Otello (Rossini)

Otello (İtalyanca: Otello ossia Il moro di Venezia) Gioacchino Rossini tarafından bestelenen 3-perdelik operatik müzikli dram ("dramma per musica") janrında bir operadır. Salsa Markisi Francesco Mario Berio tarafından İtalyanca olarak yazılan opera librettosu, 1792'de Jean François Ducis'in Fransızca çevirisi Othello ou Le More du Venise oyununa ve 1813'te Giovanni Carlo Baron Cosenzas'ın İtalyanca çevirisi olarak hazırladığı Othello oyununa dayandırılmıştır. Bu Fransızca ve İtalyanca oyun eserlerinin orijinali ise tanınmış İngiliz oyun yazarı William Shakespeare'in 1603 basımlı İngilizce yazılmış Othello, the Moore of Venice tregedyasıdır.

Otello

Gioacchino Rossini, Otello eserinin ilk libretto basımının ön kapağı
Özgün isim	Otello ossia Il moro di Venezia
Müzik	Gioacchino Rossini
Libretto	Francesco Mario Berio, Marki de Salsa
Gala	4 Aralık 1816
İlk gösterim yeri	Teatro del Fondo (modern Teatro Mercadante), Napoli
Oyuncular	Otello, Venedik Cumhuriyeti'nin hizmetinde olan bir soylu Magribi; tenor Desdemona, Brabantio'nun kızı ve Othello'nun karısı; mezzo-soprano Rodrigo, Venedikli bir asilzade. Karşılık görmeden Desdemona'ya aşık; tenor Jago, Orijinal eserde Iago. Sancaktar, Otello'nun baş rakibi; tenor Emilia, Jago'nun nişanlısı, Desdemona'nın nedimesi; mezzo-soprano Elmiro (Brabantio), Venedik Senatörü, Desdemona'nin babası ve Venedik'te zengin bir kişi; bas Venedik Cumhuriyeti Doçesi; tenor Lucio, Orijinal eserde Lodovico. Brabantio'nun akrabası. Venedikli bir soylu, Desdomona'nin kuzeni; tenor Bir gondolcu; tenor

Bu opera eserinin prömiyer temsili 4 Aralık 1816'da Napoli'de (günümüzde Teatro Mercadante adını taşıyan) "Teatro del Fondo Tiyatrosu"nda yapılmıştır.

Hazırlanma, içerik ve temsiller

Bu opera eserinin libretto yazarı ve eserin bestecisi, Otello trejedya eserini İngilizce olarak orijinal olarak 1613'te hazırlanan William Shekespeare oyun eserinden doğrudan doğruya faydalanmamışlardır. O dönemde alışılmış olan libretto hazırlama geleneklerine göre, eser 1792 tarihli Fransızca ve 1813 tarihli İtalyanca çevirilerinden uyarlanıp hazırlanmıştır.

Bu opera eserinin liberettosunu bir uyarlama olarak tanımlamak çok uygun olmaktadır. Çünkü bu operanın içeriği bazı önemli niteliklerinde orijinal İngilizce tregedya eserinden farklar göstermektedir. Bu operanın mekanı Venedik'tir. Halbuki orijinal oyunun mekanı Venedik Cumhuriyet'ine tabi olan Kıbrıs adasıdır. Bu opera eserinde olayların dramatik gelişmesi orijinal oyundaki dramatik gelişmeden önemli farklar göstermektedir. Eserin genel gelişimi orijinal eserde bulunan şeytana uyulma ile ortaya çıkan kötü olaylardan çok daha yumuşak olarak işlenmiştir. Rossini'nin eserinde Rodrigo gayet önemli rol oynamaktadır; halbuki orijinal eserde Rodrigo ikinci derecede bir oyuncu olarak ele alınmıştır. Rossini bu eserinde Rodrigo rolü için şarkı olarak söylenmesi gayet zor olan ve buna karşılık virtioz şarkıcılık göstermek için elverişli gayet parlak müzik ihtiva eden bir rol hazırlamıştır. Eserde Otello, Jago ve Rodrigo rollerinin hepsi ilk versiyon için tenor sesler için hazırlanmıştır. Orijinal oyunun sonucu bir sürü ölümlerle gayet bir kasvetli atmosfer içinde sonuçlanmaktadır. Halbuki bu opera eserinin Avrupa operaevlerindeki yapımlanıp temsilleri için yeni bir versiyon ortaya çıkartılmış ve bu yeni versiyonda opera "mesut-sonuç (happy-ending)" ile sona ermektedir. Bu operanın "mesut-sonuç" versiyonu 20. yüzyılda eserin önemli bir ses kaydı olan 1999 "Opera Rara" CD'sinde de kullanılmıştır.

Rosinni bu eserini en çok çalışma yaptığı bir dönemde hazırlamıştır. Rossini Roma'da çalışıp "Sevil Berberi" operasının Şubat 1816'da Roma'da yapımlattıktan sonra Napoli'ye gelmiş ve orada gayet yoğun bir çalışmaya girmiştir. Önce bir kraliyet evlenmesi için yeni bir hazırlamış ve hemen hemn aynı zamanda Tancredi eserinin yapımlanmasını hazırlanmış ve hemen sonra da Gazete veya Evlenme Yarışı (La gazzetta, ossia İl matrimonio per concorso) adlı eserinin hazırlanması ve bu eserin yapımlanıp prömiyerinin 26 Eylül'de temsilini sağlamıştır. Bundan sonra Otello eserinin hazırlanıp yapımlanması için uğraşmış ve Otello opera eserinin prömiyeri 4 Aralık 1816'da Napoli'de Teatro del Fondo'da yapılmıştır.

Bu opera eserinin Paris, Fransa prömiyer temsili 5 Temmuz 1821'de "Theatre Italien"de yapılmıştır ve başrolleri (sonradan tanınmış bir müzik öğretmeni olan) Manuel Garcia, Otello ve Giuditat Pasta, Desdemona olarak almışlardır. İngiltere'deki prömiyer temsili 16 Mayıs 1822'de Londra'da "King's Tiyatrosu"nda yapılmıştır. ABD prömiyeri 7 Şubat 1826'da New York'ta "Park Tiyatrosu"nda temsil edilmiştir.

Bu opera eserinin ilk partitür notalarında Jago rolü için bir tenor şarkıcı için hazırlanmıştır ve ilk temsillerinde bu rol tenörler tarafından söylenmiştir. Fakat 1819'da Rossini Jago rolünü bariton ses için revize etmiş ve bundan sonra Jago rolü birçok zamanının ünlü baritonları tarafından icra edilmiştir.

"Operadis" adlı bir otoriteli opera eserlerinin ses ve video kayıtları hakkında veritabanı sağlayan websitesinde bildirildiğine göre 1957-2008 döneminde Rossini'nin Otello operasının stüdyolarda özel olarak ses kayıtlarının yapılması yanında, değişik temsil mevkilerinde verilen 20 tane temsilin live-ses ve bazen live-video kayıtlarının yapıldığı belirtilmektedir.

Operaların yapımlanıp tiyatro ve operaevlerinde temsil edilmeleri hakkında otoriteli veritabanı sağlayan "Operabase" websitesi ise 2013-2014 yıllarında bu Otello operasının değişik 5 dünya şehirde yapımları hairlanıp 20 temsilinin verildiğini bildirmektedir.

Ekim 2012'de ABD'de Albuquerque, konumlu "Opera Southwest" operaevi bir orijinal temsil şekli uygulamıştır. Bu opearnin 2 değişik versiyonu arka arkaya temsil edilmiştir. Birinci temsilde ilk defa orijinal versiyon temsil edilmiş; sonra bunu hemen takiben "mesut-sonuç" içeren alternatif versiyon temsil edilmiştir. İkinci temsilden önce iki alternatif versiyonu seyredip dinleyen seyirciler arasında bir anket yapılmış ve hangi versiyonun tercih edildiği öğrenilmiş ve ikinci temsil olarak bu tercih edilen versiyon temsil edilmiştir

Yine 2012'de Belçika asıllı "Vlaamse Opera" trunbu önce Zürih'te bu opera eserinin temsilini sunmuştur. Sonra opera trubu aynı yapımı Belçika'da Şubat 2014'te Gent'te ve Mart 2014'te Anvers’te temsil etmiştir.

Temmuz 2014'te İngiltere'de Festivali için Rosinni'nin Otello eseri bir müzik konseri şeklinde dinleyenlere sunulmuştur.

Roller

Isabella Colbran: Desdemona - 1861 prömiyer temsili

Giovanni David : Rodrigo -1861 prömiyer temsili

Manuel Garcia: Otello - 1821'de Paris Fransa'da Teatre Italien Tiyatrosu'nda Fransa prömiyeri

Maria Malibran: Desdoma Ressam: François Bouchot, (1834)

Rol	Ses tipi	Prömiyerde roller, 4 Aralık 1816 (Orkestra şefi:-)
Otello, Venedik Cumhuriyeti'nin hizmetinde olan bir asil Magribi;	tenor	Andrea Nozzari
Desdemona, Brabantio'nun kızı ve Othello'nun karısı	mezzo-soprano	Isabella Colbran
Rodrigo, Venedikli bir asilzade. Karşılık görmeden Desdemona'ya aşık	tenor	Giovanni David
Jago, Sancaktar, Otello'nun baş rakibi	tenor	Giuseppe Ciccimarra
Emilia, Jago'nun nişanlısı, Desdemona'nın nedimesi	mezzo-soprano	Maria Manzi
Elmiro (Brabantio), Venedik Senatörü, Desdemona'nin babası ve Venedik'te zengin bir kişi.	bas	Michele Benedetti
Venedik Cumhuriyeti Doçesi	tenor	Gaetano Chizzola
Lucio, Orijinal eserde Lodovico. Brabantio'nun akrabası. Venedikli bir soylu, Desdomona'nin kuzeni	tenor	Nicola Mollo
Bir gondolcu	tenor	Nicola Mollo

Konu özeti

Zaman: 18. yüzyıl sonu
Mekan: Venedik

Perde I

Venedik'in Kıbrıs'a gönderdiği askerî birlikler komutanı olan Otello Kıbrıs'ta kazandığı askeri galibiyetler sonunda başarılı bir komutan olarak Venedik'e dönmüştür. Otello Elmiro'nun kızı olan Desdemona ile bir gizli evlilik yapmıştır ve bu galip komutan şeklinde Venedik'e döndüğünde karısının babasının ve ailesinin kızlarının bu gizli evliğini hiç itirazsız kabul ve teyit edeceklerini düşünmektedir.

Venedik Cumhuriyeti Doçesi'nin oğlu olan Rodrigo da Desdemona'ya gözlerini dikmiştir ve onunla evlenmek istemektedir. Rodrigo, elinde Otello'yu kötü bir duruma sokabilecek bir mektup bulunduğunu iddia eden, Jago'nun yardımıyla, Otello aleyhinde bir kumpas kurup onu gayet küçük düşürüp elimine etmek istemektedir. Desdemona, yakın bir nedimesi ve sırdaşı olan Emelia ile birliktedir ve gizli olarak evlendiği Otello'yu dörtgözle beklemektedir. Desdemona Otello'ya bir sıra mektup göndermiş ve bu mektuplara cevap alamamıştır. Gerçekte Otello'dan hiç mektup da alamamıştır. Bunun için onun hakkında büyük endişe duymaktadır. Gerçekte ise Desdemona'nın gizli kocasına gönderdiği mektuplar babası Elmiro tarafından ele geçirilmiş ve Elmiro bu mektuplara el koyup onları Otello'ya göndermemiştir. Aynı zamanda Elmiro Otello'nun karısına gönderdiği mektuplara da el koyup bunları kızına vermemiştir.

Bu arada Elmiro kızı Desdemona'nın Rodrigo ile evlenmesi için Riodrigo ve ailesi ile söz kesmiştir. Desdemona Rodrigo ile ile evlenmesi planına katı olarak hayır demediği için babası onun bu evliliğe itiraz etmeyeceğini sanmaktadır. Bu evlilik için yapılacak törenlerin hazırlıkları başlamıştır. Fakat Otello Venedil'e gelirgelmez Desdemona'yı sevdiğini ilan etmiş; onunla evli olmak istediğini açıkça ilan etmiştir ve bu Desdemona ile Rodrigo'nun evlenmesi için yapılan hazırlıkların durmasına neden olmuştur. Elmiro bunun için kızına karşı büyük kızgınlık göstermiştir. Aynı zamanda Rodrigo ile Otello arasında açıkça şiddetli bir mücadele başlamıştır.

Perde II

Rodrigo Desdemona ile buluşur. Desdemona Rodrigo'ya bir gizli ifşaata bulunarak Otello ile bir gizli izdivaç yaptığını ona bildirir. Desdemona Rodrigo'dan kendini babası Elmiro'ya karşı desteklemesini ister. Rodrigo buna çok kızar; kendi babası olan Venedik Doçesi'ne Otello'yu şikayet edeceğini ve babasının onu cezalandırmasını istiyeceğini kıza söyler.

Desdemona nedimesi Emelia'ya gizli evlenmesini Rodrigo'ya ifşa ettiğini; onun buna çok kızdığına ve sonunda Desdemona'nın evinden kaçmaşı lazım gelebileceğini anlatır. Emelia da bunun korkulacak hatta ölümlerle sonuçlanabilecek bir durum yaratacağını düşünür ve Desdemona'nın arkadaşlarından yardım istemesi gerektiği ona bildirir.

Jago Otello'ya gider ve gizli karısı Desdemona'nın ona ihanet ettiğini bildirir. Otello ondan bunu ispat edecek bir belge bulmasını isteyince Jago Elmiro'nun elinde bulunan Desdemona'nın yazdığı anlaşılır bir mektubu Otello'ya gösterir. Bu mektup kızın Otello'ya gayet aşıkane olarak yazdığı ve ama babası tarafından el konulup Otello'ya gönderilmemiş olan mektuptur. Açıkça Otello ismi geçmediği için Otello da bu mektubu Desdemona'nın Rodrigo'ya aşikane hitap eden bir mektubu olduğunu düşünür. Gizli karısını kendine bu mektupla ihanet ettiğini kabul edip bu ihaneti için ondan öç almak üzere kendi kendine yemin eder.

Rodrigo Otello'ya giderek onunla mücadeleye son vermek ve böylece bir düello yapmamak istediğini bildirir. Fakat Otello onun bu uzlaşma teklifini kabul etmez. Desdemona da sahneye girer. Desdemona, Otello ve Rodrigo birbirlerini kendilerini ihanetle suçlarlar. Desdemona ne için ihanetle suçlandığını anlamamıştır ve Otello'nun kendiine karşı gösterdiği hasmane davranış karşında şaşırmış kalmıştır.

Otello ve Rodrigo birbirleriyle dülelo etmek üzere sahneden ayrılırlar. Desdemona hemen baygın düşer. Nedimesi Emelia onu baygın bulur ve onu ayıltmayı başarır. Fakat Emelia durumun gayet tehlikeli olduğunu gayet büyük bir facianın heme ortaya çıkacağından korktuğunu da ona söyler. Sahneye gelenler Otello'nun Rodrigo ile yaptığı düellodan ölmeden kurtulduğunu bildirirler. Desdemona'nın babası Elmiro sahneye girer ve bu durumun kendi şerefine zarar getirdiğini bildirir. Desdemona babasının bu iddiasından gocunup gayet üzgün düşmüştür.

Perde III

Desdemona Emelia ile kendi yatak odasındadır. Emilia Desdemona'yı avutmaya çalışır. Bu sırada odanın bir kanala yakın penceresinden kanal üzerinde gitmekte olan bir gondoldaki gondolcunun bir acı ile sonuçlanan aşk anlatan üzücü "Gondolcu Şarkısı" duyulur. Bu Desdemona'yı kendi talihsizliğini hatırlatır. Desdemona bir harp çalgısı eşliğinde bu operanın en iyi tanınmış şarkısı olan "Söğüt Şarkısı"'nı söylemeye başlar. Desdemona uykuya dalar ve Emilia da odan çekilir.

Tam bu sırada bu odaya açılan gizli bir dehlizden ve gizli kapısından gelen Otello yatak odasina girer. Amacı kendine ihanet eden karısından öç almak için onu öldürmektir. Desdemona'nın uykudaki o sakin hali Otello'yu bu fikirinden vazgeçirmek üzeredir. Fakat tam bu sırada Desdemona uykusunda âşık olduğu sevgilisine hitap eder. Otello onun bu sevgilisinin kendisi değil Rodrigo olduğunu sanır. Desdemona hemen uyanır ve kendine karşı Jago'nun bir komplo düzenlemiş olduğunu anlar ve bunu Otello'ya anlatmaya çalışır Fakat Otello'nun kiskançlıktan gözü dönmüştür ve karısının dediklerini hiç anlamaz. Hemen kamasını çekip karısının kalbine saplayarak onu öldürür.

Bu sırada Otello'nun yandaşı olan Lucio sahneye girer. Rodrigo'nun Jago ile yüzleştiğini; Jago ile Rodrigo arasında çıkan bir arbede sonra Rodrigo'nun Jago'yu öldürdüğünü ve Jago'nun ölmeden yaptığı entrikaları açıkça Rodrigo'ya itiraf ettiğini ilan eder. Venedik Doçesi, Elmiro ve Rodrigo da sahneye gelirler. Rodrigo bundan sonra Desdemona'ya karşı hiçbir hakkı olamadığını bildirir. Elmiro ise kızının Otello'ya vermeyi kabul etmiştir. Ama trajedik olarak iş işten geçmiştir ve Desdemona kıskanç Otello tarafından öldürülmüştür. Otello en sonda kuşkançlıktan yaptığı büyük hatayı anlar ve artık hayatına devam etmesinin uygusuzluğu kabul edip kamasını kendi göğsüne de saplayıp kendini öldürür.

Orkestradaki çalgılar

Rossini, bu eserin partitur notalarında şu küçük orkestrayı öngörmüştür:

• 2 flüt (bir tanesi pikolo flüt), 2 obua, 2 klarinet, 2 fagot;
• 2 korno, 2 trompet, 3 trombon;
• 1 timpani, yağmur, gökgürültüsü ve yıldırım sesleri efektleri yapmak için özel perküsyon çalgıları;
• 1 arp;
• yaylı çalgılar

Eserdeki müziksel parçalar

1. Uvertür Senfoniya

Perde I

• No.1 Arya 1. Giriş (Koro): Viva Otello, viva il prode (1. Sahne )
• No.2. Kavatina (Otello): Ah! sì, per voi già sento (1. Sahne)
• No.3. İkili (Jago, Otello): No, non temer, serena (3. Sahne)
• No.4. Sahne: Inutile è quel pianto (4. Sahne )
• Duettino (Emilia, Desdemona): „Vorrei, che il tuo pensiero – Quanto son fieri i palpiti (4. Sahne)
• No.5. Koro: Santo imen! te guida amore (11. Sahne )
• Finale I: Nel cuor d’un padre amante (12. Sahne)
• Űçlü (Rodrigo, Desdemona, Elmiro): „Ti parli l’amore (12. Sahne)
• Otello görütüsü: L’ingrata, ahimè che miro (13. Sahne)
• Koro: Incerta l’anima (13. Sahne )

Perde II

• No.6. Arya (Rodrigo): Che ascolto? ahimè, che dici? – Ah, come mai non senti“ (1. Sahne)
• No.7. Sahne (Otello): Che feci?… ove mi trasse (5. Sahne)
• İkili (Jago, Otello): Non m’inganno; al mio rivale – L’ira d’avverso fato (6. Sahne)
• No.8. Üçlü (Rodrigo, Otello, Desdemona): Ah vieni, nel tuo sangue (8. Sahne)
• No.9. Arya (Desdemona): „Che smania. Ohimè! che affanno? (10. Sahne)
• Finale II: Qual nuova a me recate? (11. Sahne)

Perde III

• No.10a. Sahne (Emilia): Ah! / Dagli affanni oppressa (1. Sahne)
• "Gondolcu şarkısı": Nessun maggior dolore (1. Sahne)
• No.10b. "Canzone del salice (Söğüt şarkısı)" (Desdemona): Assisa a’ piè d’un salice (1. Sahne)
• Dua – (Desdemona): Deh calma, o ciel, nel sonno (2. Sahne)
• No.10c. Otello'nun sahneden çıkması: Eccomi giunto inosservato (3. Sahne)
• No.10d. İkili (Desdemona, Otello): Non arrestare il colpo (3. Sahne)
• No.10e. Finale III: Che sento… Chi batte? (3. Sahne)

Seçilmiş ses kayıtları

Yıl	Roller (Otello, Desdemona, Jago, Rodrigo)	Opera evi ve Orkestra, Orkestra şefi	Marka
1978	José Carreras, Frederica Von Stade, Gianfranco Pastine, Salvatore Fisichella	Jesus Lopez Cobos, Ambrosian Opera Korosu, Filarmoniya Orkestrası	Audio CD: Philips Cat: 432 456-2
1988	Chris Merritt, June Anderson, Ezio Di Cesare, Rockwell Blake	John Pritchard, RAI Torino Orkestrası ve Korosu	DVD: Encore DVD 2223
1999	Bruce Ford, Elizabeth Futral, Juan José Lopera, William Matteuzzi	David Parry, Filarmoniya Orkestrası ve Geoffrey Mitchell Korosu	Audio CD: Opera Rara Cat: ORC 18
2008	Michael Spyres, Jessica Pratt, Giorgio Trucco, Filippo Adami	Antonino Fogliani, Virtuosi Brunensis ve Transilvanya Filarmonik Korosu	Audio CD: Naxos, Cat: 8.660275-76
2012	John Osborn, Cecilia Bartoli, Edgardo Rocha, Javier Camarena	Muhai Tang, Orchestra La Scintilla, Zurich Opera	Blu-ray DVD: Decca, Cat: 074 3865

Ayrıca bakınız

• Opera
• Gioacchino Rossini

Kaynakça

• Bu madde kısmen İngilizce Wikipedia Otello (Rossini) maddesi kaynaklıdır. [1]19 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

1. ^ . 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2017. 
2. ^ Operabase.com websitesinde Rossini'nin Otello eserinin yapımlanmaları^[] Erişim:1.4.2015
3. ^ "Uchigo.edu" websitesinde Micheal Collins tarafindan "Otello, ossia il moro di Venezia" icin hazirlanan kritik notlar. Online: orgs/ ciao/ Rossini%20operas/1otello.html 20 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Erisim: 19.1.2016.
4. ^ . 30 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2017. 
5. ^ Agustos 1988'de Pesaro, Rossini Opera Festivali temsilinden live-video kaydı
6. ^ "Rossini in Wildbad Festivali" temsilinden live-audio kaydı
7. ^ Mart 2012 Zurich Operası temsilinden live-video kaydı

Dış kaynaklar

• Osborne, Richard (1998), "Otello", Kaynak:Stanley Sadie (ed.), The New Grove Dictionary of Opera, Cilt 3, Londra: MacMillan Publishers, Inc. SBN 0-333-73432-7 . (İngilizce)
• Gossett, Philip ve Brauner, Patricia (2001), "Otello" Kaynak: Holden, Amanda (ed.), The New Penguin Opera Guide, New York: Penguin Putnam. (İngilizce)
• Osborne, Charles (1994), The Bel Canto Operas of Rossini, Donizetti, and Bellini, Portland, Oregon: Amadeus Press. (İngilizce)
• Osborne, Richard, (1990) Rossini, Ithaca, New York: Northeastern University Press. (İngilizce)
• Senici, Emanuele (ed.) (2004), The Cambridge Companion to Rossini, Cambridge: Cambridge University Press. (İngilizce)

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Otello (Rossini) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• "Imslp.org" websitesinde Otello (Rossini, Gioacchino) maddesinde sesler için ve tüm eser için partitür notaları, libretto metni ve genel enformasyon, Online: [2]9 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• YouTube websitesinde "Rossini Otello 2016" maddesinde başrollerde John Osborn (Otello); Nino Machaidze (Desdemona) ve Vladimir Dmitruk (Jago) 2016 temsilinin tümünün live-audio kaydı. Online: [3] (Erişim:8.11.2017).
• YouTube websitesinde"OTELLO - GIOACHINO ROSSINI - 1988 " maddesinde 1988 Pesaro Rossini Festivali'nde Rossini "Otello" operasi temsilinin tümünün live-video kaydı. Online: [4]29 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Erişim:8.11.2017).