Homo habilis ("becerikli insan"), yaklaşık 2.3 ila 1.65 milyon yıl önce Doğu ve Güney Afrika'nın Erken Pleistosen'inden soyu tükenmiş bir arkaik insan türüdür. 1964'te türün tanımlaması üzerine, H. habilis oldukça tartışmalıydı ve birçok araştırmacı, o zamanlar bilinen diğer tek erken hominin olan Australopithecus africanus ile sinonim (eşdeğer) olmasını önerdi; ancak H. habilis, zaman geçtikçe ve ilişkili daha çok keşif yapıldıkça daha çok kabul gördü. 1980'lere gelindiğinde, H. habilis'in bir insan atası olduğu ve doğrudan modern insanlara yol açan Homo erectus'a evrimleştiği öne sürüldü. Bu bakış açısı şimdi tartışılıyor. Güvensiz tür tanımlamasına sahip birkaç örnek H. habilis'e atanmış, bu da türün bölünmesi için argümanlara, yani yalnızca ilkinin geniş destek aldığı "H. rudolfensis" ve "H. gautengensis" adlı yeni türlerin önerilmesine neden olmuştur.
Homo habilis | |||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Biyolojik sınıflandırma | |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
İkili adlandırma | |||||||||||||||||||||||
†Homo habilis Leakey vd., 1964 | |||||||||||||||||||||||
Sinonimler | |||||||||||||||||||||||
|
Kendisi ile çağdaş Homo türleri gibi, H. habilis'in beyin büyüklüğü genellikle 500–900 cm3 arasında değişiyordu.H. habilis'in vücut oranları, yalnızca oldukça parçalı iki iskeletten bilinmektedir ve büyük ölçüde daha önceki australopitesinlere (iki ayaklı insansılar) benzer bir anatominin öngörülmesine dayanmaktadır. Bu nedenle H. habilis'in Australopithecus cinsine Australopithecus habilis olarak taşınması da önerilmiştir. Bununla birlikte, H. habilis'in verimsiz uzun mesafe yolculuk yetenekleri olan küçük yapılı bir insan olarak yorumlanmasına meydan okunmuştur. Varsayılan dişi örnek , geleneksel olarak australopitesinlere benzer oranlar varsayılarak 100–120 cm boyunda ve 20–37 kg ağırlığında olduğu şeklinde yorumlanır ancak modern insan benzeri oranlarda olduğu varsayıldığında, yaklaşık 148 cm ve 35 kg olacağı varsayılır. Bununla birlikte, H. habilis, en azından kısmen, australopitesinler için varsayıldığı gibi ağaçta yaşıyor olabilir. Göreceli erkek ve dişi boyutu kesin olarak bilinmemekle birlikte, erken homininler tipik olarak kalın kıllara ve dişilerden çok daha büyük erkeklerle, belirgin eşeysel dimorfizme sahip olarak yeniden yapılandırılmıştır.
H. habilis, üretti ve esas olarak kasaplık aletlerini kullandı. Australopitesinler ile karşılaştırıldığında, erken Homo'nun genellikle yüksek miktarlarda et tükettiği ve özellikle H. habilis'in leşlerle beslendiği düşünülmektedir. Tipik olarak, erken homininler çok eşli toplumlarda yaşamış olarak yorumlanır ancak bu oldukça kurgusaldır. H. habilis toplumunun günümüz savana şempanzeleri ve babunlarınkine benzer olduğunu varsayarsak, grupların büyük kediler, sırtlanlar ve timsahlar gibi açık savan yırtıcılarına karşı savunmak için birden fazla erkekle birlikte 70-85 üyeli olabilir. H. habilis, H. rudolfensis, H. ergaster /H. erectus ve Paranthropus boisei ile aynı dönemde yaşamıştır.
Taksonomi
Araştırma tarihi
Tanınan ilk kalıntılar - OH 7, 1,75 milyon yıl öncesine tarihlenen kısmi çocuk kafatası, el ve ayak kemikleri - 1960 yılında Tanzanya'nın Olduvai Gorge kentinde Jonathan Leakey tarafından keşfedildi. Bununla birlikte, gerçek ilk kalıntılar - OH 4, bir azı dişi - 1959'da Louis ve Mary Leakey'in (Jonathan'ın ebeveynleri) kıdemli asistanı Heselon Mukiri tarafından keşfedildi, ancak bu o sırada fark edilmedi. Bu zamana kadar, Louis ve Mary 29 yıllarını Olduvai Gorge'da erken hominin kalıntıları için kazı yaparak geçirdiler, ancak bunun yerine Oldowan taş alet endüstrisinin yanı sıra esas olarak diğer hayvan kalıntılarını da buldular. Endüstri,1959'da Paranthropus boisei'ye (döneminin ismiyle "Zinjanthropus") bölgede bulunan ilk ve tek hominin olduğu için atfedildi, ancak bu, OH 7'nin keşfi üzerine revize edildi. 1964'te Louis, Güney Afrikalı paleoantropolog Phillip V. Tobias ve İngiliz primatolog John R. Napier, Avustralyalı antropolog Raymond Dart'ın tavsiyesi üzerine kalıntıları resmen Homo cinsine –Homo habilis ismiyle– atadı. H. habilis, Latince'de yetenekli, kullanışlı, zihinsel olarak becerikli, güçlü anlamına gelir. Numunenin Oldowan ile ilişkisi (daha sonra gelişmiş bilişsel yeteneğin kanıtı olarak kabul edildi), onu Homo olarak sınıflandırmak için gerekçe olarak kullanıldı. OH 7, türün holotip numunesi olarak belirlendi.
Tanımlamadan sonra, H. habilis'in kalıntılarının Australopithecus africanus'a ait olarak (o sırada bilinen diğer tek erken hominin) yeniden sınıflandırılıp sınıflandırılmayacağı, kısmen kalıntıların çok eski olması ve Homo'nun Asya'da evrimleştiği tahmin edildiğinden hararetle tartışıldı. Ayrıca beyin boyutu, 1955'te 'ın türün Homo cinsi içerisinde değerlendirdiği zamanki boyut önermesinden daha küçüktü.H. habilis sınıflandırması, daha fazla fosil örneği ve tür ortaya çıktıkça daha geniş kabul görmeye başladı. 1983'te Tobias, A. africanus'un Paranthropus ve Homo'nun (ikisi kardeş taksonlardı) doğrudan bir atası olduğunu ve A. africanus'un (aşağıda görülebileceği gibi) modern insanlara evrimleşmiş H. erectus'a evrimleşen H. habilis'e evrimleştiğini öne sürdü (bir kladogenez süreci ile). Ayrıca A. africanus ve H. habilis arasında büyük bir evrimsel sıçrama olduğunu ve bunun üzerine insan evriminin yavaş yavaş ilerlediğini, çünkü H. habilis'in beyin boyutunun australopitesin öncüllerine kıyasla neredeyse iki katına çıktığını söyledi.
Birçoğu Tobias'ın modelini kabul etmiş ve Geç Pliyosen'den Erken Pleistosen hominin kalıntılarını Paranthropus ve H. erectus aralığının dışında H. habilis'e atamıştı. Kafatası olmayan elemanlar için bu, net tanısal özellikler olmadığı için boyut bazında yapıldı. Bu uygulamalar nedeniyle, türler için varyasyon aralığı oldukça genişledi ve H. habilis sensu stricto ("dar anlamda") ve H. habilis sensu lato ("geniş anlamda") terimleri kullanılmaya başlandı. Bunu çözmek için 1985 yılında İngiliz paleoantropolog Bernard Wood, 1972'de Kenya'nın Turkana Gölü'nde bulunan ve H. habilis'e atanan nispeten büyük kafatası KNM-ER 1470'in aslında şimdi Homo rudolfensis olarak adlandırılan farklı bir türü temsil ettiğini öne sürdü. Bunun yerine erkek bir örneği temsil ettiği, diğer H. habilis örneklerinin ise dişi olduğu iddia edilmektedir. Güney Afrika'daki Erken Homo örnekleri, çeşitli şekillerde H. habilis veya H. ergaster / H. erectus'a atanmıştır, ancak tür tanımı büyük ölçüde belirsizdir. 2010 yılında, Avustralyalı arkeolog Darren Curoe, Güney Afrikalı erken Homo'yu yeni bir tür olan "Homo gautengensis"e bölmeyi önerdi.
1986'da, parça parça bir iskelet olan OH 62, Amerikalı antropolog Tim D. White tarafından H. habilis kafatası parçalarıyla birlikte keşfedildi, ilk kez H. habilis iskelet anatomisinin özelliklerini kesin olarak belirledi ve Homo benzerinden daha fazla Australopithecus benzeri özellikleri olduğunu ortaya çıkardı. Bu nedenle, diş adaptasyonlarındaki benzerliklerin yanı sıra, Wood ve biyolojik antropolog Mark Collard, türün 1999'da Australopithecus'a taşınmasını önerdi. Bununla birlikte, OH 62'nin daha insansı bir fizyolojiyle yeniden değerlendirilmesi, eğer doğruysa, bu konuda şüphe uyandırır. 2000'lerin başlarında, erken Homo ile bazı benzerlikler sergileyen 1.8 milyon yıllık Gürcü Dmanisi kafataslarının keşfi, H. habilis ve H. rudolfensis de dahil olmak üzere Afrika'daki tüm çağdaş erken Homo gruplarının, H. erectus'a atanması gerekebileceğini gösterdi.
Sınıflandırma
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
İnsan soyunun kök üyeleri olarak H. habilis ve H. rudolfensis'i gösteren, Homo aile ağacı. |
H. habilis'in H. ergaster / H. erectus'un atası olup olmadığı veya insan (Homo) soyunun bir dalı olup olmadığı ve H. habilis'e atanan tüm örneklerin – farklı Australopithecus ve Homo türlerinin bir topluluğuna ait olabilir – doğru bir şekilde atanıp atanmadığı konusunda hala geniş bir fikir birliği yoktur. Bununla birlikte, H. habilis ve H. rudolfensis genellikle, eşanlamlılaştırma veya cinsten çıkarma argümanları yaygın olarak benimsenmeyen, aile ağacının tabanındaki, cinsin tanınmış üyeleridir.
Homo'nun Australopithecus'tan evrimleştiği konusunda büyük ölçüde fikir birliğine varılsa da, bu bölünmenin zamanlaması ve yerleşimi çok tartışıldı ve birçok Australopithecus türü ata olarak öne sürüldü. Etiyopya'nın Afar Bölgesi'nde 2,8 myö'ye tarihlenen en eski Homo örneği olan LD 350-1'in keşfi, cinsin bu zamanlarda A. afarensis'ten evrimleştiğini gösterebilir. LD 350-1'in ait olduğu tür, H. habilis'in atası olabilir, ancak bu belirsizdir. En eski H. habilis örneği, AL 666-1, 2.3 myö'ye tarihlenir, ancak anatomik olarak daha genç OH 7'den daha fazla türetilmiştir (daha az bazal özelliklere sahiptir). Türetilmiş ve bazal formların aynı anda yaşadığı dönemde, H. habilis soyu 2.3 milyon yıl önce başladı. Çin'in Shangchen kentinden gelen 2,1 milyon yıllık taş aletlere dayanarak, H. habilis veya bir ata türü Asya'ya dağılmış olabilir. En genç H. habilis örneği, OH 13, yaklaşık 1.65 myö'ye tarihlenmektedir.
Anatomi
Kafatası
Homo habilis'in beyin boyutunun Homo erectus ve Homo ergaster'dan daha küçük olmasıyla birlikte, beyin boyutunun insan evrimi çizgisi boyunca türler arasındaki geçişte özellikle hızlı bir şekilde arttığı düşünülmüştür. Homo habilis'te yaklaşık 600-650 cc'den beyin büyüklüğü, H. ergaster ve H. erectus'ta yaklaşık 900-1.000 cc'ye sıçramaktadır. Bununla birlikte, 2015 yılında yapılan bir araştırma, OH 7'nin beyin hacmi 647-687 cc'den 729-824 cc'ye yeniden değerlendirildikten sonra H. habilis, H. rudolfensis ve H. ergaster'in beyin boyutlarının genellikle 500-900 cc arasında değiştiğini göstermiştir. Yine de bu, genellikle 400-500 cc arasında değişen australopithecine beyin büyüklüğünden bir sıçramayı gösterir.
Tüm Homo türlerinin beyin anatomisi, australopitesinlere kıyasla genişlemiş bir uç beyine sahiptir. OH 65'in sağa eğik dişlerinde, kişinin bir et parçasını sağ elini kullanarak bir taş aletle kesmeye çalışırken dişleri ve sol eliyle çekmesi sırasında yanlışlıkla kendi kendine oluşmuş olabilecek çizgi deseni bulunmaktadır. Doğruysa, bu sağlaklığı gösterebilir ve ellilik, beynin büyük yeniden düzenlenmesi ve sol ve sağ beyin yarımküreleri arasındaki beyin fonksiyonunun yanallaşması ile ilişkilidir. Bu senaryo, bazı Neandertal örnekleri için de varsayılmıştır. Yanallaşma, alet kullanımıyla ilişkilendirilebilir. Modern insanlarda yanallaşma dil ile zayıf bir şekilde ilişkilidir.
H. habilis'in diş sıraları, daha sonraki Homo'da bulunan U-şeklinin aksine V-şeklindeydi ve burundan yukarısı düz olmasına rağmen ağız dışa doğru çıkıntılıydı (prognatikti).
Yapı
OH 62 (dişi olduğu varsayılan) ve KNM-ER 3735 (erkek olduğu varsayılan) parçalı iskeletlere dayanarak, H. habilis vücut anatomisinin genellikle daha önceki A. afarensis'inkinden bile daha maymunsu olduğu ve en azından australopithecine'lerde varsayıldığı gibi ağaçlarda kısmen arboreal yaşam tarzı. OH 62'ye dayanarak ve australopithecinler ile karşılaştırılabilir vücut boyutları varsayılarak, H. habilis genellikle australopitesinler gibi küçük boyutlu olarak yorumlanmıştır, bu görüşe bağlı olarak OH 62 örneği yaklaşık 100-120 cm (3 ft 3 in-3 ft 11 in) yüksekliğinde ve 20-37 kg (44-82 lb) ağırlığında olduğu hesaplandı. Bununla birlikte, daha uzun, modern insan benzeri bacakları olduğunu varsayarsak, OH 62 yaklaşık 148 cm (4 ft 10 in) boyunda ve 35 kg (77 lb) ağırlığındadır, KNM-ER 3735 de yaklaşık aynı boyuttadır. Karşılaştırma için, 1900 yılında modern insan erkek ve kadınları sırasıyla ortalama 163 cm ve 152.7 cm idi.H. habilis de dahil olmak üzere H. ergaster öncesi homininlerin, genellikle erkeklerin dişilerden belirgin şekilde daha büyük olduğu ve dikkate değer bir eşeysel dimorfizm sergilediği varsayılır. Bununla birlikte, bu türde göreceli kadın vücut kütlesi bilinmemektedir.
H. habilis de dahil olmak üzere erken homininlerin, modern insan dışındaki insansı maymunlar gibi kalın vücut kıllarına sahip oldukları düşünülür çünkü daha serin bölgelerde yaşıyor gibi görünüyorlar, ayrıca H. ergaster sonrası türlere göre (tüysüz olduğu varsayılan) daha az etkin bir yaşam tarzına sahip oldukları düşünülmektedir. Sonuç olarak, muhtemelen sıcak kalmak için kalın vücut kıllarına ihtiyaç duyuyorlardı. Diş gelişimi oranlarına dayanarak, H. habilis'in modern insanlara kıyasla, daha çok modern insan olmayan insansı maymunlarınkine benzer şekilde, hızlandırılmış bir büyüme oranına sahip olduğu varsayılmaktadır.
Uzuvlar
H. habilis ve australopitesinlerin kollarının genellikle orantılı olarak uzun olduğu ve bu nedenle tırmanma ve sallanma için uyarlanmış olduğu düşünülmüştür. 2004'te antropologlar Martin Haeusler ve Henry McHenry, OH 62'nin humerus/femur oranı modern insanlar için varyasyon aralığında olduğu ve KNM-ER 3735'in modern insan ortalamasına yakın olduğu için, insansı maymun benzeri oranları olduğunu varsaymanın güvendirici olmadığını savundular. Bununla birlikte, OH 62'nin humerusu 258–270 mm (10,2–10,6 inç) uzunluğunda ve ulnası (ön kol) 245–255 mm (9,6–10,0 inç) olarak ölçülmüştür ve bu oran şempanzelerde görülen orana daha yakındır. OH 7'nin el kemikleri, el becerisi açısından önemli olan hassas kavramanın yanı sıra tırmanma için uyarlamalar önerir. Femurla ilgili olarak, geleneksel olarak A. afarensis numunesi AL 288-1 ile karşılaştırmalar, H. habilis için kalın bacakları yeniden yapılandırmak için kullanılmıştır, ancak Haeusler ve McHenry, daha ince OH 24 femurunun (H. erectus / H. ergaster veya P. boisei'ye ait) daha uygun bir karşılaştırma olabileceğini öne sürmüştür. Bu durumda, H. habilis'in daha uzun, insansı bacaklara sahip olması ve H. ergaster'de olduğu gibi, uzun mesafelerde etkili yolcular olması gerekirdi. Ancak, bir fosilin korunmamış uzunluğunu tahmin etmek oldukça problemlidir. OH 62'deki uzuv kemiklerinin kalınlığı, H. ergaster / H. erectus ve modern insanlardan daha çok şempanzelere benzer. OH 35'in güçlü fibulası (bu P. boisei'ye ait olsa da) daha çok insan olmayan maymunlarınkine benzer ve ağaçsıllık ve dikey tırmanma ile tutarlıdır.
Bir ayak olan OH 8, karasal hareket için A. afarensis'in ayağından daha uygundur, ancak yine de tırmanma ile uyumlu birçok insansı maymun benzeri özelliği muhafaza eder. Bununla birlikte, ayak, ön ayakta olduğu kadar ayak ve ayak bileği arasındaki dönüşü kısıtlayan ayak parmağı kemiği ve sıkıştırılmış orta ayak eklem yapılarına sahiptir. Ayak stabilitesi, bacak ve ayak arasındaki kuvvet transferinin etkinliğini arttırır ve bunun tersi de geçerlidir ve koşarken (ama yürüme sırasında değil) enerji üreten plantar ark elastik yay mekanizmasında rol oynar. Bu, muhtemelen H. habilis'in bir dereceye kadar dayanıklılık koşusu yapabildiğini gösterebilir; bunun tipik olarak daha sonra H. ergaster / H. erectus'ta evrimleştiği düşünülür.
Diyet
H. habilis'in eti avlanmaktan ziyade çöpçülükten elde ettiği (çöpçü hipotezi), çatışmacı bir çöpçü olarak hareket ettiği ve çakallar veya çitalar gibi daha küçük yırtıcılardan avladığı düşünülmektedir. Meyve muhtemelen ayrıca asitliğe tekrar tekrar maruz kalma ile tutarlı diş erozyonu ile gösterilen önemli bir diyet bileşeniydi. Dental mikro aşınma-doku analizine dayanarak, H. habilis (diğer erken Homolar gibi) muhtemelen düzenli olarak sert gıdalar tüketmiyordu. Mikro giyim-doku karmaşıklığı, ortalama olarak, sert gıda yiyiciler ve yaprak yiyiciler (folivorlar) arasında bir yerdedir ve giderek genelleşen ve her yerde beslenen bir diyete işaret eder.
Tipik olarak H. habilis ve diğer erken Homo'ların diyetlerinin Australopithecus'tan daha fazla ete sahip olduğu ve bunun beyin büyümesine yol açtığı düşünülmektedir. Bununla ilgili ana hipotezler şunlardır: et, enerji ve besin açısından zengindir ve stratejik süpürmeyi kolaylaştırmak ve taze karkasları tekelleştirmek için gelişmiş bilişsel becerilerin geliştirilmesine evrimsel baskı uygular veya et, büyük ve kalorisi pahalı insansı maymun bağırsağının boyutunun küçülmesine izin vererek buna izin verir. enerji beyin büyümesine yönlendirilir. Alternatif olarak, erken Homo'nun, yiyecek seçeneklerinin kıt olduğu kuru bir iklimde, öncelikle yeraltı depolama organlarına (yumrular gibi) ve hem erkek hem de kadın grup üyeleri arasında sosyal bağları kolaylaştıran yiyecek paylaşımına dayandığı da ileri sürülmektedir. Bununla birlikte, H. ergaster ve daha sonra Homo için tahmin edilenin aksine, kısa boylu erken Homo'nun genellikle koşmaya ve avlanmaya dayanıklı olmadığı kabul edilir ve H. habilis'in uzun ve Australopithecus benzeri ön kolu, erken Homo'nun hala bir dereceye kadar ağaçlarda yaşadığını gösterebilir. Ayrıca organize avcılık ve toplayıcılığın H. ergaster'de ortaya çıktığı düşünülmektedir. Bununla birlikte, büyük beyin büyümesini açıklamak için önerilen yiyecek toplama modelleri, günlük seyahat mesafesinin artmasını gerektirir.H. habilis'in bunun yerine uzun, modern insan benzeri bacaklara sahip olduğu ve en azından kısmen ağaçta kalırken tam olarak uzun mesafeli seyahat etme yeteneğine sahip olduğu iddia edilmiştir.
Australopithecus atalarına kıyasla H. habilis'in büyük kesici diş boyutu, bu türün kesici dişlere daha fazla dayandığını ima eder. H. habilis ve diğer erken Homo türlerinin alt çenelerinin gövdeleri, modern insanların ve tüm yaşayan insansı maymunlarınkinden daha kalındır, Australopithecus ile daha karşılaştırılabilir. Mandibular gövde, ısırma kuvveti veya çiğneme nedeniyle burulmaya karşı direnç gösterir, bu da çenelerinin yemek yerken alışılmadık derecede güçlü stresler üretebileceği anlamına gelir. Australopithecus'a kıyasla H. habilis'teki daha büyük molar uç kabartması, eski aletlerin sert yiyecekleri (esnek bitki parçaları veya et gibi) kırmak için kullanıldığını, aksi takdirde dişlerin daha fazla aşınacağını düşündürür. Bununla birlikte, mekanik olarak zorlayıcı gıdaları işlemek için çene uyarlamaları, teknolojik ilerlemenin diyeti büyük ölçüde etkilemediğini göstermektedir.
Teknoloji
H. habilis, Erken Taş Devri ile ilişkilidir. Bireyler muhtemelen bu aletleri öncelikle hayvanları kesmek, derilerini kesmek ve kemikleri ezmek için değil, aynı zamanda bazen odunları kesip kazımak ve yumuşak bitkileri kesmek için de kullandılar. Knappers'ın özenle seçilmiş litik çekirdeklere sahip olduğu ve belirli kayaların yeterince sert ve doğru yerde vurulduğunda belirli bir şekilde kırılacağını bildikleri ve kıyıcılar, polihedronlar ve diskoidler dahil olmak üzere birkaç farklı tür ürettikleri görülüyor. Bununla birlikte, belirli şekiller muhtemelen önceden düşünülmemiştir ve muhtemelen bu tür aletlerin yanı sıra yontma ustalarının emrindeki hammadde türlerinin üretiminde standardizasyon eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Örneğin, sferoidler, bol miktarda büyük ve yumuşak kuvars ve kuvarsit parçaları içeren Olduvai'de yaygındır, oysa Koobi Fora sferoidlerden yoksundur ve ağırlıklı olarak sert bazalt lav kayaları sağlar. H. ergaster /H. erectus tarafından icat edilen daha sonraki Aşölyen kültüründen farklı olarak, Oldowan teknolojisi planlama ve üretim için öngörü gerektirmez ve bu nedenle Oldowan taş yontucularında yüksek biliş göstermez, ancak bir dereceye kadar koordinasyon ve mekanik bilgisi gerektirir. Oldowan aletleri nadiren rötuş sergilerler ve muhtemelen çoğu zaman kullanımdan hemen sonra atılırlar.
Olduwan ilk olarak 1934'te rapor edildi, ancak 1960'lara kadar, 1.8 mya'ya dayanan ve H. habilis tarafından üretilmiş en eski kültür olarak yaygın olarak kabul edilmedi. O zamandan beri, daha fazla keşif, maddi kültürün kökenlerini zaman içinde önemli ölçüde geriye yerleştirdi; Oldowan, Etiyopya'daki Ledi-Geraru ve Gona'da keşfedildi, belki de cinsin evrimi ile ilişkili olarak 2.6 milyon yıl öncesine tarihlendi (bkz. Australopithecus garhi). Australopithecine'lerin ayrıca 3.3 milyon yıl önce Lomekwi taş alet endüstrisi gibi aletler ürettikleri ve yaklaşık 3.4 mya'dan bazı kasaplık kanıtlarına sahip oldukları bilinmektedir. Bununla birlikte, nispeten keskin kenarlı Oldowan kültürü, australopithecine teknolojisinden gelen büyük bir yenilikti ve farklı beslenme stratejilerine ve daha geniş bir gıda yelpazesini işleme yeteneğine izin verecekti, bu da zamanın değişen ikliminde avantajlı olacaktı. Oldowan'ın bağımsız olarak mı icat edildiği yoksa yüz binlerce yıl boyunca birden fazla türde kayalarla yapılan hominin deneylerinin sonucu mu olduğu belli değil.
1962'de Olduvai Gorge'da volkanik kayalardan yapılmış 366 cm × 427 cm × 30 cm (12 ft × 14 ft × 1 ft) daire keşfedildi. 61–76 cm (2-2,5 ft) aralıklarla, kayalar 15–23 cm (6-9 inç) yüksekliğe kadar yığılmıştır. Mary Leakey, kaya yığınlarının, muhtemelen bir rüzgar siperini veya kaba bir kulübeyi desteklemek için yere yapışmış direkleri desteklemek için kullanıldığını öne sürdü. Günümüzün bazı göçebe kabileleri, geçici barınaklar inşa etmek için benzer alçakta uzanan kaya duvarları inşa ediyor, dik dalları direkt olarak büküyor ve çimleri veya hayvan postlarını perde olarak kullanıyor. Bu, 1.75 mya'ya tarihlenen, bazı erken Homo'lara atfedilir ve mimarinin iddia edilen en eski kanıtıdır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Antón, S. C. (2012). "Early Homo: Who, When, and Where". Current Anthropology. 53 (6): 279. doi:10.1086/667695.
- ^ Dawkins, Richard (2008). Ataların hikayesi : yaşamın kökenine yolculuk = The ancestor's tale : a pilgrimage to the dawn of evolution. Ahmet Fethi. İstanbul: Hil Yayın. s. 87. ISBN . OCLC 263055964.
- ^ a b c d "Homo habilis—A Premature Discovery: Remembered by One of Its Founding Fathers, 42 Years Later". The First Humans – Origin and Early Evolution of the Genus Homo. Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology. Springer, Dordrecht. 2006. ss. 7-15. doi:10.1007/978-1-4020-9980-9_2. ISBN .
- ^ a b Leakey (1964). "A New Species of the Genus Homo from Olduvai Gorge" (PDF). Nature. 202 (4927): 7-9. doi:10.1038/202007a0. (PMID) 14166722. 1 Mart 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.
- ^ a b c d e de la Torre (2011). "The origins of stone tool technology in Africa: a historical perspective". Philosophical Transactions of the Royal Society B. 366 (1567): 1028-1037. doi:10.1098/rstb.2010.0350. (PMC) 3049100 $2. (PMID) 21357225.
- ^ Wood (2000). "Human evolution: taxonomy and paleobiology". Journal of Anatomy. 197: 39-41. doi:10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x. (PMC) 1468107 $2. (PMID) 10999270.
- ^ a b Tobias (1983). "Hominid evolution in Africa" (PDF). Canadian Journal of Anthropology. 3 (2): 163-183. 7 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.
- ^ a b Johanson (1987). "New partial skeleton of Homo habilis from Olduvai Gorge, Tanzania". Nature. 327 (6119): 205-209. doi:10.1038/327205a0. (PMID) 3106831.
- ^ Delson, E., (Ed.) (1985). "Early Homo in Kenya, systematic relationships". Ancestors: The hard evidence. Alan R. Liss. ISBN .
- ^ Wood (1999). "Homo rudolfensis Alexeev, 1986: Fact or phantom?". Journal of Human Evolution. 36 (1): 115-118. doi:10.1006/jhev.1998.0246. (PMID) 9924136.
- ^ Curnoe (2010). "A review of early Homo in southern Africa focusing on cranial, mandibular and dental remains, with the description of a new species (Homo gautengensis sp. nov.)". HOMO - Journal of Comparative Human Biology. 61 (3): 151-177. doi:10.1016/j.jchb.2010.04.002. (PMID) 20466364. 1 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.
- ^ Wood (1999). (PDF). Science. 284 (5411): 65-71. doi:10.1126/science.284.5411.65. (PMID) 10102822. 23 Kasım 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Miller J. M. A. (2000). "Craniofacial variation in Homo habilis: an analysis of the evidence for multiple species". American Journal of Physical Anthropology. 112 (1): 103-128. doi:10.1002/(SICI)1096-8644(200005)112:1<103::AID-AJPA10>3.0.CO;2-6. (PMID) 10766947.
- ^ Tobias (1991). "The species Homo habilis: example of a premature discovery". Annales Zoologici Fennici. 28 (3–4): 371-380.
- ^ "Defining the Genus Homo". Handbook of Paleoanthropology. 2015. ss. 2107-2144. doi:10.1007/978-3-642-39979-4_51. ISBN .
- ^ a b c d Haeusler (2004). "Body Proportions of Homo Habilis". Journal of Human Evolution. 46 (4): 433-465. doi:10.1016/j.jhevol.2004.01.004. (PMID) 15066379.
- ^ Margvelashvili (2013). "Tooth wear and dentoalveolar remodeling are key factors of morphological variation in the Dmanisi mandibles". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 110 (43): 17278-83. doi:10.1073/pnas.1316052110. ISSN 0027-8424. (PMC) 3808665 $2. (PMID) 24101504.
- ^ Lordkipanidze (2013). "A Complete Skull from Dmanisi, Georgia, and the Evolutionary Biology of Early Homo". Science (İngilizce). 342 (6156): 326-331. doi:10.1126/science.1238484. ISSN 0036-8075. (PMID) 24136960.
- ^ Strait, D.; Grine, F.; (2015). "Analyzing Hominin Phylogeny: Cladistic Approach" (PDF). Henke, W.; (Ed.). Handbook of Paleoanthropology. 2nd. Springer. s. 2006. doi:10.1007/978-3-642-39979-4_58. ISBN .
- ^ Tattersall (2019). "Classification and phylogeny in human evolution". Ludus Vitalis. 9 (15): 139-140. 15 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Ekim 2021.
- ^ Extinct Humans. Basic Books. 2001. s. 111. ISBN .
- ^ "Analyzing Hominin Phylogeny: Cladistic Approach". Handbook of Paleoanthropology. 2nd. Springer. 2014. ss. 2005-2006. ISBN .
- ^ Villmoare (2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science. 347 (6228): 1352-1355. doi:10.1126/science.aaa1343. (PMID) 25739410.
- ^ a b c d e F. Spoor (2015). "Reconstructed Homo habilis type OH 7 suggests deep-rooted species diversity in early Homo". Nature. 519 (7541): 83-86. doi:10.1038/nature14224. (PMID) 25739632.
- ^ Zhu (2018). "Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago". Nature. 559 (7715): 608-612. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. (PMID) 29995848.
- ^ a b Tobias (1987). "The brain of Homo habilis: A new level of organization in cerebral evolution". Journal of Human Evolution. 16 (7–8): 741-761. doi:10.1016/0047-2484(87)90022-4.
- ^ Frayer (2016). "OH-65: The earliest evidence for right-handedness in the fossil record". Journal of Human Evolution. 100: 65-72. doi:10.1016/j.jhevol.2016.07.002. (PMID) 27765150.
- ^ Will (2015). "Spatial and temporal variation of body size among early Homo". Journal of Human Evolution. 82: 15-33. doi:10.1016/j.jhevol.2015.02.009. (PMID) 25818180.
- ^ Roser (2013). "Human Height". Our World in Data. 30 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.
- ^ a b Ungar (2006). "Diet in Early Homo: A Review of the Evidence and a New Model of Adaptive Versatility". Annual Review of Anthropology. 35: 208-228. doi:10.1146/annurev.anthro.35.081705.123153.
- ^ Dávid-Berrett (2016). "Bipedality and hair loss in human evolution revisited: The impact of altitude and activity scheduling". Journal of Human Evolution. 94: 72-82. doi:10.1016/j.jhevol.2016.02.006. (PMC) 4874949 $2. (PMID) 27178459.
- ^ Schwartz (2012). "Growth, Development, and Life History throughout the Evolution of Homo". Current Anthropology. 53 (6): 400-401. doi:10.1086/667591.
- ^ Haeusler (2007). "Evolutionary reversals of limb proportions in early hominids? evidence from KNM-ER 3735 (Homo habilis)". Journal of Human Evolution. 53 (4): 385-405. doi:10.1016/j.jhevol.2007.06.001. (PMID) 17688910.
- ^ Donald C. Johanson (21 Mayıs 1987). "New partial skeleton of Homo habilis from Olduvai Gorge, Tanzania". Nature. 327 (6119): 205-209. doi:10.1038/327205a0. (PMID) 3106831.
- ^ Wood, B. (1987). "Who is the 'real' Homo habilis?". Nature. 327 (6119): 187-188. doi:10.1038/327187a0. (PMID) 3106828.
- ^ Ruff (2009). "Relative Limb Strength and Locomotion in Homo habilis". American Journal of Physical Anthropology. 138 (1): 90-100. doi:10.1002/ajpa.20907. (PMID) 18711733.
- ^ Marchi (2019). "Relative fibular strength and locomotor behavior in KNM-WT 15000 and OH 35". Journal of Human Evolution. 131: 48-60. doi:10.1016/j.jhevol.2019.02.005. (PMID) 31182206.
- ^ Bramble (2004). "Endurance running and the evolution of Homo". Nature. 432 (7015): 345-352. doi:10.1038/nature03052. (PMID) 15549097.
- ^ Cavallo (1989). "Tree-stored leopard kills: expanding the hominid scavenging niche". Journal of Human Evolution. 18 (4): 393-399. doi:10.1016/0047-2484(89)90038-9.
- ^ Peuch (1984). "Acidic-Food Choice in Homo habilis at Olduvai". Current Anthropology. 25 (3): 349-350. doi:10.1086/203146.
- ^ Ungar (9 Şubat 2012). "Dental Evidence for the Reconstruction of Diet in African Early Homo". Current Anthropology. 53: S318-S329. doi:10.1086/666700.
- ^ Ungar (1 Ocak 2006). "Dental Microwear and Diets of African Early Homo". Journal of Human Evolution. 50 (1): 78-95. doi:10.1016/j.jhevol.2005.08.007. (PMID) 16226788.
- ^ Pontzer (2012). "Ecological Energetics in Early Homo". Current Anthropology. 56 (6): 346-358. doi:10.1086/667402.
- ^ a b Toth (1985). "The oldowan reassessed: A close look at early stone artifacts". Journal of Archaeological Science. 12 (2): 101-120. doi:10.1016/0305-4403(85)90056-1.
- ^ a b Braun (2019). "Earliest known Oldowan artifacts at >2.58 Ma from Ledi-Geraru, Ethiopia, highlight early technological diversity". Proceedings of the National Academy of Sciences. 116 (24): 11712-11717. doi:10.1073/pnas.1820177116. (PMC) 6575601 $2. (PMID) 31160451.
- ^ Harmand (2015). "3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya". Nature. 521 (7552): 310-315. doi:10.1038/nature14464. (PMID) 25993961.
- ^ McPherron (2010). "Evidence for stone-tool-assisted consumption of animal tissues before 3.39 million years ago at Dikika, Ethiopia". Nature. 466 (7308): 857-860. doi:10.1038/nature09248. (PMID) 20703305.
- ^ Olduvai Gorge: Volume 3, Excavations in Beds I and II, 1960-1963. Cambridge University Press. 1971. s. 24. ISBN . 7 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Ağustos 2022.
- ^ "Building, dwelling, living: how animals and people make themselves at home in the world". The Perception of the Environment: Essays on Livelihood, Dwelling and Skill. Psychology Press. 2000. s. 184. ISBN .
Dış bağlantılar
- John Gurche tarafından H. habilis'in rekonstrüksiyonları 6 Eylül 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Arkeoloji Bilgisi 26 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Homo habilis 12 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – Smithsonian Enstitüsü'nün İnsan Kökenleri Programı
- İnsan Zaman Çizelgesi (Etkileşimli) 17 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – Smithsonian, Ulusal Doğa Tarihi Müzesi (Ağustos 2016).
hakkında daha fazla bilgi edinin | |
Vikisözlük'te tanımlar | |
Commons'ta dosyalar | |
Vikitür'de taksonomi |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Homo habilis becerikli insan yaklasik 2 3 ila 1 65 milyon yil once Dogu ve Guney Afrika nin Erken Pleistosen inden soyu tukenmis bir arkaik insan turudur 1964 te turun tanimlamasi uzerine H habilis oldukca tartismaliydi ve bircok arastirmaci o zamanlar bilinen diger tek erken hominin olan Australopithecus africanus ile sinonim esdeger olmasini onerdi ancak H habilis zaman gectikce ve iliskili daha cok kesif yapildikca daha cok kabul gordu 1980 lere gelindiginde H habilis in bir insan atasi oldugu ve dogrudan modern insanlara yol acan Homo erectus a evrimlestigi one suruldu Bu bakis acisi simdi tartisiliyor Guvensiz tur tanimlamasina sahip birkac ornek H habilis e atanmis bu da turun bolunmesi icin argumanlara yani yalnizca ilkinin genis destek aldigi H rudolfensis ve H gautengensis adli yeni turlerin onerilmesine neden olmustur Homo habilis Yasadigi donem araligi 2 3 1 65 myo Kuvaterner Cibanyen PreYeYeOSDCPTJKPgN KNM ER 1813 adli ornegin rekonstruksiyonu Senckenberg Muzesi Almanya Biyolojik siniflandirmaAlem AnimaliaSube ChordataSinif MammaliaTakim PrimatesAlt takim HaplorhiniInfra takim SimiiformesFamilya HominidaeAlt familya HomininaeOymak HomininiCins HomoTur H habilisIkili adlandirma Homo habilisLeakey vd 1964SinonimlerAustralopithecus habilis Wood amp Collard 1999 Homo microcranous 1995 Homo gautengensis Curnoe 2010 Homo rudolfensis Alexeev 1986 Kendisi ile cagdas Homo turleri gibi H habilis in beyin buyuklugu genellikle 500 900 cm3 arasinda degisiyordu H habilis in vucut oranlari yalnizca oldukca parcali iki iskeletten bilinmektedir ve buyuk olcude daha onceki australopitesinlere iki ayakli insansilar benzer bir anatominin ongorulmesine dayanmaktadir Bu nedenle H habilis in Australopithecus cinsine Australopithecus habilis olarak tasinmasi da onerilmistir Bununla birlikte H habilis in verimsiz uzun mesafe yolculuk yetenekleri olan kucuk yapili bir insan olarak yorumlanmasina meydan okunmustur Varsayilan disi ornek geleneksel olarak australopitesinlere benzer oranlar varsayilarak 100 120 cm boyunda ve 20 37 kg agirliginda oldugu seklinde yorumlanir ancak modern insan benzeri oranlarda oldugu varsayildiginda yaklasik 148 cm ve 35 kg olacagi varsayilir Bununla birlikte H habilis en azindan kismen australopitesinler icin varsayildigi gibi agacta yasiyor olabilir Goreceli erkek ve disi boyutu kesin olarak bilinmemekle birlikte erken homininler tipik olarak kalin killara ve disilerden cok daha buyuk erkeklerle belirgin eseysel dimorfizme sahip olarak yeniden yapilandirilmistir H habilis uretti ve esas olarak kasaplik aletlerini kullandi Australopitesinler ile karsilastirildiginda erken Homo nun genellikle yuksek miktarlarda et tukettigi ve ozellikle H habilis in leslerle beslendigi dusunulmektedir Tipik olarak erken homininler cok esli toplumlarda yasamis olarak yorumlanir ancak bu oldukca kurgusaldir H habilis toplumunun gunumuz savana sempanzeleri ve babunlarinkine benzer oldugunu varsayarsak gruplarin buyuk kediler sirtlanlar ve timsahlar gibi acik savan yirticilarina karsi savunmak icin birden fazla erkekle birlikte 70 85 uyeli olabilir H habilis H rudolfensis H ergaster H erectus ve Paranthropus boisei ile ayni donemde yasamistir TaksonomiArastirma tarihi KNM ER 1813 yeniden yapilandirilmis kafatasi ve cene Taninan ilk kalintilar OH 7 1 75 milyon yil oncesine tarihlenen kismi cocuk kafatasi el ve ayak kemikleri 1960 yilinda Tanzanya nin Olduvai Gorge kentinde Jonathan Leakey tarafindan kesfedildi Bununla birlikte gercek ilk kalintilar OH 4 bir azi disi 1959 da Louis ve Mary Leakey in Jonathan in ebeveynleri kidemli asistani Heselon Mukiri tarafindan kesfedildi ancak bu o sirada fark edilmedi Bu zamana kadar Louis ve Mary 29 yillarini Olduvai Gorge da erken hominin kalintilari icin kazi yaparak gecirdiler ancak bunun yerine Oldowan tas alet endustrisinin yani sira esas olarak diger hayvan kalintilarini da buldular Endustri 1959 da Paranthropus boisei ye doneminin ismiyle Zinjanthropus bolgede bulunan ilk ve tek hominin oldugu icin atfedildi ancak bu OH 7 nin kesfi uzerine revize edildi 1964 te Louis Guney Afrikali paleoantropolog Phillip V Tobias ve Ingiliz primatolog John R Napier Avustralyali antropolog Raymond Dart in tavsiyesi uzerine kalintilari resmen Homo cinsine Homo habilis ismiyle atadi H habilis Latince de yetenekli kullanisli zihinsel olarak becerikli guclu anlamina gelir Numunenin Oldowan ile iliskisi daha sonra gelismis bilissel yetenegin kaniti olarak kabul edildi onu Homo olarak siniflandirmak icin gerekce olarak kullanildi OH 7 turun holotip numunesi olarak belirlendi Tanimlamadan sonra H habilis in kalintilarinin Australopithecus africanus a ait olarak o sirada bilinen diger tek erken hominin yeniden siniflandirilip siniflandirilmayacagi kismen kalintilarin cok eski olmasi ve Homo nun Asya da evrimlestigi tahmin edildiginden hararetle tartisildi Ayrica beyin boyutu 1955 te in turun Homo cinsi icerisinde degerlendirdigi zamanki boyut onermesinden daha kucuktu H habilis siniflandirmasi daha fazla fosil ornegi ve tur ortaya ciktikca daha genis kabul gormeye basladi 1983 te Tobias A africanus un Paranthropus ve Homo nun ikisi kardes taksonlardi dogrudan bir atasi oldugunu ve A africanus un asagida gorulebilecegi gibi modern insanlara evrimlesmis H erectus a evrimlesen H habilis e evrimlestigini one surdu bir kladogenez sureci ile Ayrica A africanus ve H habilis arasinda buyuk bir evrimsel sicrama oldugunu ve bunun uzerine insan evriminin yavas yavas ilerledigini cunku H habilis in beyin boyutunun australopitesin oncullerine kiyasla neredeyse iki katina ciktigini soyledi AustralopithecusH habilisH ergaster H erectusH sapiensTobias in 1983 analizine gore insanin evrimi OH 7 adli tip numunenin dokumu Bircogu Tobias in modelini kabul etmis ve Gec Pliyosen den Erken Pleistosen hominin kalintilarini Paranthropus ve H erectus araliginin disinda H habilis e atamisti Kafatasi olmayan elemanlar icin bu net tanisal ozellikler olmadigi icin boyut bazinda yapildi Bu uygulamalar nedeniyle turler icin varyasyon araligi oldukca genisledi ve H habilis sensu stricto dar anlamda ve H habilis sensu lato genis anlamda terimleri kullanilmaya baslandi Bunu cozmek icin 1985 yilinda Ingiliz paleoantropolog Bernard Wood 1972 de Kenya nin Turkana Golu nde bulunan ve H habilis e atanan nispeten buyuk kafatasi KNM ER 1470 in aslinda simdi Homo rudolfensis olarak adlandirilan farkli bir turu temsil ettigini one surdu Bunun yerine erkek bir ornegi temsil ettigi diger H habilis orneklerinin ise disi oldugu iddia edilmektedir Guney Afrika daki Erken Homo ornekleri cesitli sekillerde H habilis veya H ergaster H erectus a atanmistir ancak tur tanimi buyuk olcude belirsizdir 2010 yilinda Avustralyali arkeolog Darren Curoe Guney Afrikali erken Homo yu yeni bir tur olan Homo gautengensis e bolmeyi onerdi 1986 da parca parca bir iskelet olan OH 62 Amerikali antropolog Tim D White tarafindan H habilis kafatasi parcalariyla birlikte kesfedildi ilk kez H habilis iskelet anatomisinin ozelliklerini kesin olarak belirledi ve Homo benzerinden daha fazla Australopithecus benzeri ozellikleri oldugunu ortaya cikardi Bu nedenle dis adaptasyonlarindaki benzerliklerin yani sira Wood ve biyolojik antropolog Mark Collard turun 1999 da Australopithecus a tasinmasini onerdi Bununla birlikte OH 62 nin daha insansi bir fizyolojiyle yeniden degerlendirilmesi eger dogruysa bu konuda suphe uyandirir 2000 lerin baslarinda erken Homo ile bazi benzerlikler sergileyen 1 8 milyon yillik Gurcu Dmanisi kafataslarinin kesfi H habilis ve H rudolfensis de dahil olmak uzere Afrika daki tum cagdas erken Homo gruplarinin H erectus a atanmasi gerekebilecegini gosterdi Siniflandirma H habilis H rudolfensis H ergaster H erectus H antecessor H heidelbergensis H neanderthalensis H sapiens Insan soyunun kok uyeleri olarak H habilis ve H rudolfensis i gosteren Homo aile agaci H habilis in H ergaster H erectus un atasi olup olmadigi veya insan Homo soyunun bir dali olup olmadigi ve H habilis e atanan tum orneklerin farkli Australopithecus ve Homo turlerinin bir topluluguna ait olabilir dogru bir sekilde atanip atanmadigi konusunda hala genis bir fikir birligi yoktur Bununla birlikte H habilis ve H rudolfensis genellikle esanlamlilastirma veya cinsten cikarma argumanlari yaygin olarak benimsenmeyen aile agacinin tabanindaki cinsin taninmis uyeleridir Homo nun Australopithecus tan evrimlestigi konusunda buyuk olcude fikir birligine varilsa da bu bolunmenin zamanlamasi ve yerlesimi cok tartisildi ve bircok Australopithecus turu ata olarak one suruldu Etiyopya nin Afar Bolgesi nde 2 8 myo ye tarihlenen en eski Homo ornegi olan LD 350 1 in kesfi cinsin bu zamanlarda A afarensis ten evrimlestigini gosterebilir LD 350 1 in ait oldugu tur H habilis in atasi olabilir ancak bu belirsizdir En eski H habilis ornegi AL 666 1 2 3 myo ye tarihlenir ancak anatomik olarak daha genc OH 7 den daha fazla turetilmistir daha az bazal ozelliklere sahiptir Turetilmis ve bazal formlarin ayni anda yasadigi donemde H habilis soyu 2 3 milyon yil once basladi Cin in Shangchen kentinden gelen 2 1 milyon yillik tas aletlere dayanarak H habilis veya bir ata turu Asya ya dagilmis olabilir En genc H habilis ornegi OH 13 yaklasik 1 65 myo ye tarihlenmektedir AnatomiKafatasi Homo habilis in beyin boyutunun Homo erectus ve Homo ergaster dan daha kucuk olmasiyla birlikte beyin boyutunun insan evrimi cizgisi boyunca turler arasindaki geciste ozellikle hizli bir sekilde arttigi dusunulmustur Homo habilis te yaklasik 600 650 cc den beyin buyuklugu H ergaster ve H erectus ta yaklasik 900 1 000 cc ye sicramaktadir Bununla birlikte 2015 yilinda yapilan bir arastirma OH 7 nin beyin hacmi 647 687 cc den 729 824 cc ye yeniden degerlendirildikten sonra H habilis H rudolfensis ve H ergaster in beyin boyutlarinin genellikle 500 900 cc arasinda degistigini gostermistir Yine de bu genellikle 400 500 cc arasinda degisen australopithecine beyin buyuklugunden bir sicramayi gosterir Tum Homo turlerinin beyin anatomisi australopitesinlere kiyasla genislemis bir uc beyine sahiptir OH 65 in saga egik dislerinde kisinin bir et parcasini sag elini kullanarak bir tas aletle kesmeye calisirken disleri ve sol eliyle cekmesi sirasinda yanlislikla kendi kendine olusmus olabilecek cizgi deseni bulunmaktadir Dogruysa bu saglakligi gosterebilir ve ellilik beynin buyuk yeniden duzenlenmesi ve sol ve sag beyin yarimkureleri arasindaki beyin fonksiyonunun yanallasmasi ile iliskilidir Bu senaryo bazi Neandertal ornekleri icin de varsayilmistir Yanallasma alet kullanimiyla iliskilendirilebilir Modern insanlarda yanallasma dil ile zayif bir sekilde iliskilidir H habilis in dis siralari daha sonraki Homo da bulunan U seklinin aksine V seklindeydi ve burundan yukarisi duz olmasina ragmen agiz disa dogru cikintiliydi prognatikti Yapi OH 62 disi oldugu varsayilan ve KNM ER 3735 erkek oldugu varsayilan parcali iskeletlere dayanarak H habilis vucut anatomisinin genellikle daha onceki A afarensis inkinden bile daha maymunsu oldugu ve en azindan australopithecine lerde varsayildigi gibi agaclarda kismen arboreal yasam tarzi OH 62 ye dayanarak ve australopithecinler ile karsilastirilabilir vucut boyutlari varsayilarak H habilis genellikle australopitesinler gibi kucuk boyutlu olarak yorumlanmistir bu goruse bagli olarak OH 62 ornegi yaklasik 100 120 cm 3 ft 3 in 3 ft 11 in yuksekliginde ve 20 37 kg 44 82 lb agirliginda oldugu hesaplandi Bununla birlikte daha uzun modern insan benzeri bacaklari oldugunu varsayarsak OH 62 yaklasik 148 cm 4 ft 10 in boyunda ve 35 kg 77 lb agirligindadir KNM ER 3735 de yaklasik ayni boyuttadir Karsilastirma icin 1900 yilinda modern insan erkek ve kadinlari sirasiyla ortalama 163 cm ve 152 7 cm idi H habilis de dahil olmak uzere H ergaster oncesi homininlerin genellikle erkeklerin disilerden belirgin sekilde daha buyuk oldugu ve dikkate deger bir eseysel dimorfizm sergiledigi varsayilir Bununla birlikte bu turde goreceli kadin vucut kutlesi bilinmemektedir H habilis de dahil olmak uzere erken homininlerin modern insan disindaki insansi maymunlar gibi kalin vucut killarina sahip olduklari dusunulur cunku daha serin bolgelerde yasiyor gibi gorunuyorlar ayrica H ergaster sonrasi turlere gore tuysuz oldugu varsayilan daha az etkin bir yasam tarzina sahip olduklari dusunulmektedir Sonuc olarak muhtemelen sicak kalmak icin kalin vucut killarina ihtiyac duyuyorlardi Dis gelisimi oranlarina dayanarak H habilis in modern insanlara kiyasla daha cok modern insan olmayan insansi maymunlarinkine benzer sekilde hizlandirilmis bir buyume oranina sahip oldugu varsayilmaktadir Uzuvlar H habilis ve australopitesinlerin kollarinin genellikle orantili olarak uzun oldugu ve bu nedenle tirmanma ve sallanma icin uyarlanmis oldugu dusunulmustur 2004 te antropologlar Martin Haeusler ve Henry McHenry OH 62 nin humerus femur orani modern insanlar icin varyasyon araliginda oldugu ve KNM ER 3735 in modern insan ortalamasina yakin oldugu icin insansi maymun benzeri oranlari oldugunu varsaymanin guvendirici olmadigini savundular Bununla birlikte OH 62 nin humerusu 258 270 mm 10 2 10 6 inc uzunlugunda ve ulnasi on kol 245 255 mm 9 6 10 0 inc olarak olculmustur ve bu oran sempanzelerde gorulen orana daha yakindir OH 7 nin el kemikleri el becerisi acisindan onemli olan hassas kavramanin yani sira tirmanma icin uyarlamalar onerir Femurla ilgili olarak geleneksel olarak A afarensis numunesi AL 288 1 ile karsilastirmalar H habilis icin kalin bacaklari yeniden yapilandirmak icin kullanilmistir ancak Haeusler ve McHenry daha ince OH 24 femurunun H erectus H ergaster veya P boisei ye ait daha uygun bir karsilastirma olabilecegini one surmustur Bu durumda H habilis in daha uzun insansi bacaklara sahip olmasi ve H ergaster de oldugu gibi uzun mesafelerde etkili yolcular olmasi gerekirdi Ancak bir fosilin korunmamis uzunlugunu tahmin etmek oldukca problemlidir OH 62 deki uzuv kemiklerinin kalinligi H ergaster H erectus ve modern insanlardan daha cok sempanzelere benzer OH 35 in guclu fibulasi bu P boisei ye ait olsa da daha cok insan olmayan maymunlarinkine benzer ve agacsillik ve dikey tirmanma ile tutarlidir OH 8 timsah dis izleri tasiyan ornek Bir ayak olan OH 8 karasal hareket icin A afarensis in ayagindan daha uygundur ancak yine de tirmanma ile uyumlu bircok insansi maymun benzeri ozelligi muhafaza eder Bununla birlikte ayak on ayakta oldugu kadar ayak ve ayak bilegi arasindaki donusu kisitlayan ayak parmagi kemigi ve sikistirilmis orta ayak eklem yapilarina sahiptir Ayak stabilitesi bacak ve ayak arasindaki kuvvet transferinin etkinligini arttirir ve bunun tersi de gecerlidir ve kosarken ama yurume sirasinda degil enerji ureten plantar ark elastik yay mekanizmasinda rol oynar Bu muhtemelen H habilis in bir dereceye kadar dayaniklilik kosusu yapabildigini gosterebilir bunun tipik olarak daha sonra H ergaster H erectus ta evrimlestigi dusunulur DiyetDiger hominin turlerine kiyasla OH 13 mandibulasi H habilis in eti avlanmaktan ziyade copculukten elde ettigi copcu hipotezi catismaci bir copcu olarak hareket ettigi ve cakallar veya citalar gibi daha kucuk yirticilardan avladigi dusunulmektedir Meyve muhtemelen ayrica asitlige tekrar tekrar maruz kalma ile tutarli dis erozyonu ile gosterilen onemli bir diyet bileseniydi Dental mikro asinma doku analizine dayanarak H habilis diger erken Homolar gibi muhtemelen duzenli olarak sert gidalar tuketmiyordu Mikro giyim doku karmasikligi ortalama olarak sert gida yiyiciler ve yaprak yiyiciler folivorlar arasinda bir yerdedir ve giderek genellesen ve her yerde beslenen bir diyete isaret eder Tipik olarak H habilis ve diger erken Homo larin diyetlerinin Australopithecus tan daha fazla ete sahip oldugu ve bunun beyin buyumesine yol actigi dusunulmektedir Bununla ilgili ana hipotezler sunlardir et enerji ve besin acisindan zengindir ve stratejik supurmeyi kolaylastirmak ve taze karkaslari tekellestirmek icin gelismis bilissel becerilerin gelistirilmesine evrimsel baski uygular veya et buyuk ve kalorisi pahali insansi maymun bagirsaginin boyutunun kuculmesine izin vererek buna izin verir enerji beyin buyumesine yonlendirilir Alternatif olarak erken Homo nun yiyecek seceneklerinin kit oldugu kuru bir iklimde oncelikle yeralti depolama organlarina yumrular gibi ve hem erkek hem de kadin grup uyeleri arasinda sosyal baglari kolaylastiran yiyecek paylasimina dayandigi da ileri surulmektedir Bununla birlikte H ergaster ve daha sonra Homo icin tahmin edilenin aksine kisa boylu erken Homo nun genellikle kosmaya ve avlanmaya dayanikli olmadigi kabul edilir ve H habilis in uzun ve Australopithecus benzeri on kolu erken Homo nun hala bir dereceye kadar agaclarda yasadigini gosterebilir Ayrica organize avcilik ve toplayiciligin H ergaster de ortaya ciktigi dusunulmektedir Bununla birlikte buyuk beyin buyumesini aciklamak icin onerilen yiyecek toplama modelleri gunluk seyahat mesafesinin artmasini gerektirir H habilis in bunun yerine uzun modern insan benzeri bacaklara sahip oldugu ve en azindan kismen agacta kalirken tam olarak uzun mesafeli seyahat etme yetenegine sahip oldugu iddia edilmistir Australopithecus atalarina kiyasla H habilis in buyuk kesici dis boyutu bu turun kesici dislere daha fazla dayandigini ima eder H habilis ve diger erken Homo turlerinin alt cenelerinin govdeleri modern insanlarin ve tum yasayan insansi maymunlarinkinden daha kalindir Australopithecus ile daha karsilastirilabilir Mandibular govde isirma kuvveti veya cigneme nedeniyle burulmaya karsi direnc gosterir bu da cenelerinin yemek yerken alisilmadik derecede guclu stresler uretebilecegi anlamina gelir Australopithecus a kiyasla H habilis teki daha buyuk molar uc kabartmasi eski aletlerin sert yiyecekleri esnek bitki parcalari veya et gibi kirmak icin kullanildigini aksi takdirde dislerin daha fazla asinacagini dusundurur Bununla birlikte mekanik olarak zorlayici gidalari islemek icin cene uyarlamalari teknolojik ilerlemenin diyeti buyuk olcude etkilemedigini gostermektedir TeknolojiOldowan kesici aleti H habilis Erken Tas Devri ile iliskilidir Bireyler muhtemelen bu aletleri oncelikle hayvanlari kesmek derilerini kesmek ve kemikleri ezmek icin degil ayni zamanda bazen odunlari kesip kazimak ve yumusak bitkileri kesmek icin de kullandilar Knappers in ozenle secilmis litik cekirdeklere sahip oldugu ve belirli kayalarin yeterince sert ve dogru yerde vuruldugunda belirli bir sekilde kirilacagini bildikleri ve kiyicilar polihedronlar ve diskoidler dahil olmak uzere birkac farkli tur urettikleri goruluyor Bununla birlikte belirli sekiller muhtemelen onceden dusunulmemistir ve muhtemelen bu tur aletlerin yani sira yontma ustalarinin emrindeki hammadde turlerinin uretiminde standardizasyon eksikliginden kaynaklanmaktadir Ornegin sferoidler bol miktarda buyuk ve yumusak kuvars ve kuvarsit parcalari iceren Olduvai de yaygindir oysa Koobi Fora sferoidlerden yoksundur ve agirlikli olarak sert bazalt lav kayalari saglar H ergaster H erectus tarafindan icat edilen daha sonraki Asolyen kulturunden farkli olarak Oldowan teknolojisi planlama ve uretim icin ongoru gerektirmez ve bu nedenle Oldowan tas yontucularinda yuksek bilis gostermez ancak bir dereceye kadar koordinasyon ve mekanik bilgisi gerektirir Oldowan aletleri nadiren rotus sergilerler ve muhtemelen cogu zaman kullanimdan hemen sonra atilirlar Homo habilis in dis gorunumu Olduwan ilk olarak 1934 te rapor edildi ancak 1960 lara kadar 1 8 mya ya dayanan ve H habilis tarafindan uretilmis en eski kultur olarak yaygin olarak kabul edilmedi O zamandan beri daha fazla kesif maddi kulturun kokenlerini zaman icinde onemli olcude geriye yerlestirdi Oldowan Etiyopya daki Ledi Geraru ve Gona da kesfedildi belki de cinsin evrimi ile iliskili olarak 2 6 milyon yil oncesine tarihlendi bkz Australopithecus garhi Australopithecine lerin ayrica 3 3 milyon yil once Lomekwi tas alet endustrisi gibi aletler urettikleri ve yaklasik 3 4 mya dan bazi kasaplik kanitlarina sahip olduklari bilinmektedir Bununla birlikte nispeten keskin kenarli Oldowan kulturu australopithecine teknolojisinden gelen buyuk bir yenilikti ve farkli beslenme stratejilerine ve daha genis bir gida yelpazesini isleme yetenegine izin verecekti bu da zamanin degisen ikliminde avantajli olacakti Oldowan in bagimsiz olarak mi icat edildigi yoksa yuz binlerce yil boyunca birden fazla turde kayalarla yapilan hominin deneylerinin sonucu mu oldugu belli degil 1962 de Olduvai Gorge da volkanik kayalardan yapilmis 366 cm 427 cm 30 cm 12 ft 14 ft 1 ft daire kesfedildi 61 76 cm 2 2 5 ft araliklarla kayalar 15 23 cm 6 9 inc yukseklige kadar yigilmistir Mary Leakey kaya yiginlarinin muhtemelen bir ruzgar siperini veya kaba bir kulubeyi desteklemek icin yere yapismis direkleri desteklemek icin kullanildigini one surdu Gunumuzun bazi gocebe kabileleri gecici barinaklar insa etmek icin benzer alcakta uzanan kaya duvarlari insa ediyor dik dallari direkt olarak bukuyor ve cimleri veya hayvan postlarini perde olarak kullaniyor Bu 1 75 mya ya tarihlenen bazi erken Homo lara atfedilir ve mimarinin iddia edilen en eski kanitidir Ayrica bakinizInsanin evrimi Insan evriminin fosil listesiKaynakca Anton S C 2012 Early Homo Who When and Where Current Anthropology 53 6 279 doi 10 1086 667695 Dawkins Richard 2008 Atalarin hikayesi yasamin kokenine yolculuk The ancestor s tale a pilgrimage to the dawn of evolution Ahmet Fethi Istanbul Hil Yayin s 87 ISBN 978 975 7638 34 6 OCLC 263055964 a b c d Homo habilis A Premature Discovery Remembered by One of Its Founding Fathers 42 Years Later The First Humans Origin and Early Evolution of the GenusHomo Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology Springer Dordrecht 2006 ss 7 15 doi 10 1007 978 1 4020 9980 9 2 ISBN 978 1 4020 9980 9 a b Leakey 1964 A New Species of the Genus Homo from Olduvai Gorge PDF Nature 202 4927 7 9 doi 10 1038 202007a0 PMID 14166722 1 Mart 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 12 Ekim 2021 a b c d e de la Torre 2011 The origins of stone tool technology in Africa a historical perspective Philosophical Transactions of the Royal Society B 366 1567 1028 1037 doi 10 1098 rstb 2010 0350 PMC 3049100 2 PMID 21357225 Wood 2000 Human evolution taxonomy and paleobiology Journal of Anatomy 197 39 41 doi 10 1046 j 1469 7580 2000 19710019 x PMC 1468107 2 PMID 10999270 a b Tobias 1983 Hominid evolution in Africa PDF Canadian Journal of Anthropology 3 2 163 183 7 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 12 Ekim 2021 a b Johanson 1987 New partial skeleton of Homo habilis from Olduvai Gorge Tanzania Nature 327 6119 205 209 doi 10 1038 327205a0 PMID 3106831 Delson E Ed 1985 Early Homo in Kenya systematic relationships Ancestors The hard evidence Alan R Liss ISBN 978 0 8451 0249 7 Wood 1999 Homo rudolfensis Alexeev 1986 Fact or phantom Journal of Human Evolution 36 1 115 118 doi 10 1006 jhev 1998 0246 PMID 9924136 Curnoe 2010 A review of early Homo in southern Africa focusing on cranial mandibular and dental remains with the description of a new species Homo gautengensis sp nov HOMO Journal of Comparative Human Biology 61 3 151 177 doi 10 1016 j jchb 2010 04 002 PMID 20466364 1 Haziran 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Ekim 2021 Wood 1999 PDF Science 284 5411 65 71 doi 10 1126 science 284 5411 65 PMID 10102822 23 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Miller J M A 2000 Craniofacial variation in Homo habilis an analysis of the evidence for multiple species American Journal of Physical Anthropology 112 1 103 128 doi 10 1002 SICI 1096 8644 200005 112 1 lt 103 AID AJPA10 gt 3 0 CO 2 6 PMID 10766947 Tobias 1991 The species Homo habilis example of a premature discovery Annales Zoologici Fennici 28 3 4 371 380 Defining the Genus Homo Handbook of Paleoanthropology 2015 ss 2107 2144 doi 10 1007 978 3 642 39979 4 51 ISBN 978 3 642 39978 7 a b c d Haeusler 2004 Body Proportions of Homo Habilis Journal of Human Evolution 46 4 433 465 doi 10 1016 j jhevol 2004 01 004 PMID 15066379 Margvelashvili 2013 Tooth wear and dentoalveolar remodeling are key factors of morphological variation in the Dmanisi mandibles Proceedings of the National Academy of Sciences Ingilizce 110 43 17278 83 doi 10 1073 pnas 1316052110 ISSN 0027 8424 PMC 3808665 2 PMID 24101504 Lordkipanidze 2013 A Complete Skull from Dmanisi Georgia and the Evolutionary Biology of Early Homo Science Ingilizce 342 6156 326 331 doi 10 1126 science 1238484 ISSN 0036 8075 PMID 24136960 Strait D Grine F 2015 Analyzing Hominin Phylogeny Cladistic Approach PDF Henke W Ed Handbook of Paleoanthropology 2nd Springer s 2006 doi 10 1007 978 3 642 39979 4 58 ISBN 978 3 642 39979 4 Tattersall 2019 Classification and phylogeny in human evolution Ludus Vitalis 9 15 139 140 15 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Ekim 2021 Extinct Humans Basic Books 2001 s 111 ISBN 978 0 8133 3918 4 Analyzing Hominin Phylogeny Cladistic Approach Handbook of Paleoanthropology 2nd Springer 2014 ss 2005 2006 ISBN 978 3 642 39979 4 Villmoare 2015 Early Homo at 2 8 Ma from Ledi Geraru Afar Ethiopia Science 347 6228 1352 1355 doi 10 1126 science aaa1343 PMID 25739410 a b c d e F Spoor 2015 Reconstructed Homo habilis type OH 7 suggests deep rooted species diversity in early Homo Nature 519 7541 83 86 doi 10 1038 nature14224 PMID 25739632 Zhu 2018 Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2 1 million years ago Nature 559 7715 608 612 doi 10 1038 s41586 018 0299 4 PMID 29995848 a b Tobias 1987 The brain of Homo habilis A new level of organization in cerebral evolution Journal of Human Evolution 16 7 8 741 761 doi 10 1016 0047 2484 87 90022 4 Frayer 2016 OH 65 The earliest evidence for right handedness in the fossil record Journal of Human Evolution 100 65 72 doi 10 1016 j jhevol 2016 07 002 PMID 27765150 Will 2015 Spatial and temporal variation of body size among early Homo Journal of Human Evolution 82 15 33 doi 10 1016 j jhevol 2015 02 009 PMID 25818180 Roser 2013 Human Height Our World in Data 30 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Haziran 2020 a b Ungar 2006 Diet in Early Homo A Review of the Evidence and a New Model of Adaptive Versatility Annual Review of Anthropology 35 208 228 doi 10 1146 annurev anthro 35 081705 123153 David Berrett 2016 Bipedality and hair loss in human evolution revisited The impact of altitude and activity scheduling Journal of Human Evolution 94 72 82 doi 10 1016 j jhevol 2016 02 006 PMC 4874949 2 PMID 27178459 Schwartz 2012 Growth Development and Life History throughout the Evolution of Homo Current Anthropology 53 6 400 401 doi 10 1086 667591 Haeusler 2007 Evolutionary reversals of limb proportions in early hominids evidence from KNM ER 3735 Homo habilis Journal of Human Evolution 53 4 385 405 doi 10 1016 j jhevol 2007 06 001 PMID 17688910 Donald C Johanson 21 Mayis 1987 New partial skeleton of Homo habilis from Olduvai Gorge Tanzania Nature 327 6119 205 209 doi 10 1038 327205a0 PMID 3106831 Wood B 1987 Who is the real Homo habilis Nature 327 6119 187 188 doi 10 1038 327187a0 PMID 3106828 Ruff 2009 Relative Limb Strength and Locomotion in Homo habilis American Journal of Physical Anthropology 138 1 90 100 doi 10 1002 ajpa 20907 PMID 18711733 Marchi 2019 Relative fibular strength and locomotor behavior in KNM WT 15000 and OH 35 Journal of Human Evolution 131 48 60 doi 10 1016 j jhevol 2019 02 005 PMID 31182206 Bramble 2004 Endurance running and the evolution of Homo Nature 432 7015 345 352 doi 10 1038 nature03052 PMID 15549097 Cavallo 1989 Tree stored leopard kills expanding the hominid scavenging niche Journal of Human Evolution 18 4 393 399 doi 10 1016 0047 2484 89 90038 9 Peuch 1984 Acidic Food Choice in Homo habilis at Olduvai Current Anthropology 25 3 349 350 doi 10 1086 203146 Ungar 9 Subat 2012 Dental Evidence for the Reconstruction of Diet in African Early Homo Current Anthropology 53 S318 S329 doi 10 1086 666700 Ungar 1 Ocak 2006 Dental Microwear and Diets of African Early Homo Journal of Human Evolution 50 1 78 95 doi 10 1016 j jhevol 2005 08 007 PMID 16226788 Pontzer 2012 Ecological Energetics in Early Homo Current Anthropology 56 6 346 358 doi 10 1086 667402 a b Toth 1985 The oldowan reassessed A close look at early stone artifacts Journal of Archaeological Science 12 2 101 120 doi 10 1016 0305 4403 85 90056 1 a b Braun 2019 Earliest known Oldowan artifacts at gt 2 58 Ma from Ledi Geraru Ethiopia highlight early technological diversity Proceedings of the National Academy of Sciences 116 24 11712 11717 doi 10 1073 pnas 1820177116 PMC 6575601 2 PMID 31160451 Harmand 2015 3 3 million year old stone tools from Lomekwi 3 West Turkana Kenya Nature 521 7552 310 315 doi 10 1038 nature14464 PMID 25993961 McPherron 2010 Evidence for stone tool assisted consumption of animal tissues before 3 39 million years ago at Dikika Ethiopia Nature 466 7308 857 860 doi 10 1038 nature09248 PMID 20703305 Olduvai Gorge Volume 3 Excavations in Beds I and II 1960 1963 Cambridge University Press 1971 s 24 ISBN 9780521077231 7 Nisan 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Agustos 2022 Building dwelling living how animals and people make themselves at home in the world The Perception of the Environment Essays on Livelihood Dwelling and Skill Psychology Press 2000 s 184 ISBN 9780415228329 Dis baglantilarJohn Gurche tarafindan H habilis in rekonstruksiyonlari 6 Eylul 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Arkeoloji Bilgisi 26 Mayis 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Homo habilis 12 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Smithsonian Enstitusu nun Insan Kokenleri Programi Insan Zaman Cizelgesi Etkilesimli 17 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde Smithsonian Ulusal Doga Tarihi Muzesi Agustos 2016 Vikipedi nin kardes projelerinden hakkinda daha fazla bilgi edininVikisozluk te tanimlarCommons ta dosyalarVikitur de taksonomi