Dirrahium Muharebesi 18 Ekim 1081 de I Aleksios komutasındaki Bizans imparatorluğu ile Puglia ve Calabria Dükü Rober

Dirrahium Muharebesi, 18 Ekim 1081'de I. Aleksios komutasındaki Bizans İmparatorluğu ile Puglia ve Calabria Dükü Robert Guiscard komutasındaki Güney İtalya Normanları arasında gerçekleşen muharebe. İlirya'nın başkenti Dirrahium (günümüzde Dıraç, Arnavutluk) yakınlarında meydana geldi ve Norman zaferi ile sonuçlandı.

Dirrahium Muharebesi

Bizans-Norman savaşları

Muharebenin gerçekleştiği yer

Muharebenin gerçekleştiği yer (Arnavutluk)

Tarih	18 Ekim 1081
Bölge	Dirrahium (Dıraç, Arnavutluk)
Sonuç	Norman zaferi

Taraflar

Bizans İmparatorluğu

Puglia ve Calabria Düklüğü

Komutanlar ve liderler

I. Aleksios
Georgios Paleologos

Robert Guiscard
I. Boemondo
Salernolu Sikelgaita

Güçler

20.000-25.000

20.000
(en başta 30.000 kişi)
150 gemi

Kayıplar

5.000 ölü
7,000 terk edildi

10.000 ölü
500 şövalye

Normanların Bizans İtalyasını ve Sarazen Sicilyasını fethetmesinden sonra VII. Mihail, oğlunu Robert Guiscard'ın kızı ile nişanladı. Ancak 1081'de Mihail tahttan indirilince Robert, bunu Bizans İmparatorluğu'na saldırmak için bir sebep olarak gördü. Ordusu ile Dirrahium'u kuşatsa da filosu Venedikliler tarafından mağlup edildi. 18 Ekim'de Normanlar, Dirrahium'un dışında I. Aleksios komutasında Bizans ordusu ile karşılaştı. Muharebe, Bizans sağ kanadının Norman sol kanadına saldırması ile başladı. Norman sol kanadının dağılıp geri çekilmesinin ardından Vareg paralı askerler geri çekilen Normanları izlemeye başladı ancak ana kuvvetlerden uzak düşünce yok edildiler. Merkezdeki Norman şövalyeler Bizans merkezine saldırıp rakibine karşı zafer elde etti ve böylece Bizans ordusu topluca bozguna uğramış oldu.

Bu zaferden sonra Normanlar, Şubat 1082'de Dirrahium'u ele geçirdi ve içeriye doğru ilerlemeye başlayarak Makedonya ve Teselya'nın çoğuna sahip oldu. Robert, Kutsal Roma Cermen İmparatoru IV. Heinrich'in müttefiki Papa VII. Gregorius'a saldırması ile ilgilenmek için Yunanistan'dan ayrılmak zorunda kaldı. Robert, oğlu I. Boemondo'yu Yunanistan'da ordunun başında bıraktı. Boemondo başlangıçta başarılı olsa da Larisa dışında Aleksios tarafından mağlup edildi. İtalya'ya geri çekilip seferde Normanların kazandığı tüm toprakları kaybetti. Bizans'ın toparlanması, Komninos Restorasyonu'nu başlattı.

Arka plan

Normanlar ilk defa 1015 yılında, Bizans İmparatorluğu'na karşı Lombard lordlarının emrinde savaşmak için paralı asker olarak Güney İtalya'ya geldiler. Ücretleri toprak olarak ödendikçe güçleri papanın otoritesine karşı çıkacak seviyeye erişti. 1054'teki Civitate Muharebesi'nde Papa'yı yenerek kendi otoritelerini kabul ettirmeye çalıştılar. 1059 yılında Papa, Hauteville ailesinden Robert Guiscard'ı Puglia, Calabria ve Sicilya dükü yaptı fakat bu yerlerden Puglia ve Calabria'nın çoğu Bizans'ın, Sicilya ise Sarazenlerin elindeydi.

1071'de Robert, kardeşi Roger ile İtalya'daki son Bizans toprağı Bari'yi ele geçirdi. Ertesi yıl Sicilya'nın tamamını ele geçirerek Müslüman Sicilya Emirliği'ne son verdi. 1073'te Bizans İmparatoru VII. Mihail, Robert'a bir elçi göndererek kızı Helena'yı oğlu Konstantinos Dukas'a istedi. Robert teklifi kabul etti ve kızını Konstantinopolis'e yolladı. Ancak 1078'de III. Nikiforos, Mihail'i tahttan indirince Helena'nın taç giymesi ihtimalini ortadan kaldırdı. Bu, Robert'e kızının mağdur edilmesi nedeniyle İmparatorluğu işgal etmesi için bir sebep sunsa da İtalya'daki isyan nedeniyle bu olay gecikti.

Robert, savaşma çağındaki tüm erkekleri ıslah ettiği ordusunda askere aldı. Aynı zamanda Bizans sarayına, Helena için uygun muamele talebi ve Domestikos tōn scholōn Aleksios'un dostluğunu kazanmak için bir elçi gönderdi. Bu teşebbüslerin sonucu bilinmemekle birlikte, elçi Aleksios'a hayran kaldı ve İtalya'ya geri döndü. Sonra Aleksios, Nikiforos'a başarılı bir darbe girişiminde bulundu ve I. Aleksios olarak tahta çıktı. Elçi geri döndüğünde, barış yapmak için Robert'i ikna etmeye çalıştı ve Aleksios'un Normanlar ile dostluk dışında bir şey istemediğini ifade etti. Barışa yanaşmayan Robert, oğlu I. Boemondo'yu önden bir kuvvetle Yunanistan'a yolladı ve Boemondo, Aulon'da karaya çıktı. Robert de kısa bir süre sonra onu izledi.

Hazırlıklar ve öncesi

"Başlangıçta ordusuna hizmet etmiş ve muharebede tecrübesi olan adamlar ile tatmin olmayan O (Robert Guiscard), yaşa bakmadan yaptığı alımlar ile yeni bir ordu ortaya çıkardı. Lombardiya ve Puglia'nın her köşesinden yaşlı, genç, hayatlarında silah bile görmemiş insanları bir araya getirdi, ancak sonra zırh göğüslüğü giydiler ve kalkan taşıdılar, yay çekerken ve düz arazide yürümelerine izin verildiğinde tamamen yeni olmalarından acemiydiler. Ancak yeni olanların askerlik eğitiminde, O (Robert Guiscard) onları her gün eğitti ve yeni aldıklarını disiplinli bir kuvvet haline getirdi. Otranto'ya varmadan önce, Salerno'daki işi buydu."

Anna Komnini, Robert Guiscard'ın asker alımını anlatıyor.

60'ı at taşıyan gemi olmak üzere toplam 150 gemilik Norman filosu, Mayıs 1081 sonlarında Bizans İmparatorluğu'na doğru yola çıktı. Ordu, 30.000 adamdan ve onları destekleyen 1.300 Norman şövalyeden oluşmaktaydı. Bizans topraklarında yer alan Aulon'a doğru yelken açan filoya, Balkanlarda bulunan Bizans'ın düşmanı Ragusa'dan da birçok gemi katıldı.

Robert hemen Aulon'dan ayrılıp, içinde küçük bir garnizon bulunduran Korfu'ya yelken açıp, orayı ele geçirdi. İtalya'dan takviye almak için güvenli bir yol ve köprü başı kazanması sonrasında İlirya'nın başkenti ve ana limanı Dirrahium şehrine doğru ilerlemeye başladı. Guiscard, ordusunu yarımadaya getirip, şehir duvarlarının yanına kamp kurdu. Dirrahium'a yelken açan filosu fırtınaya yakalandı ve birçok gemi kaybedildi. Diğer taraftan Aleksios, Normanların Bizans topraklarını işgal etmeye niyetlendiğini öğrenince, Venedik Doçesi Domenico Selvo'ya elçi göndererek yardım talep etmiş karşılığında ticari haklar teklif etti.Otranto Boğazı'ndaki Norman kontrolü nedeniyle telaşa düşen doçe, Venedik filosunu komutasını ele alarak denize açıldı ve Boemondo komutasındaki Norman filosuna saldırdı. Normanların karşı atağı, deniz savaşlarındaki tecrübe eksikliği sebebiyle başarısız oldu. Venedik deniz kuvveti, "deniz limanı" olarak bilinen yakın taktik düzen ve Rum ateşi "bombalar" ile birlikte saldırdı. Norman hattı yarıldı ve Venedik filosu Dirrahium limanına yelken açtı.

Dirrahium Kuşatması

Robert, bu deniz mağlubiyeti sonrasında Dirrahium'u kuşatma altına aldı. Dirrahium garnizonunun başında şehri rahatlatmak için Aleksios ordu toplayana kadar kıyıları elinde tutması için Aleksios tarafından atanmış general Georgios Paleologos vardı. Aynı zamanda, Venedik filosuna katıldıktan sonra Norman filosuna saldıran Bizans filosu, Normanları bir kez daha yenilgiye uğrattı. Dirrahium garnizonu, Robert'in mancınıkları, balistaları ve kuşatma kulelerine rağmen tüm yaz dayandı. Garnizon, sürekli şehirden ani hücumlar yapmaktaydı.

Bir müddet sonra Robert'in kampında hastalık başladı. Dönemin tarihçisi Anna Komnini'ye göre 500 şövalyenin de aralarında bulunduğu 10.000 asker öldü. Bütün bunlara rağmen, Normanların kuşatma silahları yüzünden Dirrahium garnizonun durumu giderek umutsuzlaştı. Aleksios bunu öğrendiğinde tüm gücüyle Normanların üzerine yürürken, ordusuyla Salonica'daydı. Aleksios'un, Komnini'ye göre 20.000, tarihçi John Haldon'a göre 18.000 ile 20.000, John Birkenmeier'a göre ise 20.000 ile 25.000 arasında askeri vardı. Ordu, Trakya ve Makedonya tagmalarından 5.000 asker, seçkin excubitores ve vestiaritai birliklerinden yaklaşık 1.000 asker, Mani dinine bağlı insanlardan 2.800 asker, Teselyalı süvariler, Balkanlardan zorunlu askerler, Ermeni piyadeler ve diğer hafif birliklerden oluşuyordu. Bizans'ın kendi kaynakları dışında, 2.000 Türk ve 1.000 Frank paralı asker ile 1.000 Vareg ve Anadolu Selçuklu Devleti'nin gönderdiği 7.000 ihtiyat kuvveti orduda mevcuttu. Aleksios ayrıca Heraclea Pontica'dan tagmaları da çekmişti. Bu durum, Anadolu'da bulunan Bizans topraklarını Türklerin akınlarına karşı korumasız bırakmıştı.

Muharebe

İlk hareketler

Aleksios, Salonika'dan ilerlemeye başladı ve 15 Ekim günü Dirrahium yakınlarında Çarzanes Nehri kenarında kamp kurdu. Orada savaş konseyini toplayıp, aralarında arasında şehirden gizlice çıkmış Georgios Paleologos'un da bulunduğu kıdemli subaylarına tavsiyelerini sordu. Paleologos da dahil kıdemli subaylarının büyük kısmı temkinli olmayı elden bırakılmamasını, zamanın İmparatorun lehinde olduğunu bildirdiler. Fakat Aleksios ani bir saldırıyı tercih ediyor, hâlâ şehri kuşatmakta olan Guiscard'ın ordusunun arkasından yakalamayı umut ediyordu. Ertesi gün Normanlara saldırmayı planlayan Aleksios ordusunu şehrin karşısındaki tepeler yürüttü. Fakat, Guiscard, Aleksios'un geldiğini kaynaklarından ve gözcülerinden haber almıştı. 17 Ekim gecesi, ordusunu yarımadadan ana karaya hareket ettirdi. Guiscard'ın hareketini öğrenen Aleksios savaş planını değiştirdi. Ordusunu üç bölüme ayırdı: sol kanat Gregorios Pakourianos'un komutasındaydı, sağ kanat Nikiforos Melissenos'un komutasında, ortayı da kendi komutasına aldı. Guiscard, Aleksios'un karşısında bir muharebe hattı oluşturdu: sağ kanat Giovinazzo Kontu komutasında, sol kanat Boemondo komutasındaydı ve Guiscard Aleksios ile merkezde karşı karşıya geldi.

Varegler, biraz arkalarında güçlü okçu birliği ile ana hattın hemen önünde yürüyorlardı. Okçular emir ile Vareglerin önüne geçip yaylım ateşi yapıp hemen arkalarına geçiyorlardı. Okçular bu taktikle ilerleyişlerine yakın mesafeye gelene kadar devam ettiler. Karşılıklı ordular yaklaşınca, Guiscard merkezde mevzilenmiş bir süvari birliği yollayarak Bizans mevzilerine sahte bir saldırı düzenledi. Guiscard bu sahte saldırının Vareglere yaklaşacağını umsa da bu plan okçuların gücü ile süvarilerin geri çekilmesi sonucu başarısız oldu. Norman sağ kanadı Bizans sol kanadı ile merkezinin buluştuğu noktaya aniden taarruza geçip, saldırıyı Vareg sol kanadına yöneldiler. Varegler, piyade şeklinde, Aleksios'un bazı seçkin birlikleri ile beraber Bizans ordusunun solunda yer alıyorlardı, Normanlara saldırdılar. Norman düzeni bozuldu ve Normanlar sahile doğu geri çekilmeye başladılar. Komnini'nin "Pallas gibiydi ama ikinci bir Athena değildi" ifadeleriyle betimlediği Guiscard'ın karısı Sikelgaita tarafından tekrar bir araya getirildiler.

Bizans mağlubiyeti

Bizans sağ ve merkezi, karşılarında yer alan avcı erleri ile beraber Normanlar ile savaşmaya başladılar. Ancak Norman sol kanadını çökmesi ile şövalyeler üstünlüğü kaybetmeye başladı. Bu noktada, Varegler (çoğunluğu Norman fethi sonrası İngiltere'yi terk eden Anglosaksonlardan oluşuyordu) Normanların kovalanmasına katıldılar. Savaş baltaları ile Varegler, panik olan atlarını sürmeye çalışan Norman şövalyelerine saldırdılar. Varegler kısa bir süre sonra ana kuvvetten uzak kaldılar ve yoruldular böylece kendilerine yapılacak saldırıya karşı koyacak durumları kalmadı. Guiscard, Vareglere karşı mızrak ve tatar yayı taşıyan askerlerden oluşan güçlü bir kuvvet yolladı ve onlara ağır zayiat verdirdi. Kalan birkaçı baş melek Mikâil kilisesine sığındılar. Normanlar'ın kiliseyi ateşe vermesiyle birlikte kalan tüm Varegler yandı.

Bu sırada Georgios Paleologos, Dirrahium'dan bir saldırı düzenledi ama durumu kurtarmakta başarılı olamadı. Aleksios'un müttefiki Sırp Kralı Konstantin Bodin, ordusuyla kenarda, muharebenin sonucunu bekliyordu. Bizans ordusu yenilip, dağılmaya başlayınca, Bodin ordusuyla geri çekildi. Selçuklu Sultanı I. Süleyman Şah tarafından verilen Türkler de Konstantin'in yaptığını izlediler.

Hâlâ Norman sağını takip eden sol kanattan mahrum kalan Aleksion merkezde açığa çıktı. Guiscard, ağır süvarilerini Bizans merkezine gönderdi. Önce Bizans avcı erlerine yöneldiler sonra küçük birliklere bölünüp, Bizans hattının çeşitli noktalarına saldırdılar. Bu taarruz, Bizans hattının kırılıp, tarumar olmalarına neden oldu. Geride korumasız kalan İmparatorluk kampı, Normanların eline geçti.

Aleksios ve muhafızları geri çekilmeden önce olabildiğince direndiler. Geri çekilirlerken, Aleksios muhafızlarından ayrı düştü ve Norman askerlerinin saldırısına uğradı. Kaçarken, alnından yaralandı ve çok kan kaybetti fakat nihayetinde ordusunu tekrar bir araya getirdiği Ohri'ye ulaştı.

Sonuç ve sonrası

"Aleksios şüphesiz iyi bir taktisyendi, fakat Bizans askeri talimatlarında yer alan en önemli günah olan yenilmiş düşman kanatlarının disiplinsiz takip edilmesi ile yüzüstü kaldı. Az bir dirençle hatlarına darbe vuran Norman ağır süvarisinin taarruz etkisini yeterince hesap etmekte başarısız kaldı."

John Haldon'un Muharebeyi değerlendirmesi.

Muharebe, Aleksios için büyük bir mağlubiyetti. Tarihçi Jonathan Harris bu mağlubiyeti Aleksios açısından "her bir parçası Malazgirt'inki kadar acı vericiydi" sözleriyle ifade eder. Vareglerin çoğunluğu dahil olmak üzere ordusundan yaklaşık 5.000 asker kaybetti. Norman kayıpları bilinmemektedir fakat John Haldon, her iki kanat bozulup geri çekilirken kaybın önemli miktarda olduğunu öne sürer. Tarihçi Robert Holmes ise muharebeyle ilgili olarak "indirilmiş -asker ve atın etkisini birleştiren koltuk altında düz tutulan- mızraklı yeni şövalye taktiği muharebenin kazananını belirledi." sözlerini kullanmıştır.

Georgios Paleologos, muharebeden sonra şehre tekrar giremedi ve ana kuvvetle kaldı. Kalenin savunması Venediklilere bırakılırken, şehrin kendisi 'nden gelen komēs tēs kortēs'e (ya da Bizans vilayet yöneticisi) bırakıldı. (i.e., ἐξ Ἀρβάνων ὁρμωμένω Κομισκόρτη; Κομισκόρτη terimi "Çadır Kontu" anlamın agelen κόμης της κόρτης teriminin kısaltmasıdır).

Şubat 1082'de, Venedikli ya da Amalfili bir yurttaşın kapıları Normanlara açmasından sonra Dirrahium düştü. Norman ordusu, güçlü bir dirençle karşılaşmadan Kuzey Yunanistan'ın çoğunu ele geçirerek ilerledi. Guiscard, Kesriye'deyken, İtalya'dan gelen haberciler Puglia, Calabria ve Campania'da isyan çıktığı haberlerini getirdiler. Guiscard, Kutsal Roma Cermen İmparatoru IV. Heinrich'in Roma kapılarında olduğunu ve Norman müttefiki Papa VII. Gregorius'u kuşattığını öğrendi. Aleksios, Heinrich ile 360,000 altın karşılığında müttefik olmak konusunda anlaşmışlardı. Heinrich, karşılığında İtalya'yı işgal edip, Papa'ya saldırdı. Guiscard, ordunun başında I. Boemondo'yu bırakarak, acilen İtalya'ya döndü.

Aleksios, parasız kalınca kilise hazinelerine el koydu. Bu para ile Aleksios, Salonica yakınlarında bir ordu toparladı ve Boemondo ile savaşmaya koyuldu. Fakat Boemondo, bir tanesi Arta yakınlarında diğeri ise Yanya yakınlarında olmak üzere gerçekleşen iki muharebede de Aleksios'u yendi. Bu, Boemondo'nun Makedonya ve Teselya'nın tamamına yakınını ele geçirmesine yol açtı. Boemondo, Larisa şehrine doğru ilerlemeye başladı. Aynı zamanda Sultan'ın gönderdiği 7.000 Selçuk Türkünün yanında yeni bir ordu toplamıştı, Larisa'da Normanların üzerine yürüdü ve onları yendi. Moralleri bozulan ve parasız kalan Normanlar kıyıya dönüp, İtalya'ya yelken açtılar. Bu sırada Aleksios, Venediklilerin yeniledikleri yardımın karşılığı Konstantinopolis'te ticari bir koloni kurmalarına ve ticaret vergilerinden muaf olmalarına izin verdi. Buna karşılık onlar da Dirrahium ve Korfu'yu ele geçirip Bizans İmparatorluğu'na iade ettiler. Bu zaferler ile imparatorluk önceki status quoya döndü ve bu Komninos Restorasyonu'nun başlangıcı oldu.

Kaynakça

Özel

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Haldon 2001, s. 134.
^ Birkenmeier 2002, s. 62.
^ D'Amato & Rava 2010, s. 9.
^ Komnini 1996, s. 1.16.
^ ^a ^b ^c Haldon 2001, s. 137.
^ ^a ^b ^c Norwich 1995, s. 20.
^ ^a ^b ^c ^d Treadgold 1997, s. 614.
^ ^a ^b ^c Komnini 1996, s. 4.3.
^ Brown 1984, s. 85.
^ Norwich 1995, s. 13.
^ ^a ^b Holmes 1988, s. 33.
^ Brown 1984, s. 93.
^ ^a ^b Norwich 1995, s. 14.
^ ^a ^b Komnini 1996, s. 1.12.
^ Norwich 1995, s. 15.
^ ^a ^b Norwich 1995, s. 16.
^ ^a ^b Komnini 1996, s. 1.15.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Norwich 1995, s. 17.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Gravett & Nicolle 2006, s. 108.
^ Komnini 1996, s. 1.13.
^ Haldon 2001, s. 133.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Norwich 1995, s. 18.
^ ^a ^b Hooper & Bennett 1996, s. 83.
^ ^a ^b Komnini 1996, s. 4.5.
^ ^a ^b ^c Haldon 2001, s. 135.
^ Norwich 1995, s. 19.
^ Komnini 1996, s. 4.6.
^ Haldon'dan alıntı, The Byzantine Wars, 136-137.
^ Harris 2003, s. 34.
^ Holmes 1988, s. 34.
^ Komnini 1996, s. 4.8.
^ Vranousi 1962, s. 5-26.
^ Komnini 1996, s. 5.1.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Treadgold 1997, s. 615.
^ ^a ^b Norwich 1995, s. 21.
^ Komnini 1996, s. 5.3.
^ Komnini 1996, s. 5.4.
^ Komnini 1996, s. 5.5-5.6.
^ Komnini 1996, s. 5.7.
^ Norwich 1995, s. 22.

Genel

Komnini, Anna (1996). Sewter, E. R. A. (çev.) (Ed.). The Alexiad (İngilizce). Londra: Penguin Books. ISBN .
Birkenmeier, John W. (2002). The Development of the Komnenian Army: 1081-1180. Boston, Massachusetts: Brill. ISBN . 3 Haziran 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Brown, Reginald Allen (1984). The Normans. Woodridge: Boydell Press. ISBN . 21 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Cross, Robin (1991). The Guinness Encyclopedia of Warfare. Enfield: Guinness Publishing. ISBN . 11 Haziran 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
D'Amato, Raffaele; Rava, Giuseppe (2010). The Varangian Guard 988-453. Long Island City, New York and Oxford, United Kingdom: Osprey Publishing. ISBN . 21 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Gravett, Christopher; Nicolle, David (2006). The Normans: Warrior Knights and their Castles. Oxford, United Kingdom: Osprey Publishing. ISBN . 5 Eylül 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Haldon, John F. (2001). The Byzantine Wars: Battles and Campaigns of the Byzantine Era. Stroud, Gloucestershire: Tempus Publishing. ISBN . 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Harris, Jonathan (2003). Byzantium and the Crusades. Londra, United Kingdom: Hambledon and London. ISBN . 10 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Holmes, Richard (1988). The World Atlas of Warfare: Military Innovations that Changed the Course of History. Viking Studio Books. ISBN . 19 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Hooper, Nicholas; Bennett, Matthew (1996). The Cambridge Illustrated Atlas of Warfare: The Middle Ages, 768-1487. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. ISBN .
Norwich, John Julius (1995). Byzantium: The Decline and Fall. Londra, United Kingdom: Viking. ISBN . 24 Haziran 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Treadgold, Warren T. (1997). A History of the Byzantine State and Society. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN . 24 Haziran 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2016.
Vranousi, Era A. (1962). "Κομισκόρτης ο έξ Αρβάνων": Σχόλια εις Χωρίον της Άννης Κομνηνής (Δ' 8,4) (Yunanca). Ioannina: Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών.

[FOOTNOTEHaldon2001134-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Haldon 2001, s. 134.

[FOOTNOTEBirkenmeier200262-2] Birkenmeier 2002, s. 62.

[FOOTNOTED'AmatoRava20109-3] D'Amato & Rava 2010, s. 9.

[FOOTNOTEKomnini19961.16-4] Komnini 1996, s. 1.16.

[FOOTNOTEHaldon2001137-5] Haldon 2001, s. 137.

[FOOTNOTENorwich199520-6] Norwich 1995, s. 20.

[FOOTNOTETreadgold1997614-7] Treadgold 1997, s. 614.

[FOOTNOTEKomnini19964.3-8] Komnini 1996, s. 4.3.

[FOOTNOTEBrown198485-9] Brown 1984, s. 85.

[FOOTNOTENorwich199513-10] Norwich 1995, s. 13.

[FOOTNOTEHolmes198833-11] Holmes 1988, s. 33.

[FOOTNOTEBrown198493-12] Brown 1984, s. 93.

[FOOTNOTENorwich199514-13] Norwich 1995, s. 14.

[FOOTNOTEKomnini19961.12-14] Komnini 1996, s. 1.12.

[FOOTNOTENorwich199515-15] Norwich 1995, s. 15.

[FOOTNOTENorwich199516-16] Norwich 1995, s. 16.

[FOOTNOTEKomnini19961.15-17] Komnini 1996, s. 1.15.

[FOOTNOTENorwich199517-18] Norwich 1995, s. 17.

[FOOTNOTEGravettNicolle2006108-19] Gravett & Nicolle 2006, s. 108.

[FOOTNOTEKomnini19961.13-20] Komnini 1996, s. 1.13.

[FOOTNOTEHaldon2001133-21] Haldon 2001, s. 133.

[FOOTNOTENorwich199518-22] Norwich 1995, s. 18.

[FOOTNOTEHooperBennett199683-23] Hooper & Bennett 1996, s. 83.

[FOOTNOTEKomnini19964.5-24] Komnini 1996, s. 4.5.

[FOOTNOTEHaldon2001135-25] Haldon 2001, s. 135.

[FOOTNOTENorwich199519-26] Norwich 1995, s. 19.

[FOOTNOTEKomnini19964.6-27] Komnini 1996, s. 4.6.

[28] Haldon'dan alıntı, The Byzantine Wars, 136-137.

[FOOTNOTEHarris200334-29] Harris 2003, s. 34.

[FOOTNOTEHolmes198834-30] Holmes 1988, s. 34.

[FOOTNOTEKomnini19964.8-31] Komnini 1996, s. 4.8.

[FOOTNOTEVranousi19625-26-32] Vranousi 1962, s. 5-26.

[FOOTNOTEKomnini19965.1-33] Komnini 1996, s. 5.1.

[FOOTNOTETreadgold1997615-34] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Treadgold 1997, s. 615.

[FOOTNOTENorwich199521-35] Norwich 1995, s. 21.

[FOOTNOTEKomnini19965.3-36] Komnini 1996, s. 5.3.

[FOOTNOTEKomnini19965.4-37] Komnini 1996, s. 5.4.

[FOOTNOTEKomnini19965.5-5.6-38] Komnini 1996, s. 5.5-5.6.

[FOOTNOTEKomnini19965.7-39] Komnini 1996, s. 5.7.

[FOOTNOTENorwich199522-40] Norwich 1995, s. 22.