Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hakuçlar (Çerkesçe хьакӀуцухэр; Rusça Хакучи), Batı Çerkezlerinden olan Şapsığların bir kolu. Şapsığca lehçesinin Hakuçça adı verilen şivesini konuşurlar.
1870'li yıllara değin Karadeniz kıyı dağlarında yaşamış ve Rus işgaline direnmiş Adıge topluluğu. Karadeniz kıyısı Şapsığlarının komşusu olan bu topluluk, Karadeniz'e dökülen Aşe ve Şahe (Adıgece:Şekh/Шэх) ırmaklarının kaynak bölümlerindeki dağlık kesimlerinde yaşıyorlardı. Hak'uç lehçesi Adigece'in Sapsığ lehçesine yakın bir lehçe olup bazılarınca Adigece'in Sapsığ diyalektinin bir şivesi sayılmaktadır. Ama bu iki lehçe arasında bazı farklılıklar vardır. Örneğin Şapsığ şivesinde fiiller tanımlama ve pekiştirme anlamında "-re" ön takısını alır, Hak'uç lehçesinde ise, -e son eki alır. Şapsığ; rek'uağ (рэк1уагъ) gitti (bilinen biri), Hak'uç;kuağ-e (к1уагъэ) gitti (belirsiz biri), ama Şapsığ şivesinde belirsiz biri için aynen Hak'uç gibi k'uağ-e (к1уагъэ) der. Ayrıca bazı ses farklılıkları da vardır, Şapsığ;şe (щэ) süt, Hak'uç;çe (чэ) süt, Şapsığ; seçe (сэчъэ)koşuyorum, Hak'uç; Seşe koşuyorum gibi.
Hak'uç direnişi
Çerkesya'nın Karadeniz kıyısının güneyinde, Kbaada'nın ya da şimdiki Krasnaya Polyana'nın (Kızıl Çayır;1эткъуадж/Atquadj) yakın güneyinde bulunan çıkılması çok zor Aibga dağ köyünün direnişi 12 Mayıs 1864'te sona ermiş, 21 Mayıs 1864'te de Kbaada'da bir askeri ve dini tören düzenleyen Ruslar Kafkas Savaşı'nın kendi zaferleriyle sona erdiğini ilan etmişlerdi. Ama Adıge direnişi umutsuzca da olsa yine sürüyordu. Önemli Rus arşivleri Adıgelerle ilgili konularda halen araştırmacılara kapalı tutulduğundan, Hak'uç direnişi de uzunca bir süre kamuoyundan gizlenmiş, dolaylı yoldan ve ancak bu yakın yıllarda gün ışığına çıkarılmaya başlanmıştır.
Şapsığların yerleştiği Karadeniz kıyı kesiminin yukarısındaki çıkılması zor dağlık alanlarda ve vadilerde barınan Hak'uç direnişçilere Ruslar psikolojik savaş anlamında yani onlara yönelik olarak kamuoyunda ve askerler arasında bir nefret duygusu yaratmak için "Uçan orman haydutları" diyorlardı. Diğer Çerkeslerin aksine, 1864'te Ruslara boyun eğmeyi kabul etmeyen ve direnen Hak'uçlara bazı Şapsığ grupları da katılmışlardı. Daha güneydeki dağlarda ise, ormanlarda saklandıkları için 1864'te Türkiye'ye gidememiş ya da gitme fırsatını kaçırmış olan bazı küçük Vıbıh ve Ciget kalıntıları da barınmaktaydılar. Çünkü,Haziran 1864'te Adıge sürgünü tamamlandığından bu yerlerden Türkiye'ye gidişler sona ermişti.
Hak'uçların kuşatma altına alınması
Ruslar, bu gruplara karşı önce Şahe ve Tığemıps (Rusça:Dagomıs;Soçi'nin 10 km kuzeyinde) ırmakları boyunca kıyıdan kaynak kesimlerine yani dağlara doğru uzanan ve üzerinde 9 karakol bulunan Vıbıh Müstahkem Hattı'nı kurdular. Ardından Tuapse ile Gagra arasındaki dağlardaki direnişleri kırmak için de 12 piyade bölüğü ile bir süvari birliğini görevlendirdiler. Rus kayıplarının giderek artması üzerine 1865 yılı ilkbahar aylarında Aşe, Psezuapse (Adıgece:Psışu/Псыш1у), Şahe, Soçi ve Mzımta ırmakları havzalarını kontrol altına almak için üzerinde 12 karakol bulunan Hak'uç Müstahkem Hattı oluşturuldu ve bu kesimde Hak'uçlara karşı iki Rus taburu görevlendirildi. Bir üçüncü tabur da kıyışeridince uzanan sıradağların öte yakasında Kuban bölgesinde yani bir yılı aşkın bir süre önce Abadzehlerden boşaltılmış olan yerlerde Hak'uç sızmalarını önlemek ve geçitleri tutmak üzere konuşlandırıldı. Buralarda hala Abadzehlerin Ruslarla 1863 yılında imzaladığı ateşkesi tanımayan ya da bundan haberdar olmayan bazı küçük Abadzeh grupları barınmaktaydılar. Bunların Hak'uçlarla birleşmemeleri için Pşiş ve Pşeha ırmakları vadilerinde de askerî birlikler konumlandırıldı. Sonunda Hak'uçlar dört bir yönden sıkı bir kuşatma altına alındılar. Binlerce yıldan beri kimselere boyun eğmemiş olan Hak'uçlar şimdi her türlü ikmal yolları kesilmiş çevreleri yardım alınabilecek dost insanlardan arındırılmış, tüm beslenme kaynakları da yok edilmiş bir ortamda bir başlarına büyük ve üstün donanımlı bir orduya karşı tarihin belki de en zor bir gerilla savaşını vermek durumunda kalmışlardı.
Rus Kafkas Ordusu Başkomutanı, Rusya Savaş Bakanlığı'na gönderdiği 14 Haziran 1865 tarihli raporunda, Hak'uçların topraklarını terk etmektense ölmeyi yeğlediklerini, ailelerini ve çocuklarını ıssız ve kuytu köşelerde, mağaralarda saklayarak ölümüne savaşmakta olduklarını bildiriyordu (T.V.Polovinkina,Çerkesya Gönül Yaram, Ankara,2007,s.282). Dağlarda barınan direnişçi sayısı ise başka bir Rus komutanı tarafından yine Haziran 1865'te 8-9 bin olarak rapor ediliyordu (Jineps,2006,Eylül Ek-1,s.16-18).
Hak'uçlara yönelik imha harekatı
Söz konusu hazırlıkların ve lojistik alt yapıların tamamlanmasından sonra, 80 gün sürdüğü bildirilen Hak'uçları imha etme amaçlı askerî operasyonlar başlatıldı. Bu büyük harekât sonunda sadece 147 Hak'uç sağ olarak ele geçirilebildi, ayrıca 3 bin kadar hayvan vb yağmalandı. Bu arada karşılaşılan bütün evler de ateşe verilip yakıldı. Hak'uçlara ait her şey yok edildi. Böylece Hak'uçlar büyük çapta imha edilmiş ve Hak'uç direnişine ölümcül bir darbe indirilmiş oldu. Ama yine de küçük çaplı ve kalıntı Hak'uç direnişleri ile ara sıra ve yer yer 1870'li yıllara değin karşılaşıldı.
Rus birlikleri operasyonlar süresince özellikle çocuk, yaşlı ve kadın tutsak ele geçiremiyorlardı. Çünkü daha dayanıksız olan bu insanlar açlık ve soğuk nedeniyle saklandıkları yerlerde ölüp hayvanlara yem oluyorlardı ve askerler sık sık bu tür görüntülerle karşılaşıyorlardı. Hak'uç direnişi giderek zayıflamış da olsa yine de uzun bir süre Rusları rahatsız etti ve uğraştırdı; Rus yerleşimcilerin Adıgelerden boşaltılan yerlere huzur ve güven içinde yerleşmelerini, toprak ve mülk sahibi olmalarını yani Rus kolonizasyonunu geciktirmiş oldu. Bu arada on yılı aşan bir süre sonucu yıllık yağış miktarı 1000 mm'nin üstünde bir ormanlık alan olan ve insansızlaştırılmış bulunan Çerkesya'nın bu Karadeniz bölgesi baştan başa çalı, diken ve sarmaşıklarla kaplanarak geçilmesi zor bir cangıla dönüştü. Sonuç olarak daha önceleri yüzbinlerce insanın (Çerkeslerin) yaşadığı bu yörede yeni yerleşimciler (Ruslar),eski tarım topraklarını saptayamama ve yerleşecek yerler bulamama sorunlarıyla karşılaştılar.
Hak'uç kalıntılarının durumu
Bu arada ele geçirilen ya da direnmekten vazgeçen Şapsığ ve Hak'uçlar, Rus yerleşimcilere örnek tarımı göstermeleri amacıyla askeri gözetim altında yeni oluşturulan Kazak köylerine (stanitsa) 9 ile 50 kişi arasında değişen gruplar halinde dağıtılarak yerleştirildiler. Bu tür dağıtılan Karadeniz bölgesi Adıgelerinin (Şapsığ, Hak'uç, Vıbıh, Ciget) toplam sayısı 1867'de 238 kişiye ulaşmıştı. Bu arada 1880'de Kafkasya'da sadece 83 Hak'uç kalmıştı.
Hak'uç lehçesi bugün Saçe (Soçi/Шъачэ/Ş'açe) metropoliten alanında Psezuapse (Psışu) Irmağı vadisindeki Kirova (Adıgece:Thağapş/Тхьагъапшъ) köyünde ve Diaspora'da konuşulmaktadır. Hak'uçlar,Karadeniz kıyısındaki diğer Adıgeler gibi, Şapsığ sayılmaktadır. Kıyıboyu Şapsığya'daki (Хы1ушъо Шапсыгъэ;şimdiki Soçi ve Tuapse rayonu) Şapsığ sayısı da 12 bine ulaşmış bulunmaktadır.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Hakuclar Cerkesce hakӀucuher Rusca Hakuchi Bati Cerkezlerinden olan Sapsiglarin bir kolu Sapsigca lehcesinin Hakucca adi verilen sivesini konusurlar 1870 li yillara degin Karadeniz kiyi daglarinda yasamis ve Rus isgaline direnmis Adige toplulugu Karadeniz kiyisi Sapsiglarinin komsusu olan bu topluluk Karadeniz e dokulen Ase ve Sahe Adigece Sekh Sheh irmaklarinin kaynak bolumlerindeki daglik kesimlerinde yasiyorlardi Hak uc lehcesi Adigece in Sapsig lehcesine yakin bir lehce olup bazilarinca Adigece in Sapsig diyalektinin bir sivesi sayilmaktadir Ama bu iki lehce arasinda bazi farkliliklar vardir Ornegin Sapsig sivesinde fiiller tanimlama ve pekistirme anlaminda re on takisini alir Hak uc lehcesinde ise e son eki alir Sapsig rek uag rek1uag gitti bilinen biri Hak uc kuag e k1uage gitti belirsiz biri ama Sapsig sivesinde belirsiz biri icin aynen Hak uc gibi k uag e k1uage der Ayrica bazi ses farkliliklari da vardir Sapsig se she sut Hak uc ce che sut Sapsig sece seche kosuyorum Hak uc Sese kosuyorum gibi Hak uc direnisiCerkesya nin Karadeniz kiyisinin guneyinde Kbaada nin ya da simdiki Krasnaya Polyana nin Kizil Cayir 1etkuadzh Atquadj yakin guneyinde bulunan cikilmasi cok zor Aibga dag koyunun direnisi 12 Mayis 1864 te sona ermis 21 Mayis 1864 te de Kbaada da bir askeri ve dini toren duzenleyen Ruslar Kafkas Savasi nin kendi zaferleriyle sona erdigini ilan etmislerdi Ama Adige direnisi umutsuzca da olsa yine suruyordu Onemli Rus arsivleri Adigelerle ilgili konularda halen arastirmacilara kapali tutuldugundan Hak uc direnisi de uzunca bir sure kamuoyundan gizlenmis dolayli yoldan ve ancak bu yakin yillarda gun isigina cikarilmaya baslanmistir Sapsiglarin yerlestigi Karadeniz kiyi kesiminin yukarisindaki cikilmasi zor daglik alanlarda ve vadilerde barinan Hak uc direniscilere Ruslar psikolojik savas anlaminda yani onlara yonelik olarak kamuoyunda ve askerler arasinda bir nefret duygusu yaratmak icin Ucan orman haydutlari diyorlardi Diger Cerkeslerin aksine 1864 te Ruslara boyun egmeyi kabul etmeyen ve direnen Hak uclara bazi Sapsig gruplari da katilmislardi Daha guneydeki daglarda ise ormanlarda saklandiklari icin 1864 te Turkiye ye gidememis ya da gitme firsatini kacirmis olan bazi kucuk Vibih ve Ciget kalintilari da barinmaktaydilar Cunku Haziran 1864 te Adige surgunu tamamlandigindan bu yerlerden Turkiye ye gidisler sona ermisti Hak uclarin kusatma altina alinmasi Ruslar bu gruplara karsi once Sahe ve Tigemips Rusca Dagomis Soci nin 10 km kuzeyinde irmaklari boyunca kiyidan kaynak kesimlerine yani daglara dogru uzanan ve uzerinde 9 karakol bulunan Vibih Mustahkem Hatti ni kurdular Ardindan Tuapse ile Gagra arasindaki daglardaki direnisleri kirmak icin de 12 piyade bolugu ile bir suvari birligini gorevlendirdiler Rus kayiplarinin giderek artmasi uzerine 1865 yili ilkbahar aylarinda Ase Psezuapse Adigece Psisu Psysh1u Sahe Soci ve Mzimta irmaklari havzalarini kontrol altina almak icin uzerinde 12 karakol bulunan Hak uc Mustahkem Hatti olusturuldu ve bu kesimde Hak uclara karsi iki Rus taburu gorevlendirildi Bir ucuncu tabur da kiyiseridince uzanan siradaglarin ote yakasinda Kuban bolgesinde yani bir yili askin bir sure once Abadzehlerden bosaltilmis olan yerlerde Hak uc sizmalarini onlemek ve gecitleri tutmak uzere konuslandirildi Buralarda hala Abadzehlerin Ruslarla 1863 yilinda imzaladigi ateskesi tanimayan ya da bundan haberdar olmayan bazi kucuk Abadzeh gruplari barinmaktaydilar Bunlarin Hak uclarla birlesmemeleri icin Psis ve Pseha irmaklari vadilerinde de askeri birlikler konumlandirildi Sonunda Hak uclar dort bir yonden siki bir kusatma altina alindilar Binlerce yildan beri kimselere boyun egmemis olan Hak uclar simdi her turlu ikmal yollari kesilmis cevreleri yardim alinabilecek dost insanlardan arindirilmis tum beslenme kaynaklari da yok edilmis bir ortamda bir baslarina buyuk ve ustun donanimli bir orduya karsi tarihin belki de en zor bir gerilla savasini vermek durumunda kalmislardi Rus Kafkas Ordusu Baskomutani Rusya Savas Bakanligi na gonderdigi 14 Haziran 1865 tarihli raporunda Hak uclarin topraklarini terk etmektense olmeyi yeglediklerini ailelerini ve cocuklarini issiz ve kuytu koselerde magaralarda saklayarak olumune savasmakta olduklarini bildiriyordu T V Polovinkina Cerkesya Gonul Yaram Ankara 2007 s 282 Daglarda barinan direnisci sayisi ise baska bir Rus komutani tarafindan yine Haziran 1865 te 8 9 bin olarak rapor ediliyordu Jineps 2006 Eylul Ek 1 s 16 18 Hak uclara yonelik imha harekati Soz konusu hazirliklarin ve lojistik alt yapilarin tamamlanmasindan sonra 80 gun surdugu bildirilen Hak uclari imha etme amacli askeri operasyonlar baslatildi Bu buyuk harekat sonunda sadece 147 Hak uc sag olarak ele gecirilebildi ayrica 3 bin kadar hayvan vb yagmalandi Bu arada karsilasilan butun evler de atese verilip yakildi Hak uclara ait her sey yok edildi Boylece Hak uclar buyuk capta imha edilmis ve Hak uc direnisine olumcul bir darbe indirilmis oldu Ama yine de kucuk capli ve kalinti Hak uc direnisleri ile ara sira ve yer yer 1870 li yillara degin karsilasildi Rus birlikleri operasyonlar suresince ozellikle cocuk yasli ve kadin tutsak ele geciremiyorlardi Cunku daha dayaniksiz olan bu insanlar aclik ve soguk nedeniyle saklandiklari yerlerde olup hayvanlara yem oluyorlardi ve askerler sik sik bu tur goruntulerle karsilasiyorlardi Hak uc direnisi giderek zayiflamis da olsa yine de uzun bir sure Ruslari rahatsiz etti ve ugrastirdi Rus yerlesimcilerin Adigelerden bosaltilan yerlere huzur ve guven icinde yerlesmelerini toprak ve mulk sahibi olmalarini yani Rus kolonizasyonunu geciktirmis oldu Bu arada on yili asan bir sure sonucu yillik yagis miktari 1000 mm nin ustunde bir ormanlik alan olan ve insansizlastirilmis bulunan Cerkesya nin bu Karadeniz bolgesi bastan basa cali diken ve sarmasiklarla kaplanarak gecilmesi zor bir cangila donustu Sonuc olarak daha onceleri yuzbinlerce insanin Cerkeslerin yasadigi bu yorede yeni yerlesimciler Ruslar eski tarim topraklarini saptayamama ve yerlesecek yerler bulamama sorunlariyla karsilastilar Hak uc kalintilarinin durumuBu arada ele gecirilen ya da direnmekten vazgecen Sapsig ve Hak uclar Rus yerlesimcilere ornek tarimi gostermeleri amaciyla askeri gozetim altinda yeni olusturulan Kazak koylerine stanitsa 9 ile 50 kisi arasinda degisen gruplar halinde dagitilarak yerlestirildiler Bu tur dagitilan Karadeniz bolgesi Adigelerinin Sapsig Hak uc Vibih Ciget toplam sayisi 1867 de 238 kisiye ulasmisti Bu arada 1880 de Kafkasya da sadece 83 Hak uc kalmisti Hak uc lehcesi bugun Sace Soci Shache S ace metropoliten alaninda Psezuapse Psisu Irmagi vadisindeki Kirova Adigece Thagaps Thagapsh koyunde ve Diaspora da konusulmaktadir Hak uclar Karadeniz kiyisindaki diger Adigeler gibi Sapsig sayilmaktadir Kiyiboyu Sapsigya daki Hy1usho Shapsyge simdiki Soci ve Tuapse rayonu Sapsig sayisi da 12 bine ulasmis bulunmaktadir