagin eteklerini takip ediyordu Bu ikinci yola bolgeden uretilen sarabi satmaya goturdukleri yol oldugu icin Sarap Yolu deniyordu Koklu sarapcilik gecmisi olan Artvin bolgesinde gec donemde ve gunumuzde uzumun sarap yapimindan cok kurutularak tuketildigi kome ve pekmez yapildigi meyve suyu elde edildigi gorulmektedir Uzum cinsleriUzum cinsleri listesi Tarim ve Orman Bakanligi nin hazirladigi Turkiye Asma Genetik Kaynaklari Katalogu ile 2015 yilinda yayimlanmis olan Gurcuce Klarceti adi kitap uzerinden hazirlanmistir Bugunku Artvin ili sinirlari icinde kalan yerlerden goturulup Gurcistan in Acara ve Guria bolgelerinde yetistirilen ve Gurcistan Ampelografisi nde yer alan asma cinsleri de bu listeye eklenmistir Adi Renk1 Aheleki ახელეკი Akalek Beyaz2 Saray uzumu Beyaz3 Suereki სუერეკი Sorek Siyah4 Tshenisdzudzu ცხენისძუძუ Atmemesi Siyah5 Ali Celebi Beyaz6 Savropi შავროპი Savrop Siyah7 Cilapa Kirmizi8 Gorgouli გორგოული Gorgavur Beyaz9 Sira uzumu Siyah10 Kom Soken Siyah11 Cge ჯღე Siyah12 Orcohuli ორჯოხული Orcukul Beyaz13 Saperavi საფერავი Saparev Siyah13 Rkatsiteli რქაწითელი Beyaz14 Turvandi თურვანდი Turfanda Beyaz15 Sirklevi სირკლევი Siyah16 Haltruri ხალთური Siyah17 Dervis Ali Beyaz18 Melis Kudi მელის კუდი Beyaz19 Hevarduli ხევარდული Beyaz20 Butko ბუტკო Siyah21 Tskaltetruli წყალთეთრული Beyaz22 Findik uzumu Beyaz23 Sisvela შიშველა Siyah24 Parmak Hatun Beyaz25 Siyah Livanura შავი ლივანურა Siyah26 Beyaz Livanura თეთრი ლივანურა Beyaz27 Klarculi კლარჯული Beyaz28 Hopaturi ხოფათური Beyaz29 Savsura შავშურა Beyaz30 Adesa ადესა SiyahKaynakca Evidence of ancient wine found in Georgia a vintage quaffed some 6 000 years BC 9 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Ekim 2021 2015 Yili Tao Klarceti Tarihi Eserleri Arastirma Gezisi Sonuclari Gurcuce Tiflis 2016 s 55 76 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 9123 9 9 2016 Yili Tao Klarceti Tarihi Eserleri Arastirma Gezisi Sonuclari Gurcuce Tiflis 2017 s 161 17 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 9470 8 7 a b N Ketshoveli Editor Gurcistan in Ampelografisi Gurcuce საქართველოს ამპელოგრაფია Tiflis 1960 s 3 22 29 199 405 29 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Ekim 2021 a b Leman Albayrak Cevdet Yilmaz Guverda Baglarinin Cografi Ozellikleri ve Kulturel Ekolojisi Artvin 1 Ekim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Mayis 2022 Gokhan Atilgan 2021 Yilinin Iz Birakan Saraplari Bolum 2 G Citia Aguna Gurcuce Gurcu Sovyet Ansiklopedisi Tiflis 1975 I cilt s 76 Ekvtime Takaisvili 1917 Yilinda Guney Gurcistan da Arkeolojik Arastirma Gezisi Gurcuce 1960 Tiflis s 83 84 27 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Aralik 2021 Niko Mari Savseti ve Klarceti Gezi Gunlukleri Batum 2015 Birinci basim 1911 Petersburg Rusca s 143 9 Mayis 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 434 11 2 a b Muvahhid Zeki Artvin Vilayeti Hakkinda Malumat i Umumiye 1927 s 26 27 2010 baskisi s 45 29 Mayis 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Ekim 2021 Coruh Havzasinin Kultur Zenginlikleri ve Sirya da sarap uretimi 2 Ekim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Ekim 2021 Ruhan Odabas Yol Hikayeleri 8 4 Ekim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Ekim 2021 Giorgi Kazbegi Bir Rus Generalinin Gunlukleri Turkiye Gurcistani nda Uc Ay 2019 s 115 ISBN 9789755537207 Niko Mari Savseti ve Klarceti Gezi Gunlukleri Batum 2015 Birinci basim 1911 Petersburg Rusca s 298 369 370 9 Mayis 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 434 11 2 2015 Yili Tao Klarceti Tarihi Eserleri Arastirma Gezisi Sonuclari Gurcuce Tiflis 2016 s 184 186 190 192 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 9123 9 9 ვენახი A Comprehensive Georgian English Dictionary 2006 2 cilt 3 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 0 9535878 3 5 Niko Mari Savseti ve Klarceti Gezi Gunlukleri Batum 2015 Birinci basim 1911 Petersburg Rusca s 78 9 Mayis 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 434 11 2 Turkiye Asma Genetik Kaynaklari Katalogu Tarim ve Orman Bakanligi 2021 27 Subat 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Ekim 2021 Klarceti Gurcuce Mamia Pagava Meri Tsintsadze Maia Baramidze Malhaz Coharadze Tina Siosvili Sota Mamuladze Ramaz Halvasi Nugzar Mgeladze Zaza Sasikadze Cemal Karalidze Batum 2016 s 647 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 978 9941 0 8969 5