Paul Klee 18 Aralık 1879 29 Haziran 1940 Alman kökenli isviçreli ressam ilk olarak oryantalizmi öğrenen Klee kendis

Paul Klee (18 Aralık 1879 – 29 Haziran 1940), Alman kökenli İsviçreli ressam. İlk olarak oryantalizmi öğrenen Klee, kendisine özgü tarzı ile dışavurumculuk, kübizm, gerçeküstücülük gibi pek çok akımda etkili oldu. Sanatçı renk teorisi hakkında çok fazla tecrübe sahibiydi ve bu tecrübelerini yazdı. Çalışmaları ressamın çocuksu perspektifini, mizah anlayışını, kişisel hislerini, inançlarını ve müzikselliğini yansıttı. Klee ve Rus ressam arkadaşı Wassily Kandinsky, Bauhaus okulunda eğitmenlik yapmalarıyla da ünlendiler.

Paul Klee

Genel bilgiler
Doğum adı	Paul Klee
Doğum	18 Aralık 1879(1879-12-18) Münchenbuchsee, İsviçre
Ölüm	29 Haziran 1940 (60 yaşında) Muralto, İsviçre
Uyruk	Alman/İsviçreli
Alanı	Resim
Sanat eğitimi	Güzel Sanatlar Akademisi, Münih
Katıldığı akımlar	Dışavurumculuk, Kübizm, Gerçeküstücülük
Ünlü yapıtları	Balığın Çevresinde, Ölüm ve Ateş, Picasso'ya Saygı Artık Gün Üzerine Natürmort

İmzası

Hayatı

İsviçre'de Bern yakınlarındaki Münchenbuchsee'de dünyaya geldi. Babası Hans Klee müzik öğretmeniydi. Annesi Ida Frick ise şarkıcılık eğitimi almıştı. Ressam, çiftin iki çocuğundan küçük olanıydı.

Ressam, küçük yaşlarda hem resimle hem de müzikle uğraşmaya başladı. Yedi yaşındayken keman çalmaya başladı. Sekiz yaşında ise büyük annesi ona boya kalemleri hediye etti. Klee'nin hem müziğe hem de resme eşit derecede yetenekliydi. Küçüklüğünde ailesinin de yönlendirmesi ile müzisyen olmaya odaklansa da ergenlik döneminde görsel sanatlar ile ilgilenmeye karar verdi. Bunun bir sebebi ailesine başkaldırması olsa da esas neden modern müziğin kendisine bir şey ifade etmediğini fark etmesiydi. Klee, konuyla ilgili "Müzikal başarılarla dolu tarihi yok sayarak müziğe yaratıcı ve detaylı bir şekilde girmek için bir sebep bulamadım." dedi. Bir müzisyen olarak on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyılın geleneksel çalışmalarıyla kendini kısıtlayan Klee, bir ressam olarak ise radikal fikirler ve stiller üretti ve denedi.

1897 yılında günlük tutmaya başladı. Ressam, 1918 yılına kadar günlüğüne yazmaya devam etti. Bu günlükler daha sonraki yıllarda ressamın hayatı ve düşünceleri hakkında izleyenlerine bilgi verdi. Eğitim hayatı boyunca okul kitaplarına karikatürler çizdi. Bern'de okuduğu lisenin bitirme sınavlarını zor bir şekilde geçen Klee, "beşeri bilimler" dalından mezun oldu. Klee, mezuniyetinde yaşadığı zorluklarla ilgili "Yine de tamı tamına minimumu gerçekleştirmek zordur ve bazı riskler içerir." diye yazdı. Klee, müzik ve sanata büyük bir ilgi duyup, zamanının büyük çoğunluğunu bu konulara harcasa da aynı zamanda iyi bir edebiyat okuyucusuydu. Daha sonraları ise sanat tarihi ve estetik ile ilgili iyi bir yazar oldu.

Ailesinin gönülsüz bir şekilde verdiği izinle 1898 yılında Münih Güzel Sanatlar Akademisi'nde ve ile birlikte okumaya başladı. Çizim konusunda çok başarılı olmasına rağmen renk duyarlılığı konusunda eksikleri vardı. Bu konuya daha sonra değinen Klee, "Üçüncü kışımda resim yapmayı asla öğrenemeyeceğimi fark ettim" dedi. Akademi'de okuduğu bu gençlik günlerinde, Klee, zamanını barlarda geçirdi ve alt sınıf kadınlar ve ressam modelleri ile ilişkiler yaşadı. 1900 yılında, gayrımeşru bir çocuk sahibi oldu. Bu çocuk, doğumundan birkaç hafta sonra öldü.

1901 yılında, Klee, kendisine yön veren ilkelerini şöyle yazdı: "Her şeyden önce, yaşama sanatı; daha sonra ideal sanatım olarak şiir ve felsefe ve benim gerçek sanatım olan plastik sanatlar;ve son başvurduğum, çizim." Güzel Sanatlar'dan mezun olduktan sonra Klee, arkadaşı Herman Haller ile İtalya'ya gitti. Roma, Floransa ve Napoli'de kaldılar. Geçmiş yüzyılların usta ressamlarının çalışmalarını incelediler. İtalya günleriyle ilgili: "Forum ve Vatikan benimle konuştu. Hümanizm beni boğmak istedi." dedi. İtalya'nın renklerinden etkilenmesine rağmen, üzülerek "Rengin bu alanında benim için uzun bir mücadele var" dedi. Klee için renk sanatta iyimserliği ve asilliği temsil ediyordu. Ressam, siyah-beyaz grotesk figürleri ve satirleri ile karamsar doğayı ifade etmeyi umuyordu. Bern'e döndükten sonra ailesiyle uzun yıllar yaşadı ve fırsat buldukça sanat kurslarına katıldı. 1905 yılında, isli cam levhaya toplu iğne ile çizim yapmak gibi bazı deneysel teknikler geliştirdi. Bu teknikle içlerinde Babamın Portresi (1906) de olan elli yedi çalışma yaptı. Ayrıca, Inventionen ismini verdiği on bir tane çinko tabak gravür yaptı. Grotesk yaratıklar çizdiği bu tabaklar sergilediği ilk eserleri oldu. Bu eserlerle ilgili "Gravürlerimden çok memnun olmama rağmen bu şekilde devam edemezdim. Ben bir uzman değildim." yorumunu yaptı. Klee, o dönemde hâlâ müziğe zaman ayırıyor, bir orkestrada keman çalıyor ve konser/tiyatro yorumları yazıyordu.

Evliliği ve erken dönem çalışmaları

*Çiçek Efsanesi* (1918), Sprengel Müzesi, Hannover, Almanya

1906 yılında Bavyeralı piyanist Lily Stumpf ile evlendi ve aynı yıl içerisinde Felix Paul ismini verdikleri bir oğulları oldu. Çift, Münih'in bir banliyösünde yaşadı. Stumpf piyano dersleri verip çeşitli gösterilere katılırken Klee de evde kalıp sanat çalışmalarına devam etti. O günlerde sanatçının dergi ressamı olma çabaları başarısızlıkla sonuçlandı. Klee'nin sanat çalışmaları hem ev işlerine ayırdığı zaman hem de sanatına yeni bir yön bulmaya çalışması sebebiyle evliliğinin ilk beş senesinde yavaşladı. 1910 yılında, Bern'de ilk kişisel sergisi açıldı. Bu sergi daha sonra üç İsviçre kentini de ziyaret etti. Bir sonraki sene Voltaire'in Candide isimli romanı için kitap çizimleri yaptı. Bu yıl içerisinde Wassily Kandinsky, Franz Marc ve diğer avangart sanatçılarla tanıştı ve Mavi Süvari (Der Blaue Reiter) grubuna girdi.

Kandinsky'le tanışması ile ilgili Klee, "Görür görmez ona karşı büyük bir güven duydum. İstisnai güzellikte ve berraklıkta zekaya sahip bir adamdı." dedi. Bu ortaklık, Klee'nin aklına renkle ilgili modern teoriler getirdi. 1912 yılında Paris ziyareti ile Kübizm'e ilgi duymaya başladı ve soyut sanatın erken dönem tanımlarından olan "saf resim"'in öncüsü oldu. Robert Delaunay ve Maurice de Vlaminck'in koyu renk kullanımları ressama ilham kaynağı oldu. Bu ressamları taklit etmek yerine Klee, kendi renk deneylerini yapmaya başladı. Kısıtlı bir şekilde üst üste binen renk blokları kullanarak Taş Ocakları (1913) gibi basit manzara tabloları yaptı. Klee, "uzak asil hedefine" ulaşabilmek için "rengin bu alanıyla uzun bir süre mücadele etmesi" gerektiğini kabul etti. Daha sonra ise "Renk ile çizimi birbirine bağlayan bir tarz" olduğunu keşfetti.

Klee'nin sanatının kırılış noktası, August Macke ve ile birlikte Tunus'u ziyaret etmesi ile gerçekleşti. Ressam, oradaki ışığın kalitesinden çok etkilendi. Bu konuyla ilgili şöyle yazdı: "Renk beni sahiplendi. Onu kovalamayı bıraktığım anda biliyordum ki beni sonsuza kadar kavrayacaktı. Renk ve ben biriz. Ben bir ressamım." Bu aydınlanması ile birlikte doğanın solgunlaşmasına olan inancı önem kazandı. Klee, soyutlamadaki klas romantizmi aramaya başladı. Klee, bu aşamadan sonra teknik başarısına renk kullanımındaki başarısına da ekleyerek, bu ikisini birleştirdiği "Dramatik Tablolar" ismini verdiği bir seri yaptı. Bu yeni sentezin en önemli örneklerinden biri Bavyeralı Don Giovanni'dir. (1919).

Eve döndükten sonra, Klee, ilk soyutu olan Stil v. Kairouan'ı yaptı. Bu tablo renkli çember ve dikdörtgenlerden oluşan bir kompozisyondu. Renkli dikdörtgen, Klee'nin temel yapı taşı oldu. Bazı uzmanlar ressamın bir renk armonisi oluşturabilmek için farklı renklerden blokları bir arada kullandığını iddia etti. Seçtiği belirli renk paletleri müzikal bir anahtara benziyordu. Bazen tamamlayıcı renkler kullanan Klee, kimi zaman da müzikal bağlantıyı yansıtabilmek için uyumsuz renkleri seçiyordu.

Ressamın eve dönmesinden birkaç hafta sonra I. Dünya Savaşı başladı. İlk başlarda, Klee, bu konuyla hiç ilgilenmedi. Günlüğüne alaylı bir şekilde "Bu savaşı uzun zamandır içimde hissediyorum. İşte bu yüzden, manen, bu konu beni hiç ilgilendirmiyor." diye yazdı. Kısa bir süre sonra ise etkilenmeye başladı. Arkadaşları Macke ve Marc çatışmalarda öldüler. Üzüntüsünü gösteren, savaş temalı pek çok litografı kalemle ve mürekkeple yaptı. Bu sırada soyut çalışmalarına da devam ediyordu. 1916'da Alman savaş kuvvetlerine katıldı, fakat babasının uğraşları ile Klee ön saflarda savaşmak yerine uçaklara kamuflaj çizen bir memur olarak çalıştı. Savaş boyunca resim yapmaya devam etti ve bazı sergiler açmaya çalıştı. 1917'de bazı sanat eleştirmenlerince yeni Alman ressamların en iyisi olduğu iddia edildi. O günlerde Klee'nin eserleri iyi fiyatlarla satılmaya başlandı.

Sonraki kariyeri

1919 yılında, Klee, Düsseldorf Sanat Akademisi'nde ders vermek için başvurdu. Bu başvurusu reddedildi fakat aynı günlerde sanat tüccarı Hans Goltz ile üç senelik bir anlaşma imzaladı. Goltz, sanat arenasında önemli bir yeri olan galerisinde Klee'nin eserlerini sergiledi ve reklamını yaptı. 1920 yılında, 300'den fazla eserinin sergilendiği bir retrospektif düzenlendi.

Bu dönemde, Klee, Bauhaus'da dersler vermeye başladı. 1922'de Kandinsky de aralarına katıldı ve Klee ile Kandinsky'nin dostluğu Bauhaus'ta gelişti. Aynı yılın sonunda ilk Bauhaus sergisi ve festivali düzenlendi. Bu etkinlikler için Klee pek çok reklam malzemesi üretti. Bauhaus'ta çalıştığı dönemde Klee pek çok teori ve fikir geliştirdi.

Klee, aynı zamanda, Kandinsky, Feininger, and Jawlensky ile beraber Mavi Süvari isimli sanat grubuna üyeydi. Bu grup 1923 yılında kuruldu ve 1925 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde ders verdiler ve sergi açtılar. Aynı sene, Klee'nin Paris'teki ilk sergisi açıldı ve Fransız gerçeküstücüler ile iletişime geçti. Ressam 1928 yılında ziyaret ettiği Mısır'dan Tunus'a oranla daha az etkilendi. 1929 yılında, Will Grohmann tarafından yazılan sanatçı hakkındaki ilk monografi yayınlandı.

Nazi hareketi 1933 yılında yarattıkları "Dejenere sanat" sebebiyle Bauhaus'u kapattığını açıkladı. Diğer ülkelerde yaşayan göçmenler Bauhaus'u başka ülkelerde devam ettirmeye çalıştılar. Örneğin Şikago'da "Yeni Bauhaus" açıldı. Klee, 1931'den 1933'e kadar Düsseldorf Akademisi'nde ders vermeye devam edebildi. Bir Nazi gazetesi hakkında "Bir Bauhaus eğitmeni olarak ünlenen Klee herkese safkan bir Arap olduğunu söylüyormuş. Oysa kendisi Galicialı bir Yahudi'den başka bir şey değildir." diye yazdı. Evi Nazilerce aranan Klee, işinden kovuldu. 1933-1934 yıllarında, Klee'nin Londra ve Paris'te sergiler düzenledi ve büyük hayranlık duyduğu Picasso ile tanıştı. Klee ailesi 1933 yılının sonlarında İsviçre'ye göç etti.

1930'ların ilk yarısında Klee yaratıcı kariyerinin doruğundaydı. Ad Parnassum (Parnas'a Doğru)(1932) isimli tablosu onun başyapıtı kabul edilir. Almanya'daki son senesi olan 1933'te yaklaşık 500 tablo çizdi. Aynı sene, ölümünden sonra sklerodermi olduğu anlaşılan hastalığının belirtileri görünmeye başladı. Ağır hastalığının etkileri sanatını da etkiledi. 1936 yılında sadece 25 tablo yapabildi. 1930'ların sonunda sağlığı tekrar yerine gelince, Kandinsky ve Picasso'yu ziyaret etti. 1939 yılında 1200'den fazla tablo yaptı. Bu dönemde çoğunlukla ağır çizgiler ve daha geniş renk bloklarına sahip geometrik formlar kullandı. Renk paleti ise parlak renklerden mat renklere değişiklik gösteriyordu. Bu değişikliğin sebebi büyük ihtimalle iyimserlik ile kötümserlik arasında gidip gelen ruh halini yansıtıyordu. 1937'de Almanya'ya dönen ressamın on yedi tablosu Naziler'in düzenlediği "Dejenere Sanat" sergisinde gösterildi ve 102 eseri Naziler tarafından yok edildi.

1940 yılında İsviçre'de Muralto'da öldü. Son yapıtı 1940 yılının Mayıs ayında, Mozart'ın Requiem'ine bir gönderme olarak yaptığı Paukenspieler (Orkestra Davulcusu) adlı resimdir. Bu ülkede doğmuş olmasına rağmen İsviçre vatandaşlığını almayı başaramamıştı. Sanat çalışmaları, İsviçre'deki otoritelerce, fazla devrimsel hatta dejenere bulunuyordu. Buna rağmen ölümünden altı gün sonra İsviçre hükûmeti vatandaşlığı verdi. Klee, ardından 9000'e yakın sanat eseri bıraktı.

Tarzı ve yöntemleri

Klee, tabloları sınıflandırılması zor bir sanatçı olsa da farklı dönemlerde Dışavurumculuk, Kübizm, Fütürizm, Gerçeküstücülük ve Soyut sanat gibi akımlarla bağdaştırıldı. Genellikle, dönemdaşı olan sanatçılardan ayrı çalışan ressam, yeni sanat akımlarını kendine ait bakış açısıyla yorumladı. Metotları ve teknikleri olağandışı bir şekilde yaratıcıydı. Klee,suluboya, mürekkep, pastel, gravür gibi pek çok farklı araç kullanarak eserlerini üretti. Bazen tek bir tabloda iki aracı birleştirdiği de oldu. Resimlerini tuval, çuval bezi, muslin, keten, şile bezi, mukavva, metal folyo, dokuma, duvar kağıdı, gazete kağıdı gibi malzemelerin üstüne yaptı. Ressam sprey, bıçak, dökme, cam, koyu renk boyalar ve suluboya ile karıştırılmış yağ ya da mürekkep ile karıştırılmış suluboya gibi karışık araçlar ile çalıştı.

Resim tekniği konusunda doğuştan yetenekli olan Klee, uzun denemeler sonucunda renk ve renk uyumu konusunda da uzmanlaşmıştı. Birçok çalışmasında bu yeteneklerini birleştirdi. Tek renkliden çok renkliye farklı türlerde renk paletleri kullandı. Eserlerinde, kırılgan, çocuksu bir kalite vardı ve bu yüzden de küçük boyutluydular. Çoğunlukla geometrik formları kullanan ressam bu formlar dışında harflerden, sayılardan, oklardan da faydalandı. Klee, bu şekilleri hayvan ve insan figürleri ile birleştirdi. Bazı çalışmaları tamamen soyuttu. Pek çok tablosu ve bu tabloların isimleri ressamın mizah anlayışını ve ruhsal durumunu yansıttı. Bazılarında ise politik görüşlerine yer verdi. Eserlerindeki şiirsellik, müzik, hayaller ve bazen de notalar ayırtedilebilir. Geç dönem çalışmalarında ise Mısır hiyeroglifleri gibi semboller vardır. Rainer Maria Rilke, 1921 yılında Klee hakkında: "Eğer bana onun (Klee) keman çaldığını söylemeseydiniz bile eserlerini gördükten sonra bunu tahmin edebilirdim." dedi.

Etkileri

Klee, büyük bir tutku ve beceriyle renk üzerinde oynarken Bauhaus'taki öğrencilerine de renkleri karıştırma ve renk teorisi hakkında verimli bir öğretmen oldu. Klee kendi çağdaşı olan diğer önemli ressamlardan da etkilendi. Bu isimler arasında Belçikalı da vardı.

Besteci ressamın yedi tablosunu Paul Klee'nin temaları üzerine yedi çalışma ismiyle ölümsüzleştirdi. Bu tablolar arasında Alter Klang, Abstraktes Terzett, Küçük Mavi Canavar ve Ein unheimlicher Moment de vardı.

Bir diğer Klee eseri olan ise Alman felsefeci ve edebiyat eleştirmeni Walter Benjamin'in yazdığı bir metnin konusu oldu. Benjamin bu resmi Klee'den 1921 yılında satın almıştı. Benjamin, bu tabloda betimlenen meleğin felsefedeki ilerlemeyi temsil ettiğini iddia etti.

1938 yılında Steinway piyanoları, sanatçının müzik ve görsel sanatları olağanüstü bir şekilde birleştirmesi sebebiyle Paul Klee serisini üretti. Sadece 500 piyano üretilen bu serideki enstrümanlardan birinin sahibi Vladimir Horowitz oldu. Paul Klee, Steinway'in bu jestiyle ilgili olarak "Büyük bir onur ve ayrıcalık." dedi.

60'ların sonunda caz bestecisi Chuck Mangioni'nin de içinde bulunduğu bir grup tarafından "Performing Musical Interpretations of the Paintings of Paul Klee" isimli bir albüm çıkartıldı. Temmuz 2005'te ise Bern'de Klee'nin yaklaşık 4000 eserinin sergilendiği Klee Merkezi açıldı. Bir diğer Klee koleksiyonuna ise kimyager ve oyun yazarı Carl Djerassi sahipti ve bu koleksiyon San Fransisko Modern Sanat Müzesi'nde sergilenmektedir. Bugünlerde, ressamın bir tablosu Amerika Birleşik Devletleri'nde yaklaşık 17.5 milyon dolara müşteri bulmaktadır.

Kaynakça

^ Rauer, Julie. Klee's Mandalas 2 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 10 Şubat 2008.
^ Partsch, Susanna. Paul Klee, Taschen, Köln, 1993, sayfa 8,
^ Partsch, sayfa 8
^ Partsch, sayfa 9
^ Kagan Edward, Paul Klee at the Guggenheim Museum, Rizzoli, New York, 1993, sayfa 54,
^ Partsch, sayfa 7
^ ^a ^b Partsch, sayfa 10
^ Kagan, sayfa 22
^ Jardi, Enric. Paul Klee, Rizzoli, New York, sayfa 8,
^ ^a ^b ^c Partsch, sayfa 11
^ Gualtieri Di San Lazzaro, Klee, Praeger, New York, 1957, sayfa 16
^ Jardi, sayfa 9
^ ^a ^b Kagan, sayfa 23
^ Jardi, sayfa 10
^ ^a ^b Partsch, sayfa 12
^ Partsch, sayfa 17
^ Jardi, sayfa 12
^ Partsch, sayfa 18
^ Jardi, sayfa 7, 9
^ ^a ^b Partsch, sayfa 20
^ Partsch, sayfa 24-5
^ Kagan, sayfa 33
^ Kagan, sayfa 35
^ Partsch, sayfa 27
^ Partsch, sayfa 31
^ Partsch, sayfa 35
^ Partsch, sayfa 36
^ Partsch, sayfa 44
^ Partsch, sayfa 47
^ Jardi, sayfa 18
^ Partsch, sayfa 48
^ Jardi, sayfa 18-9
^ Jardi, sayfa 20
^ Jardi, sayfa 22
^ Partsch, sayfa 73
^ Partsch, sayfa 55
^ ^a ^b Jardi, sayfa 23
^ Partsch, sayfa 64
^ Jardi, sayfa 25
^ Partsch, sayfa 76
^ Partsch, sayfa 77-80
^ Partsch, sayfa 80
^ Kagan, sayfa 23
^ Kagan, sayfa 26
^ Partsch, sayfa 58-60
^ Jardi, sayfa 8
^ Vinyl LP, Philips katalog numarası: PHS 600-266.

Dış bağlantılar

Swissinfo'da Paul Klee17 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Paul Klee - (MoMA) 19 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Paul Klee 2 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[1] Rauer, Julie. Klee's Mandalas 2 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 10 Şubat 2008.

[2] Partsch, Susanna. Paul Klee, Taschen, Köln, 1993, sayfa 8,

[3] Partsch, sayfa 8

[Partsch,_sayfa_9-4] Partsch, sayfa 9

[5] Kagan Edward, Paul Klee at the Guggenheim Museum, Rizzoli, New York, 1993, sayfa 54,

[6] Partsch, sayfa 7

[Partsch,_sayfa_10-7] Partsch, sayfa 10

[Kagan,_sayfa_22-8] Kagan, sayfa 22

[9] Jardi, Enric. Paul Klee, Rizzoli, New York, sayfa 8,

[Partsch,_sayfa_11-10] Partsch, sayfa 11

[11] Gualtieri Di San Lazzaro, Klee, Praeger, New York, 1957, sayfa 16

[12] Jardi, sayfa 9

[Kagan,_sayfa_23-13] Kagan, sayfa 23

[14] Jardi, sayfa 10

[Partsch,_sayfa_12-15] Partsch, sayfa 12

[16] Partsch, sayfa 17

[17] Jardi, sayfa 12

[18] Partsch, sayfa 18

[19] Jardi, sayfa 7, 9

[Partsch,_sayfa_20-20] Partsch, sayfa 20

[21] Partsch, sayfa 24-5

[22] Kagan, sayfa 33

[23] Kagan, sayfa 35

[24] Partsch, sayfa 27

[25] Partsch, sayfa 31

[26] Partsch, sayfa 35

[27] Partsch, sayfa 36

[28] Partsch, sayfa 44

[29] Partsch, sayfa 47

[30] Jardi, sayfa 18

[31] Partsch, sayfa 48

[32] Jardi, sayfa 18-9

[33] Jardi, sayfa 20

[34] Jardi, sayfa 22

[Partsch,_sayfa_73-35] Partsch, sayfa 73

[36] Partsch, sayfa 55

[Jardi,_sayfa_23-37] Jardi, sayfa 23

[38] Partsch, sayfa 64

[39] Jardi, sayfa 25

[40] Partsch, sayfa 76

[41] Partsch, sayfa 77-80

[42] Partsch, sayfa 80

[43] Kagan, sayfa 23

[44] Kagan, sayfa 26

[45] Partsch, sayfa 58-60

[46] Jardi, sayfa 8

[47] Vinyl LP, Philips katalog numarası: PHS 600-266.