Sürdürülebilir moda

Sürdürülebilir moda, moda sektöründe hızlı moda anlayışına karşı gelişmiş, ekolojik bütünlüğü ve toplumsal adaleti savunarak moda ürünlerini ve sistemini değiştirmeyi hedefleyen bir akım. Yalnızca ürünle değil, modanın bağlantılı olduğu toplumsal, kültürel, ekolojik, finansal sistemlerle de ilgilenen bir yaklaşımdır.

Temelleri çevre hareketiyle birlikte atılan sürdürülebilir moda kavramı, sektörde toplumsal değeri ve refahı önceleyen bir iş modelinin benimsenebileceği inancına dayanır.

Arka plan

Sürdürülebilir modanın temelleri modern çevre hareketiyle birlikte atıldı. Amerikalı biyolog Rachel Carson’ın 1962’de yayımlanan Silent Spring" adlı kitabı, tarımda kullanılan kimyasalların neden olduğu kirliliği ifşa ederek bu konuda önde gelen kaynaklardan biri hâline geldi. 1987'de yayımlanan Brundtland Raporu'nda "sürdürülebilir kalkınma" ifadesinin geçmesiyle birlikte insanlığın çevre üzerindeki etkisi daha kapsamlı araştırmalara konu olmaya başladı, 1990’larla birlikte bu durum modayı da etkilemeye başladı.

Özellikle 1980’lerin sonlarından itibaren çevresel hassasiyetleri çalışmalarına yansıtmaya başlayan ve gibi büyük şirketlerin çabaları dikkat çekiciydi. İki şirket de kullandıkları elyafın etkisini araştırmak için ciddi yatırım yaptı. Patagonia böylelikle pamuk, yün, naylon ve polyesterin yaşam döngüsünü hesaplarken ESPRIT ise pamuk yerine daha iyi alternatifler bulmaya yöneldi.

Amaç

Sürdürülebilir moda hareketini savunanlar, moda sektörünün farklı davranabileceğine, toplumsal değeri ve refahı önceliği kabul edebileceğine inanıyor. Bu doğrultuda da şirketlerin çevresel, toplumsal ve ahlaki açıdan gelişmeyi idari gündemlerine almaları gerektiğini belirtiyorlar.

Sürdürülebilir modanın hedefi, faaliyetleri aracılığıyla gelişmiş ekosistemler ve topluluklar yaratmak olarak tanımlanmıştır. Buna ulaşmak için yerel üretim ve ürünlerin değerini artırmak, malzemelerin yaşam döngüsünü uzatmak, zamansız giysileri daha değerli hâle getirmek, atık miktarını sıfırlamak, üretim ve tüketimin çevrede yarattığı tahribatı azaltmak gibi yöntemlere başvurabiliyor. Bu akım ayrıca insanları bilinçlendirerek çevre dostu tüketimi teşvik etmeyi hedefliyor.

Modayla ilgili geçici endişeler

Hızlı moda

Hızlı moda kavramı 1980 yılında ABD’de ortaya çıkmış, 1900’lerin sonu ve 21. yüzyılın başında tüm dünyaya hızla yayılmış bir iş modelidir.

Tasarımdan mağazaya ürünlerin hızlı üretim sürecine dayalı ve piyasanın ihtiyaçlarına anında cevap veren bir iş modelini ifade etmektedir. Ucuz, düşük kaliteli, birkaç kez kullanılıp atılabilir kıyafetlerle özdeşleştirilen hızlı moda,hazır giyim üretimi, ucuz stilleri halka sunmak için trend replikasyonunu ve düşük kalite malzemeleri kullanır. Her hafta sunulan yeni ürünler ve yılda yaklaşık yirmi yeni koleksiyonun tanıtılması hem üretim hem de tüketimin hızla yayılmasına neden olmuştur. Bu hareket çevre, hazır giyim işçileri ve tüketiciye ekonomik maliyeti bakımından zararlı etkiler doğurmuş; kimi kaynaklara göre moda sektörü petrolden sonra dünyayı en çok kirleten ikinci endüstri haline gelmiştir.

Hızlı moda modelini çoğunlukla Zara, , GAP, Primark ve TopShop gibi tanınmış markalar benimsemiştir. Modada tüketim ve üretim trendleri; kıyafet tüketim hızı ve giysilerin çeşitliliği bakımından 1980’lerden itibaren büyük değişim geçirdi. 1980’lerde üretimin Asya’ya kaymaya başlamasıyla beraber kıyafet fiyatlarında düşüş hızlandı ve zamanla moda endüstrisi dünyanın en büyük üçüncü sektörü hâline geldi. Bu üretim modelini sömürüye dayalı olmakla eleştiren protestolar karşısında markaların Çin’de şartları iyileştirmesi ve ücretlerin yükselmesi sonucu üretim, daha kötü koşulların olduğu ucuz maliyetli Bangladeş, Hindistan ve Vietnam gibi ülkelere kaymaya başladı.

Yavaş moda

Yavaş moda modern hayattaki çok hızlı değişen moda akımları, eğilimleri ve hızlı üretime karşı doğmuş bir harekettir. Terim ilk olarak yazar ve tasarım aktivisti tarafından kullanılmıştır. Fletcher yavaş modayı "kalite odaklı" olarak tanımlamıştır. Yavaş moda hareketinin temel felsefesi uzun süreli giyilebilecek, kalitesi yüksek, modası geçmeyecek ürünler üretmektir. Diğer yavaş moda öncüleri bu hareketin daha yavaş üretimi teşvik ettiğini, sürdürülebilirlik ve etiği birleştirdiğini, son olarak da tüketicileri yerel moda tarzları, doğal malzemelerle üretilen ve dayanıklı kıyafetler almaya yönlendirdiğini belirtiyor. Yavaş moda hareketi "yavaş tasarım" hareketini başlatmıştır. Yavaş tasarım, endüstri devrimi öncesinin insan emeğine ve doğal malzemeye dayalı bir tür el sanatı olan tekstil üretimine geri dönüştür. Yavaş moda sadece klasik olanı benimsemek ya da üretim sürecini yavaşlatmak değil; aynı zamanda kâr elde etmenin yanında sosyal sorumluluk, sürdürülebilirlik, ve diğer temel iş uygulamalarını geliştirmek demektir.

Ürün kullanımı ve ömrü

Bilinçsiz tüketimin etkisiyle tekstil ürünlerinin kullanım ömrü yıllar içerisinde kısaldı ve bu nedenle dünyada bıraktığı olumsuz ayak izi arttı. Küresel eğilim, tüketicilerin 15 yıl öncesine göre iki kat daha fazla kıyafet aldığını, ancak bu kıyafetleri eski kullanım sürelerinin yarısına karşılık gelecek süreler boyunca kullandığını gösteriyor. Bir moda ürününün ömrünü yalnızca %10, örneğin üç ay uzatmak, çevresel ayak izinde 3 milyon ton daha az CO2 salımı, 600 milyon m³ daha az su tüketimi ve 150.000 ton daha az atık üretimi gibi önemli etkiler sağlayabilir. Diğer yandan bir giysinin giyim süresinin mevcut kullanım süresinin iki katına çıkarılması durumunda, (sera gazı) emisyonunun %44 oranında azalacağı öngörülmektedir. Küresel olarak tüketiciler, giymeye devam edebilecekleri kıyafetleri çöpe atarak her yıl 460 milyar ABD dolarına varan kaynağı boşa harcıyor.

Kaynak yoğun moda sektörünün neden olduğu ayak izi göz önünde bulundurulduğunda giysilerin mümkün olan en uzun ömürlü kullanımına yönelik malzeme ve iş modellerinin geliştirilmesi ihtiyacı doğdu. Al-yap-at doğrusal modelinden döngüsel iş modellerine geçerek ve ürünlerinin, mümkün olan en yüksek değer seviyesinde tutarak kullanımını sağlayan modeller geliştirildi. Döngüsel modeller, bir ürünün ömrünü uzatan ya da atığa dönüşmesini geciktiren, hatta atığa dönüşmesini engelleyen dayanıklılık, uzun ömür ve modülerliğin yanı sıra onarılabilirlik, ileri dönüşüm ve yeniden kullanılabilirliği içerir. Bu modeller, ürünün tasarım aşamasından başlayarak üretim, kullanım ve ömür sonu süreçleri göz önünde bulundurularak planlanmalıdır. Tasarım ve üretim süreçlerinin dışında kalan tüketici kullanımı giysilerin ömrünü belirleyen en önemli aşamalardan biri. Sürdürülebilir tüketici davranışları geliştirilerek ürünlerin bilinçli kullanımı sağlanarak ömürleri uzatılabilir. Tüketicileri bilinçlendirmeye yönelik doğru etiketleme ve bakım talimatları doğrultusunda, daha az yıkama ve kurutma uygulamalarıyla CO2 salımı 2030’a kadar yaklaşık 186 milyon ton azaltılabilir. Tüketicide ömrünü tamamlayan giysiler için kiralama, yeniden satış, onarım ve yenileme gibi döngüsel modellerin uygulanması sera gazı emisyonunun 2030’a kadar yaklaşık 143 milyon ton azaltılmasını sağlayabilir.

Modaya dair çevresel endişeler

Tekstilin dünyayı en çok kirleten sektörler arasında petrol endüstrisinden sonra ikinci sırada yer aldığı düşünülmektedir. Hammaddesi, üretim aşaması, tüketiciye ulaştırılması, kullanılması ve sonraki süreçlerin her biri çevreye büyük zararlar verir. Canlı renkler, baskılar ve kumaş kaplamalar gibi moda ürünlerini çekici kılan unsurların çoğu ise zehirli kimyasallar içeriyor. Polyester içeren çamaşırlar ev tipi çamaşır makinelerinde yıkandıklarında mikrofiberler bırakıyorlar. Bunlar kanalizasyon ve atık su arıtma tesislerinden su yollarına kolayca geçebiliyor. Biyolojik olarak bozulmadıkları için sudaki yaşam için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Deniz ve okyanuslardaki küçük canlılar mikrofiberleri yer ve bu yolla balıklara geçen bu kimyasallar insanların sofralarına kadar gelir. İklim değişikliğini ele alma ihtiyacı daha acil hâle geldikçe, endüstri sektörleri karbon emisyonlarını azaltmak için çalışmaya başlamıştır.

Moda dünyası iklim değişikliğine önemli derecede etkide bulunuyor. Bir araştırması bu sektörün küresel moda endüstrisinin 2018'de yaklaşık 2,1 milyar ton sera gazı emisyonu ürettiğini, bunun da küresel toplamın %4'üne eşit olduğunu göstermiştir. Moda endüstrisinin emisyonlarının yaklaşık %70'i malzeme üretimi, hazırlama ve işleme gibi yukarı yönlü faaliyetlerden gelmekte, kalan %30 satış sonrası perakende operasyonları, kullanım aşaması ve kullanım sonu faaliyetleriyle ilişkilendirilmektedir.

Moda endüstrisi insan sağlığını olumsuz etkilemesinin yanında milyarlarca dolar karşılığında yapılan hayvan katliamına ve yüksek miktarda karbon salımına neden olurken yılda 79 milyar metreküp su tüketiyor. Tüm giysilerimizin boyama ve terbiye işlemlerinde büyük ölçüde temiz su kullanılırken bu miktarın 32 milyon havuzu dolduracağı belirtiliyor. Boyalı kumaş tonu başına 200 tona kadar tatlı su kullanılabilmektedir. Ayrıca sadece 1 kg pamuk üretmek için 20.000 litreye kadar suya ihtiyaç duyulabilmektedir. Bu durum zaten kıt olan bu değerli kaynak üzerinde muazzam bir baskı yaratmakta ve pamuk üretiminin suyu tamamen boşalttığı Aral Denizi'nin çölleşmesi gibi dramatik ekolojik sonuçlara neden olmaktadır.

Modaya dair toplumsal endişeler

Şeffaflık

Şeffaflık, şirketlerin daha güçlü değer zinciri ortaklıkları oluşturmasına olanak sağlar ve tüketicileri daha bilinçli satın alma kararları vermeleri konusunda bilinçlendirir. 2013’te Bangladeş'teki binlerce hazır giyim işçisinin trajik kaybına sebep olduğunda şeffaflığın önemi tam anlamıyla ortaya çıkmıştır. Rana Plaza olayını takiben İngiltere'de kâr amacı gütmeyen bir bağımsız sosyal kuruluş olan "" ortaya çıkmıştır. Hareket tarafından yayınlanan Moda Şeffaflık Endeksi küresel giyim markalarının çalışma koşullarından çevrede bıraktıkları ayak izine kadar tüm işletme fonksiyonlarını değerlendirerek daha şeffaf hâle gelmelerini amaçlamaktadır. Aynı şekilde 2012’de giyim endüstrisinin sürdürülebilir üretimini amaçlayan "Sürdürülebilir Hazır Giyim Koalisyonu" da tüm endüstri katılımcıları için değer zincirinin sürdürülebilirliğini ölçen ’ni geliştirmiştir. Bu endeks değer zinciri boyunca çevresel ve sosyal işgücü etkilerini ölçer. Bu veriler ışığında firmalar, sürdürülebilirlik performansını sürekli iyileştirebilir ve tüketicilerin talep ettiği çevresel ve sosyal şeffaflığı elde edebilir.

Çeşitlilik ve kapsayıcılık

Çeşitlilik, bir grup insan içindeki cinsiyet, cinsellik, beden imajı vb. farklılıkları temsil eder. Kapsayıcılık ise dış görünüşü, yetenekleri ve engelleri gibi, özellikleri ne olursa olsun herkesin, toplulukların değerli üyeleri olarak saygı görme ve takdir edilmesidir. Moda sektörü çeşitlilik ve kapsayıcılık konusunda yetersiz olmakla eleştirilmektedir. Sektör liderleri işe alım gibi konularda markaları sorumlu tutarak modayı daha çeşitli, kapsayıcı ve farklılıkları temsil eden bir endüstri hâline getirmenin yolları üzerinde çalışmaktadır. Moda endüstrisi genelde tek tip bir vücut ve güzellik algısını empoze etmektedir. Örneğin , 2014’te ‘America’s Next Top Model’a seçilen ilk vitiligo cilt rahatsızlığına sahip model olmuştur. Bu durum normalde kusursuz bir cildi empoze eden moda endüstrisi üzerinde büyük bir etki yaratmıştır. Harlow, moda sektörünün nasıl değiştiğinin örneklerinden biridir.

Adil ticaret

Tekstil sektöründe birçok markanın asgari yasal maaşı bile ödemediği biliniyor. Birçok moda markası giysilerini yapan işçilere "en azından yasal sınırlarda ücret" ödendiğine dair müşterilerine teminat vermektedir. Oysaki imalatçı ülkelerin çoğunda (Çin, Bangladeş, Hindistan gibi) asgari ücret, asgari yaşam maliyetinin yarısı ile beşte biri arasında. Asgari yaşam maliyeti bir ailenin temel ihtiyaçlarını (yemek, kira, sağlık bakımı, eğitim vb.) karşılamak için ihtiyaç duyduğu asgari tutarı temsil eder. Bu nedenle söz konusu markalar, çalışanlarına bir insanın yaşamak için gerçekte ihtiyaç duyduğundan 5 kat daha az ödeme yapmakla övündükleri için eleştirilmektedir.

Modaya dair küresel endişeler

Moda sektörünün etkileri dünyanın farklı yerlerinde farklı şekillerde görülür. Ucuz ve erişilebilir kıyafetlerin faydalarının çoğu, kuzey yarımkürenin metropol bölgelerindeki sosyal hareketliliği yüksek sınıfları hedefleyip fayda sağlarken, moda sisteminin atık, kirlilik ve ekolojik adaletsizlikler açısından olumsuz etkilerinin büyük bir kısmı gelişmekte olan ülkelere kalıyor. Marka inisiyatifleri aracılığıyla desteklenen "azalt, yeniden kullan, geri dönüştür" ile ilgili çözümlere yönelik odaklanma, moda sisteminin küresel etkisini göz ardı eder. Çağdaş küresel tedarik zincirlerinde düzenlemeler ve üretim şartları oluşturulurken en fazla güce fabrika sahipleri değil perakendeciler ve markalar sahiptir. Bunlarla birlikte Çin, dünya giyim ihracatının %30'unu oluşturan en büyük hızlı moda ihracatçısı olarak ortaya çıktı ve Amerikalılar her yıl Çin'de üretilen yaklaşık 1 milyar giysi satın alıyor.

Devletlerin ve dev markaların bu duruma karşı aldığı önlemlerden bazıları şu şekildedir:

• Ağustos 2019'da yaklaşık otuz operatör, sektörü sürdürülebilirliğe doğru ilerletmek için yeni yol haritası olan Moda Paktı'nı imzaladı. Anlaşmanın sunumu G7 zirvesi çerçevesinde yapıldı.
• Moda Paktı'na ek olarak imzalanan diğer taslak anlaşma, tarafından şirketlerin, şehirlerin, hayırseverlerin, politikacıların, akademisyenlerin, öğrencilerin ve STK gruplarının işbirliğiyle desteklenen Yeni Plastik Ekonomisi idi.
• Sektörün 2019’da başlattığı diğer sürdürülebilir girişim, Global Fashion Agenda platformunun tanıttığı "CEO Agenda"'nın ikinci sürümü oldu.
• 2018'de moda paydaşları BM İklim Değişikliği himayesi altında, 2050’ye kadar net sıfır emisyona ulaşma vizyonunu içeren "İklim Eylemi için Moda Endüstrisi Şartı""'nı (Ficca) oluşturdular.
• Temiz Giysi Kampanyası (Clean Clothes Campaign - CCC) çalışma koşullarını iyileştirmeye, küresel hazır giyim ve spor giyim endüstrilerindeki çalışanları güçlendirmeye adanmış uluslararası bir ittifaktır.
• (FWF), giyim endüstrisindeki işyeri koşullarını doğrulamak ve iyileştirmek için markalar, fabrikalar, sendikalar, STK'lar ve bazen hükümetlerle birlikte çalışır. FWF kötü çalışma koşullarını adım adım iyileştirmek için markalarla birlikte çok yönlü çözümler arar. Seksenden fazla şirket FWF üyesidir.

Modaya dair ekonomik endişeler

Tekstil ve hazır giyim markalarından toptancılara, ithalatçılara ve perakendecilere kadar her şeyi kapsayan moda endüstrisi 2,5 trilyon dolarlık küresel bir endüstridir. Teknolojinin ve küreselleşmenin ikiz güçleri, diğer birçok endüstriye benzer şekilde moda endüstrisinde büyük dalgalanma etkilerine sahipti ve yeni trendler, zorluklar ve fırsatlar yarattı. Sosyal medyanın, yeni iş modellerinin, gelişen üretim ve değişen demografinin etkileri yıllar içinde moda endüstrisinin değişme potansiyeline ön ayak oluyor.

Bu noktada “ekonomi” kriterinin sorunları, üretime dayalı enerji tüketimi, hava ulaşımı, taşıma bedelleri, aşırı üretim, aşırı tüketim, kirlilik ve sektöre bağlı faaliyetlerdeki artıştır.

Modayla ilgili işletmeler, yaratıcılık gerektiren bir sektörde faaliyet göstermenin beraberinde getirdiği zorlukları, sıkıntılı bir ekonomik ortamda aşmaya çalışıyor. Giyim kuşam şirketleri varlığını korumak için yaratıcı özelliklerini ve canlılıklarını korumak, internete uyumlu, esnek ve küresel olmak zorunda. Yeni ürünler sezonlara bağlı çıkmakla birlikte moda şirketleri tüketicilerin sürekli yeni ve özel giyim talebine hızla karşılık vermek durumunda ve son modayı tasarım aşamasından satışa hazır ürüne dönüştürmek sadece tasarımcılar için değil şirketlerinin icra kurulları için de bir baskı unsuru.

Teknoloji ve küreselleşmeyle gelen yeniliklerin modaya adapte edilme konusu da tartışılmaya devam etmektedir. Bunun yanında teknolojiyle e-ticaretin yükselişi, daha sofistike tüketicilerin artan kişiselleştirme talebini ve anlık memnuniyet beklentilerini doğurdu. Artan müşteri talebini karşılama isteğiyle arzdaki artan rekabet moda döngülerinde karmaşıklığa ve döngünün içinde talebi ve üretimi sürekli kılmak mecburiyetine yol açtı.

Moda sektöründe şirketlerin ve müşterilerin daha fazla kâr etme isteğiyle az maliyeti tercih etmesi birçok şirket üretimini Bangladeş ve Çin gibi işgücünün ucuz olduğu ülkelere kaydırmıştır. Fakat bu durum uluslararası kabul edilir çalışma koşullarına uyulmaması gibi ciddi ve karmaşık bir sorunu da gündeme getirmiştir. Moda şirketleri bu konularda sorumluluklarını yerine getirme ve gerekli standartların uygulanmasını sağlama yükümlülüğüyle karşı karşıya.

İşçi hakları için çalışan kâr amacı gütmeyen İngiltere merkezli Labour Behind the Label (Etiketin Arkasındaki Emek), Bangladeş ve diğer gelişmekte olan ülkelerdeki birçok işçinin genellikle güvenli olmayan binalarda düşük ücret karşılığında uzun saatler çalıştığını ancak milyonlarca insana iş sağlayan fabrikaların gelişmekte olan ülkelerin ekonomisi için son derece önemli olduğunu paylaşıyor. Yalnızca Bangladeş'te, moda endüstrisinde üretim aşamasında yaklaşık 3,6 milyon kişi çalışıyor.

Kalifiye işgücü de önemli bir mesele olarak değerlendirilmektedir: Hanky Panky markasının kurucuları Lida Orzeck ve Gale Epstein, “Zamanla kalifiye eleman bulmak daha da zorlaştı. 1980'lerde ve 1990'larda daha fazla marka üretimini denizaşırı ülkelere taşıdıkça ve yerel üretim tesisleri küçüldükçe, düzgün kesim yapmayı ve farklı çeşitlerde kumaşlarla nasıl başa çıkacağını gerçekten bilen insanları bulmak çok daha zor hâle geldi,” diyerek bu yüzden kendi ülkelerinde işgücünü eğitmek zorunda olduklarını ifade etmiştir.

Tüm bunlarla beraber “döngüsel ekonomi” kavramı gündeme gelmiştir. “Döngüsel bir ekonomide ürünlerin ve malzemelerin değeri mümkün olduğu kadar uzun süre korunur. Atık ve kaynak kullanımı en aza indirilir ve bir ürün ömrünün sonuna geldiğinde daha fazla değer yaratmak için tekrar kullanılır. Bu sürecin yeniliğe, büyümeye ve istihdam yaratılmasına katkıda bulunarak büyük ekonomik faydalar sağlayacağı öne sürülmüştür.”

Dünyada mevcut sistem ve işletmeler genellikle çevre için çalışmaz; kullanılan ürünleri yapmak için kaynaklar topraktan, doğadan alınır ve işi bittiğine karar verilince çöpe atılır. Sonuç döngüsüz bir hayat, döngüsüz bir ekonomi. Modada sürdürülebilirlik forumu Global Fashion Agenda’ya göre ABD'de atılan tüm tekstil ürünlerinin yaklaşık %85'i ya çöp sahasına atılmakta ya da yakılmaktadır. Ortalama bir ABD vatandaşının her yıl yaklaşık 37 kilo kıyafet attığı tahmin ediliyor. Küresel olarak, her yıl tahminen 92 milyon ton tekstil atığı üretiliyor ve bu giysiler her saniye çöp sahalarına düşüyor.

Sürdürülebilir giyim

Sürdürülebilir giyim üreticileri, sürdürülebilir giyimi modanın çevresel faaliyetlerini azaltmanın anahtarı olarak değerlendirir; çevreye zarar veren kimyasallardan uzak durarak ya da çok miktarda su tüketen malzemelerin tüketimini düşürterek giyimin çevresel etkilerini mümkün olduğu kadar azaltmaya çalışır.

Materyallerin daha az su tüketen, doğaya toprağa daha az zarar veren, hayvanları ve işçi haklarını koruyan, kimyasal tarım ürünlerine ihtiyaç duymadan üretilmiş oldukları doğa dostu sertifikalarla belgelendirilir.. Bu sertifikalardan bazıları şunlardır: Banana sylk, hemp (kenevir lifi), peace silk (barış ipeği), pineapple fibre (ananas lifi).

Sürdürülebilir giyim sektörü için bazı önce geliştirilmiş öncü fikirler arasında şunlar yer alır:

• İkinci el mağazaları müşterilerle buluşturan platformlar (bkz: İngiltere’de Upright)
• Kişinin bedenine uygun kıyafet bularak kumaş israfını önleyen yapay zekâ platformları (bkz: Metail firmasının hizmetleri MeModel ve Composed Photography)
• Atık gıdaların lüks ürünlere dönüşümü (bkz: Hong Kong menşeli Dylecious)
• Özel ve sürdürülebilir ürünler sunan moda platformları (bkz: Unmade)
• Kimyasal kullanılmadan üretilen geri dönüştürülmüş tişörtler (bkz: Marine Layer x Recover)
• Sürdürülebilir moda ve tarz sunan e-ticaret platformları (bkz: Antibad)
• Kumaş israfını önlemek için 3b tarama kullanmak (bkz: araştırma topluluğu Synflux)
• Moda ile değişen konsept fikirleri (bkz: Evan Stuart’ın Layer ayakkabı projesi).

Geri Dönüştürülmüş Giyim

İleri dönüşüm

İleri dönüşüm, bir öğeyi orijinalinden daha iyi hâle getirmek için işlemenin bir yoludur. dönüşümdür. Artık bedeni uymayan veya lekeli ya da yırtılmış bir şeyi alıp giyilebilir bir ürün olarak yeniden şekillendirmek, ileri dönüşüme örnektir.

Ölü stok

Ölü stok, bir müşteriye satılmadan satıştan çekilen ve depolanmış malları ifade eder. Bunun nedeni ürünün artık moda olmaması veya başka bir şekilde modası geçmiş veya yerini almamış olmasıdır. Bu tür mallar yeniden talep görebilir ve bu noktada yeniden satışa çıkabilir. Moda ürünlerinin satışa dönmesi, onu vintage giyim hâline getirebilir. Bununla birlikte yeni ürünlerde ölü stokun yeniden kullanılması moda endüstrisinde sürdürülebilirliği iyileştirmenin bir yoludur.

Geri dönüştürülmüş hammaddeler

Tekstil atıkları suni iplik fabrikalarından çıkan atıklardan, tekstil imalatı atıkları ve tüketici atıklarından oluşur. Tekstil ve hazır giyim sektörü için uluslararası çözümler üretmeye çalışan kuruluşlar tekstil atıklarının yeniden kullanımı ve geri kazanımı konusunda çalışmalar yürütmektedir. Diğer geri dönüşüm alanlarının dışında kumaş geri dönüşümü daha risklidir ve daha çok emek gerektirir. Kumaş geri dönüşümünde daha yoğun geçen bir rekabet söz konusudur. Kumaşın hangi renkte olduğu, kumaşta bulunan yabancı madde oranı ve kalitesi bu geri dönüşüm kolunda en önemli etkenlerdir. Bir atık ne kadar ağır bir zarar aldıysa geri dönüşümü yapan çalışanlarının o kadar vaktini alır ve özenli bir çalışma gerektirir. Kumaşın hangi renge boyandığı da önemlidir. Bir kumaş ne kadar çok boya aldıysa, o kadar değersizleşir ve geri dönüşüm için zor bir atık hâline gelir.

Daha uzun ürün ömrü için sürdürülebilir tüketim uygulamaları

Hızlı moda (fast fashion) kavramı, ucuz işgücü ile çok seri bir şekilde binlerce kıyafet üretmenin yöntemlerini keşfettikten sonra doğmuştur. Bu keşiften sonra giysiler çok uygun fiyatlara satıldığı için tüketiciler eskiyen, hasara gören giysileri onarmakla uğraşmayıp yenisini satın almayı tercih ediyor. 2014 itibarıyla tüm dünyada yılda yaklaşık 100 milyar kıyafet satıldığı ve 6 kişiden birinin global moda endüstrisinde ağır koşullarda çalıştığı bilinmektedir. Sürdürülebilirliğin önem kazanması ile birlikte tekstil ve modada da sürdürülebilirlik ilkesi benimsenmeye başlamıştır.

Adil olmayan çalışma koşullarına, çevresel ve sosyal koşullara dair farkındalığın artmasıyla tüketiciler de harekete geçip giysilerinin içeriğini, kimler tarafından yapıldığını araştırmaya başlamaktadır. Sürdürülebilir modayı destekleyen tüketicilerden araştırmaları sonucunda şunları yapması beklenir.

Tüketicinin dahli

Modayı esasen bir meta olmak yerine bir beceri olarak teşvik etmeyi amaçlayan bu tür tüketici katılımı, "moda becerisi" olarak adlandırılır. Bir tüketici için bir ürünün dayanıklılığını ölçmenin en iyi yolu ürünlerin kendilerine ne kadar süre faydalı bir hizmet sağladığıdır. Satın alınan giysilerde kullanılan materyal dayanıklılığı büyük öneme sahiptir. Tüketiciler ihtiyaç dahilinde giysi alışverişi yaptıklarında, yani giysilerin kullanım ömrünü uzattıklarında karbon ayak izi salımının azalmasını sağlar. Giysilerin kullanım ömrünü uzatmak için eğer imkân varsa evdekiler değerlendirilmeli, bir arkadaş veya akrabadan ödünç alınmalı, hâlâ çözüm olmadıysa satın alma yoluna gidilmelidir. Satın alırken de ürünün kaliteli ve etik koşullarda üretilmiş olmasına dikkat edilmelidir.

Kıyafet değişim uygulamaları

Herhangi bir nedenle giysiye ihtiyaç duyulduğunda akla ilk gelenlerden biri ikinci el satın almadır. Türkiye’de ikinci el satış yapan yaygın uygulamalar arasında Dolap, Modacruz, Gardrops bulunur. İngilizcede “” olarak da bilinen kıyafet değiş tokuşu yavaş modaya geçmek için bir adım olarak görülür. Tüketiciler artık giymedikleri giysileri başkaları ile değiştirebilir, gereksiz tüketimi azaltabilir.

Hazır giyimde kiralama

Bir kez giydikten sonra giyilmeden dolapta bekleyecek türde giysileri satın almak yerine kiralama seçeneği tercih etmesi tüketicilere önerilmektedir. Özellikle nişan, mezuniyet, nikah gibi etkinliklerde sadece bir kez giyilecek giysiler için yüksek maliyetler ödemeye gerek kalmadan giysi kiralama yoluna gidilebilir. Kiralama, giysi atıkları ve aşırı tüketim azaltmanın bir yoludur.

Giysi bakımı

Giysileri daha uzun süre saklamak, bir giysinin yaşam döngüsü sırasında ortaya çıkan emisyonları önemli ölçüde azaltmaya yardımcı olur. Bir giysinin aktif ömrünü yalnızca dokuz ay uzatmak çevresel etkisini önemli ölçüde azaltabilirken kullanım ömrünü bir yıldan iki yıla çıkararak emisyonları %24 oranında azaltılabilir.

Tüketiciler, bazı küçük adımlarla giysilerinin daha uzun ömürlü olmasını sağlayabilir: Giysileri az ve düşük sıcaklıkta yıkama, bakım etiketlerdeki önerilere dikkat etme, kuru temizlemeyi azaltma, kurutma makinesi kullanmamak, hasarları onarmak.

Hayır kurumları üzerinden sürdürülebilir giyim

Kıyafet bağışları

Her sene bir önceki seneden daha yüksek bir üretim yapmaya devam eden tekstil sektörü, doğaya en fazla atık gönderen ikinci sektör. Bunlar göz önüne alındığında ikinci el ürün kullanımının artması, tekstil sektöründeki atık miktarının azalmasına katkıda bulunabilecek bir unsur olabilir.

Kıyafet bağışları kabul eden hayır kurumları bunlardan iki şekilde, dükkânlarında ve geri dönüşümcülere satarak para kazanıyor. Daha sonra geri dönüşümcü markalar bunları farklı formlara dönüştürürler.

Örnek hayır kurumları

Selamet Ordusu (the Salvation Army)

:1865’te Birleşik Krallık’ta kurulmuş Evanjelik Hristiyanlardan oluşan, kâr amacı gütmeyen yardım kuruluşudur.

Centre for Sustainable Fashion: Modadaki statükoyu meydan okuyn ve sorgulayan London College of Fashion (LCF) merkezli bu kuruluş, ekolojik bağlamını tanıyan ve eşitliği onurlandıran bir sisteme katkıda bulunmayı hedefler. Sürdürülebilirlik için moda tasarımını bir çalışma, endüstri ve eğitim uygulamaları alanı olarak şekillendirir.

Goodwill Industries International

Boston merkezli bu kuruluş, Herkesin iyi bir iş edinmek, sürdürülebilir bir kariyerde ilerlemek ve ailelerini geçindirmek için gereken beceri ve desteğe sahip olmasını sağlamak için benzer fikirlere sahip ortaklarla işbirliği yapma planına sahiptir.

Sıfır Atık

İsrafın önlenmesini, kaynakların daha verimli kullanılmasını, atık oluşum sebeplerinin gözden geçirilerek atık oluşumunun engellenmesi veya minimize edilmesi, atığın oluşması durumunda ise kaynağında ayrı toplanması ve geri kazanımının sağlanmasını kapsayan atık yönetim felsefesi olarak tanımlanan bir hedeftir.

Tartışmalı durumlar

Birleşik Krallık’ta bağış yoluyla toplanan giysilerin çoğunun yurtdışına ihraç edildiği tespit edilmiştir Her yıl yalnızca İngiltere'den 351 milyon kilogramlık (2,9 milyar tişörte eşdeğer) giysi ticareti yapılıyor. Bir ABC News raporu ise, ABD’de bağışlanan tüm giysilerin yaklaşık %10'unu (genelde iyi durumda, yüksek kalitede kumaşların kullanıldığı, hâlâ moda olan kıyafetleri) hayır kurumlarının elinde tuttuğunu gösteriyor, Geri kalanı tekstil geridönüşüm firmalarına satılmakta ve bir kısmı bu firmalarda tarafından yurtdışına ihraç edilmekte. İkinci el giyim eşyası ihracatı, giysi atıklarını azaltmak ile birlikte ihraç edildikleri ülkelerin gelişimine etkisi açısından tartışılmaktadır.

Ürünlerin sevk edilmesi

Aracılı satış, bir malın herhangi bir bedel almadan bir aracıya teslim edilmesi ve aracı vasıtası ile satılması işlemidir.

Konsinye mal, müşteride bulunan (deposunda, mağazasında vb.) tedarikçiye ait olan maldır. Müşteri, mali ancak başkasına sattıktan veya kendisi tükettikten sonra satın alma işlemini gerçekleştirir. Bunun müşteriye faydası çok açık; elindeki sermayeyi mala bağlamasına gerek yoktur. Bu, müşteri için depolama maliyeti olmadığı anlamına gelmez, malın depolanması ve yönetilmesiyle ilgili maliyetlere katlanmaktadır.

Tekstil geri dönüşümü

Tekstil ürünleri neredeyse %100 geri dönüştürülebilir olduğundan tekstil ve konfeksiyon endüstrisindeki hiçbir şey israf etmemek mümkündür. 2003’te dünya elyaf tüketiminde yılda 2 milyon tona denk gelen yaklaşık %3-5 oranında bir artış olacağı öngörülüyordu. Bu, bir yandan ekonomiyi canlandırırken aynı zamanda artan tüketim sorununa yol açtığı için iki ucu keskin bir bıçak olarak görülebilir. Gerek tekstil üretimi sırasında çıkan atıklar gerekse tüketicilerin atıkları değerlendirilerek sektöre yeniden kazandırılması mümkündür.

Sürdürülebilir moda kuruluşları ve şirketleri

Kuruluşlar

Fashion Revolution: Nisan 2013’te, Bangladeş’teki Rana Plaza’da 1.134 tekstil işçisinin hayatını kaybetmesinin ardından hızlı moda sistemine karşı çıkmak amacıyla kurulan organizasyon. İnsana ve doğaya saygılı, yaratıcılığa ve adil kâr dağıtımına dayanan bir tekstil sektörü yaratmayı hedefliyor.

London College of Fashion – Centre for Sustainable Fashion: Ekolojik bütünlük ve sosyal eşitlik konularında sisteme katkıda bulunmayı hedefleyen sürdürülebilirlik organizasyonu. Yaptığı faaliyetlerin yanında üniversite eğitimleri ile de gelecek nesilleri sürdürülebilir moda konusunda bilinçlendirmeyi ve dönüşüm hareketine katmayı hedefliyor.

Fashion Act Now: Moda endüstrisinin doğaya olan zararını en aza indirmeyi hedefleyen aktivistler tarafından kurulan bu organizasyon, sektörün iklim ve ekoloji üzerindeki etkisini azaltmak için harekete geçilmesi gerektiğini savunuyor.

World Fair Trade Organization: Sosyal girişimciler tarafından kurulan ve ardından küresel bir topluluk haline gelen WFTO, 76 ülkeye yayılan üyeleriyle birlikte toplulukları demokratik bir şekilde yönetmeyi hedefliyor. Emeğin ve sosyal girişimin karşılığını alması gerektiğini savunan bu organizasyon, tekstil işçilerinin de haklarını savunmak için çalışmalar yürütüyor.

Şirketler

Eco Age:Markaların çalışmalarını şeffaf bir şekilde yürütmesi adına kurulan Eco Age, yapılan çalışmaların insana ve gezegene etkilerini en aza indirmeyi hedefliyor. Medya işbirlikleri, stratejik danışmanlık ve kurumsal ilişkiler ile sürdürülebilirliğe katkıda bulunmayı hedefleyen ajans, bu konuda en fazla çalışma yapan şirketler arasında.

Notion Kolektif: Sürdürülebilir moda alanında çalışan girişimcileri desteklemek için hareket eden kolektif, hızlı modanın iyileştirilmesi adına çeşitli inovatif ve alternatif çözümler sunmayı hedefliyor.

Monsoon: Etik Ticaret Girişimi’nin kurucu üyelerinden olan şirket, şirketler içindeki çevresel ve sosyal hakların kazanılması için faaliyetlerde bulunuyor. Bunun yanı sıra fabrikaların kullandıkları maddelerin zararlarını sınırlamaya çalışan ve hayvan deneylerini reddeden bu girişim, çevre dostu enerji uygulamaları konusunda da dünya çapında çalışmalar yapıyor.

Malzemeler

Reflect Studio tarafından kullanılan sürdürülebilir bir kumaş örneği

Selüloz elyaf

Selüloz elyaf, selüloz eteri veya esterden oluşan tüm elyaf türlerini ifade eder. Bitkilerin yapı taşının selüloz olması nedeni ile bitkisel liflere selülozik lifler de denir. Bitkilerden elde edilen ve doğrudan tekstil hammaddesi olarak kullanılabilen lifler bu sınıfa girmektedir. Pamuk dışında en yaygın bitki bazlı selülozik elyaf türleri jüt, keten, kenevir, rami, abaca, bambu (viskoz için kullanılır), soya, mısır, muz, ananas ve kayın ağacıdır (suni ipek için kullanılır). Bambu ve kenevir gibi alternatif lifler (kenevirde bulunan psikoaktif bileşenin yalnızca küçük bir miktarını üreten bir çeşittir), ekolojik moda denilen alanlarda daha fazla kullanıma giren türlerdir.

Pamuk

Dünya çapında üretilen tüm giysilerin %50'sinden fazlasını oluşturan pamuk; emici, yumuşak ve dayanıklı bir selüloz elyaf türüdür. Bitkisel yün olarak da bilinir. 100 milyon küçük çiftçi dahil olmak üzere, dünya çapında 1 milyara kadar insanın geçim kaynakları pamuk endüstrisine dayanır.

Bt pamuk

Belirli böcekler için toksik olan bazı proteinler üretmek için yaygın bir toprak bakterisi olan Bacillus thuringiensis genlerinin eklenmesiyle genetik olarak değişime uğramış bir pamuk türüdür. Bt pamuğunun kullanımı, bazı zararlı türleri hedef alan yaprak böcek ilaçlarına olan ihtiyacı ve ikincil zararlı türlerin ortaya çıkışını azaltmıştır.

Organik pamuk

Organik tarım standartlarına göre üretilmiş ve sertifikalandırılmış pamuk türüdür. Üretimi, yapay girdiler yerine doğal süreçler kullanarak toprakların, ekosistemlerin ve insanların sağlığını sürdürmeyi amaçlar. Organik pamuk yetiştiriciliğinde hiçbir toksik kimyasal kullanılmamaktadır. Toprağa zarar vermez, havayı daha az etkiler ve %88 daha az su ve %62 daha az enerji kullanır.

Doğal olarak renkli pamuk

Doğal renkli pamuk yeşil, kahverengi ve bej tonlarında büyüyen doğal pigmentli bir pamuk türüdür. Dikimden büyümeye, eğirmekten hazır giysilere kadar uzanan sürecin hiçbir aşamasında boya, toksik veya zararlı maddeler kullanılmaz. %100 saf ve doğaldır. Çevre dostu bir üründür. Yumuşak, hafif bir his veren, nefes alabilir ve saf bir kumaş oluşturulabilir.

Soya

Soya kumaşı veya "bitkisel kaşmir" adı verilen bu tür yumuşaklığı ile bilinir, dünyanın en çevre dostu kumaşlarından biridir. Soya fasulyesinin kabuklarından elde edilen soya proteini ile üretilen bu ilginç seçenek, atık bir ürünü alıp toksik kimyasalların minimum kullanımı ve sınırlı işleme ile kullanılabilir bir tekstile dönüştürüyor.

Kenevir

Kendir adı da verilen bir tekstil bitkisidir. Ketende olduğu gibi lif hücreleri, kabuk kısmında demetler hâlindedir. Lif üretimi ketende olduğu gibi çürütme, dövme ve taraklama işlemleri ile gerçekleştirilir. Lif uzunluğu 40–45 mm'dir. Parlak sarı veya esmer renklidir, dişi kenevir esrar yapımında kullanıldığı için devlet kontrolünde üretilir. Genellikle halat, urgan, yelken, çadır bezi, çuval yapımında ve halının çözgü ipliğinde kullanılır.

Kenevir üretimi için hiçbir kimyasal madde kullanımına ihtiyaç yoktur. Kenevir zararlı mantarların oluşumunu önlerken, karbondioksit emisyonunu da azaltır.

Bambu

Uzakdoğu'nun bambu ormanlarından toplanan bambu kamışları hamur hâline getirildikten sonra liflere ayrıştırılır ve kasalanır. Başka hiçbir selülozik elyaf, bambu elyafın verdiği doğallığı, yumuşaklığı ve serinliği verememektedir. Bu özellikler bambu lifinin ipek ve kaşmir ile mukayese edilmesine neden olmaktadır. Kendiliğinden antibakteriyel, doğa dostu olan bambu elyafından yapılan kumaşların merserize edilmesi gerektirmez. Tüm bitkisel ve selülozik elyaflarla aynı boyayı alır. 21. yüzyılın elyafı olarak bilinir.

Kombucha

Toprak ve tohumlar yerine, her bir plastik bidon, sirke ve şeker karışımını besleyen, kombucha çayının bir yan ürünü olan selüloz liflerinden oluşan jel benzeri bir film içerir. Film, simbiyotik bir bakteri ve maya kolonisi (SCOBY) kullanılarak büyütülür. Hasat edilip kurutulduktan sonra elde edilen malzemenin görünümü ve hissi deriye çok benzerdir. %100 oranla doğaya karışabilir, aynı zamanda neredeyse sıfır atık bırakan geri dönüştürülebilir bir üründür.

Selüloz elyafın diğer türleri

Ananas yaprakları, hindistan cevizi ve muz kabukları nadir de olsa bazı üreticiler tarafından selüloz elyaf olarak değerlendirilerek tekstil süreçlerine dahil ediliyor.

Protein elyaf

Reflect Studio tarafından kullanılan sürdürülebilir bir kumaş örneği

Protein lifleri, hayvansal kaynaklardan ve protein moleküllerinden oluşur. Bu protein moleküllerinin temel elementleri karbon, hidrojen, oksijen ve nitrojendir. Doğal protein lifleri arasında yün, ipek, angora, kaşmir, ipek, alpaka yer almaktadır.

Yün

Yün, bazı memelilerden (özellikle koyun, keçi, deve vb.) elde edilen hayvansal kıl kökenli doğal bir elyaf türüdür. Yün lifi, keratin adı verilen doğal bir proteinden oluşur. Keratin, insan saçında bulunan protein gibi biyolojik olarak parçalanır ve birçok organik materyalin bileşiminde önemli bir rol oynar. Yünün esneklik ve elastiklik gibi fiziksel özelliklerinin çoğundan proteinler sorumludur.

İpek

İpek, böcekler tarafından yuva ve koza malzemesi olarak üretilen doğal bir elyaftır. İpekböcekleri, kınkanatlılar, balarıları, yabanarıları ve eşekarıları ipek üreten birkaç böcek türüdür. İpek, parlaklığı ve dayanıklılığı ile bilinen doğal bir elyaftır. Dünya çapında uzun bir ticaret geçmişine sahiptir.

Kaşmir

Kaşmir, kaşmir keçilerinden üretilen bir yün türüdür. Son derece yumuşak hissi ve yalıtım özellikleri ile bilinen doğal bir elyaftır. Çok ince ve hassastır, dokunulduğunda neredeyse ipek gibi hissedilir. Kaşmirin lifleri çok ince olduğu için ek ağırlık vermek adına kaşmir genellikle merinos gibi diğer yün türleriyle karıştırılır.

Kaşmirin doğada ayrışması yaklaşık bir yıl sürer.

Diğer doğal malzemeler

MuSkin (yapay deri)

İtalyan Zero Grado Espace şirketi, subtropikal ormanlarda büyüyen parazitik bir mantar olan phellinus ellipsoideus mantarından yapılan deriye bir alternatif olan MuSkin'i geliştirdi. Su itici özelliğiyle birlikte bakteri çoğalmasını sınırlayan doğal penisilin maddeleri içerir.

Kauçuk

Kauçuk, bitki özsuyundan elde edilen bir lif türüdür. Doğal kauçuk, ağaçların özsuyundan yapılır. Sentetik kauçuk, kimyasal endüstri tarafından yağdan üretilir. Her iki tür de çok yönlü maddelerdir. Kumaşlarda iç çamaşırı, mayo, çorap ve atletik giyim üretiminde sıklıkla kauçuk lifler kullanılıyor.

Qmilk

Bir Alman şirketi olan Qmilch GmbH, sütteki kazein maddesinden bir tekstil elyafı üretmek için bir süreç geliştirdi. Qmilk elyafı %100 yenilenebilir kaynaklardan üretilmiştir. Buna ek olarak 1 kg elyaf üretimi için sadece 5 dakikaya ve maksimum 2 litre suya ihtiyaç duyar. Bu süreç belirli bir maliyet verimliliği seviyesi anlamına gelir ve minimum CO2 emisyonu sağlar. Qmilk lifi biyolojik olarak parçalanabilir ve iz bırakmaz.

İşlenmiş elyaf

İşlenmiş elyaflar üç kategoriye ayrılır: Selülozik lifler, sentetik lifler ve protein lifleri. Selülozik lifler arasında modal, Lyocell (Tencel markası altında da bilinir), bambudan üretilen suni ipek bulunur. Üretilen sentetik elyaflar arasında polyester, naylon, spandeks, akrilik elyaf, polietilen ve polipropilen (PP) bulunur.

PET Plastik

PET plastikler, polietilen tereftalat (PETE) olarak da bilinir. EPA’ya göre plastik, ürettiğimiz toplam atık miktarının %12'sini oluşturuyor. Plastiğin geri dönüştürülmesi hava, su ve çevre kirliliğini azaltır. Geri dönüşüm yalnızca ilk adımdır, geri dönüştürülmüş malzemelerden üretilen ürünlere yatırım yapmak ve bunları satın almak, sürdürülebilir yaşam için atılan pek çok adımdan bir tanesidir.

Mantar türleri

Viyana Üniversitesi'nden Alexander Bismarck ve Mitchell Jones, sürdürülebilir deri alternatifleri oluşturmak için mantar türlerini kullanma olasılığı üzerine araştırma yaptılar. Bu araştırma sonucunda tarımsal ürünlerin talaş gibi yan ürünleri kullanarak deri alternatifleri üretilebileceği ortaya çıktı. Araştırmacılar, bu mantar biyokütlelerinin gerçek deri ile benzer malzeme ve dokusal özellikler sergilediğini belirtiyorlar. Deri alternatifi oluşturmak için mantar biyokütlesinin kullanımı sürdürülebilir, çünkü tüm süreç karbon nötrdür ve kullanılan tüm malzemeler tamamen biyolojik olarak parçalanabilir.

Üretim

Üreticiler

Henüz tam anlamıyla sürdürülebilir bir moda sektöründen söz etmek mümkün olmasa da hızlı modanın doğa, insan ve diğer canlılar üzerindeki yıkıcı etkisinin fark edilmesiyle birlikte hızlı modaya alternatif olan yavaş, etik, sürdürülebilir ve doğa dostu bir sektör için adımlar atılmaya başlandı. Tekstil üretim süreçleri ve kullanılan materyaller inovatif buluşlar sayesinde değişmeye, dönüşmeye ve fayda güden araçlar hâline evrilmeye devam ediyor.

3B dikişsiz örgü

Sürdürülebilir modanın teknolojiyle buluşması, konvansiyonel yöntemlere alternatif olan yepyeni bir tasarım ve üretim metodu ortaya çıkardı: 3 boyutlu dikişsiz örgü. Geleneksel yöntemlerle tekstilin yaklaşık %8-10’u atığa dönüşürken 3 boyutlu dikişsiz örgü yöntemiyle atık miktarı yüksek oranda önlenmekte, kısa sürelerde daha verimli, daha akıllı ve doğa dostu üretim süreçleri benimsenmektedir. Kişiselleştirilmiş tasarımlara da olanak sağlayan 3 boyutlu dikişsiz örgü sayesinde yalnızca gerektiği kadar kumaş kullanarak karbon ayak izinden de tasarruf edilebiliyor.

Sıfır atık

Sıfır atık tasarım konsepti, tıpkı diğer sektörlerde olduğu gibi moda endüstrisinde de son derece revaçta. Bu konseptte amaç, gerek atıkların dönüştürülerek yeniden hayat bulması gerekse de üretim yöntemlerinin atık oluşumunu minimize edecek şekilde yeniden kurgulanması olabiliyor. Aynı kumaş üzerinde tıpkı bir yapbozun parçalarını andıran, birbirini tamamlayan tasarımlar sayesinde sıfır atık hedefine ulaşmak ve doğa dostu koleksiyonlar yaratmak mümkün.

Boyama

Üretim süreçlerinin önemli bir parçası olan boyama, konvansiyonel yöntemlerle sürdürüldüğünde çevre, insan ve diğer canlıların sağlığı için büyük bir tehlike oluşturuyor. Tekstilde boyama, terbiye ve apre işlemi (boyanan kumaşın yumuşatılması) sırasında yüksek miktarda su ve kimyasal kullanımı gerektiğinden, bu durum hem üretim yapılan bölgelerde su kıtlığı hem de geriye kalan su kaynaklarında ölümcül bir kirlilik riskini beraberinde getiriyor. Tekstil boyama süreçlerinde alınan tedbirler arasında doğal boyama ve ekolojik baskı metotlarının yaygınlaşması yer alıyor.

Karşılaştırma siteleri ve eko etiketler

Ne yazık ki henüz hiçbir marka ürünlerinin tamamında %100 sürdürülebilir metotlara sadık kalmayı başarabilmiş değil, fakat yine de eko etiketler sayesinde tüketiciler, üzerinde taşıdıkları giysilerin nerede, kim tarafından, hangi koşullarda ve hangi materyaller ile üretildiğini öğrenebilir, daha çevre dostu, insani üretim koşulları ve sürdürülebilir yöntemleri seçen markalardan alışveriş yapabilirler.

Eko etiketler

• EU Ecolabel
• Türkiye çevre etiketi
• Nordic Swan
• Blue Angel

Sürdürülebilir tekstil markaları

Reflect Studio

Finisterre, Patagonia, Pact Clothing, Everlane, Able, Tentree, Boden, Kotn, Alternative, Apparel, Thought Clothing, Ref Jeans by Reformation, Girlfriend Collective, Rent The, Runway, Isabelle Fox, Paper London - Swimwear, Tradlands, Outerknown, Cuyana, Vetta, Hackwith Design House, Sezane, Veja, Saye, Eileen Fisher, Mara Hoffman, People Tree, Sirplus Clothing, Tonle, Sotela

Mother of Pearl, Maggie Marilyn, Stella McCartney, Tommy Hilfiger, Reformation, House of Sunny, Stine Goya, Simon Miller, COS, Gabriela Hearst

Türkiye’den ise WWF Market ve Amnesty Store gibi girişimlerin arkasındaki B Corp sertifikalı sürdürülebilir tasarım stüdyosu Reflect Studio örnek olarak gösterilebilir.

Tasarımcılar

Tekstil tasarımcısı kumaşların ve ürünlerin malzeme ve tasarımından sorumlu olan kişidir. Kumaş seçmenin dışında kumaşın tipi, boyutu ve boyanın nasıl kullanılacağına kadar her aşamadan sorumludur.

Yerel imalat

Ülkeler tekstili ister ithal ister ihraç eder olsun, küresel ölçekteki tedarik zincirleri ülkelerdeki tekstil alanındaki istihdam oranlarını bozmaktadır. İmalatçı ülkeler pazarlama ve perakende alanlarındaki işleri azaltırken ithalatçı ülkeler ise tasarım, üretim işlerine olan ihtiyacı azaltmaktadır.

Teknik tekstil

Teknik tekstil, tasarım süreci dışında yapım tekniği ve performans özellikleri nedeniyle üretilen malzeme ve ürünlerdir. Pek çok farklı formda ve inşaat, medikal, spor gibi çok farklı alanlarda kullanılmaktadır. Kullanım olarak yüksek kalitede performans ve konfor şartları göz önünde bulundurularak tasarlanmışlardır ve hayat kalitesini arttırmayı hedef alırlar. Şu an hâlihazırda bazı riskleri azaltmaya yönelik; antibakteriyel, kokusuz, yanmaz, anti-UV gibi kumaşlar vardır.

Tartışmalı durumlar

Yeşil boyama

Yeşil boyama, sürdürülebilirlik ile alakalı saptırılmış söylemler barındıran pazarlama ve iletişim kampanyalarına verilen genel isimdir. Ürün veya hizmetin, gerçek dışı şekilde çevre dostu, sürdürülebilir vb. özelliklere sahip olduğunu vurgulayarak bu konuda kanıtlanmamış yargılarda bulunan kampanyaları barındırır.

Yeşil boyama değişik alanlarda görülebilir. Örneğin;

Reklamlar, ilanlar, sloganlar gibi iletişim araçlarında kullanılan ürünlerin doğa dostu olduğunu vurgulayan metinler, İletişim materyallerinde kullanılan doğadan manzaralar, yavru kedi, köpek ve kutup ayısı görselleri, Analiz ve raporlama yöntemi tartışmalı veriler.

Yeşil Badananın 8 Türü

• Kanıtsız Söylemler
• Aldatıcı İfade / Görseller
• Kamuoyunun anlamayacağı teknik ifadeler
• Dikkati başka yöne çekme
• İçi boş söylemler
• Gereksiz vurgular
• Kirli ürün/hizmetleri aklama çalışmaları
• Dengesiz bütçe

Malzemelere dair tartışmalar

Pamuk, su kullanımı ve çevresel etki bakımından en zararlı tekstil elyaflarından biridir.2 Geleneksel pamuğun yetiştirilmesinde toprak verimliliği ve insan sağlığı için zararlı pestisitler kullanılır.

Su kıtlığı ve iklim krizi en önemli küresel riskler arasında yer alırken pamuk tarımı bu risklere karşı en savunmasız durumdaki ülkelerde sürdürülmektedir.

Bu sorunları çözmek için sertifikalı organik pamuk sürdürülebilirlik yolunda en güvenilir seçenek olarak görülmektedir. Organik tarımın dünyanın ve toplumun uzun süreli yararı için bütünsel olarak çalışan tek sistem olduğu kabul edilmektedir.

Organik pamuk %94 daha az sera gazı emisyonuna neden olurken aynı zamanda da karbondioksiti atmosferden uzaklaştırır. Bunlara ek olarak su yollarını ve içme suyunu güvenli ve temiz tutar. Su kirliliğine etkisi geleneksel pamuğa göre %98 oranında daha azdır.

İkinci el ürünlere dair tartışmalar

Sürdürülebilir materyal kullanımının yanı sıra ikinci el kıyafetleri satın alma ve kıyafet bağışı yapmanın israfla mücadelede önemli bir rolü bulunmaktadır. İkinci el / vintage giyim, farklı ve özgün stilleriyle herkesin içinde kendisini özel hissedebileceği bir dünya yaratmaktadır. Tüm dünyada hızla yayılan ikinci el ürün akımı pek çok kişinin farklılık arayışını karşılar hâle gelmiştir.

Pazarlamaya dair tartışmalar

Son yıllarda tüketicilerin çevresel sorunlara karşı ilgilerinin artması, şirketlerin satışlarını artırmak amacıyla ürünlerini satarken sürdürülebilirlik ile ilgili kavramları kullanmaya motive ediyor. Çevre ve sürdürülebilirlik konuları karmaşık olduğu için tüketicileri yanıltmak da kolaydır. Şirketler sürdürülebilirliği pazarlama hilesi olarak kullanarak bir ürün veya hizmetin gerçeğe aykırı olacak şekilde çevre dostu, sürdürülebilir, doğaya zararsız vb. özelliklerde olduğunu vurgulayarak mali kazançları için kullanıyorlar.

Nakliyeye dair tartışmalar

Nakliye ve lojistik sektörü, hammaddelerin taşınmasıyla küresel tedarik zincirini mümkün kılıyor. Ancak üreticilerden mağazalara nakliye aşamasının her durağında ürünün karbon ayak izinin arttığı düşünülüyor. Nakliye sektörü neredeyse tamamen fosil yakıt kullanımına bağlı olduğunda çevreye etkisi çok büyük. Hızlı moda alanında adını sıkça duyduğumuz H&M'in nakliye kaynaklı emisyonları, toplam sera gazı emisyonunun %43’ünü oluşturuyor. H&M nakliye sektöründeki karbon ayak izini minimize edebilmek adına çevreye duyarlı nakliye şirketleriyle çalışmak gibi önlemler alıyor. Bunun yanında H&M, nakliye verimliliğini artırmak da dahil olmak üzere şirketlerin tedarik zinciri sürdürülebilirliğini ilerletmesine yardımcı olan Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Dairesi'nin SmartWay programı gibi kuruluşlarla birlikte çalışıyor.

Sürdürülebilir modanın geleceği

Moda sektörünü petrolden sonra dünyada ikinci en büyük kirletici endüstri (S360, Fast Fashion). Tekstil üretimi her yıl bir milyar ton karbondioksit salımına yol açıyor. Bu miktar her yıl tüm uluslararası uçuşlar ve gemi yolculuklarında salınan karbondioksit oranının toplamından daha fazla.

Son yıllarda moda endüstrisinin yarattığı olumsuz çevresel ve toplumsal etkiler daha çok hissediliyor. Moda endüstrisine sistemsel bir bakış açısıyla yaklaşıp, bu döngünün parçalarının nasıl işlediği konusunda düşünen insanlar artık bu endüstrinin daha sürdürülebilir olması adına çalışmalar yürütüyorlar. Yürütülen çalışmalar sonucunda döngüsel ekonominin ilkeleri ile uyumlu, canlandırıcı ve yenileyici nitelikte, sektör, toplum ve çevre için kazanç yaratan yeni bir moda ekonomisine dair bir bakış amaçlanıyor.

En büyük fast fashion markalarından H&M, sürdürülebilirliği iş stratejisine entegre etmeye çalışıyor. Aşırı tüketimle “al-at” modeli destekleyen hızlı modanın sürdürülemez olduğu eleştirilerine “kapalı döngü” (closed loop) stratejisi ile cevap veriyor. Bunun için başlattığı kıyafet toplama kampanyası, tüketicilerin çöpe atacağı kıyafetleri toplayarak bu kıyafetlerin geri dönüştürülmesini veya tekrar kullanılmasını hedefliyor.

Türkiye'de sürdürülebilir moda

Global olarak yayılan sürdürülebilirlik akımı, Türkiye'de de önem kazanmıştır. Moda arama motoru GLAMI'nin yaptığı Moda Araştırması'na göre 2019 yılında, sürdürülebilir alışverişte ve geri dönüştürülebilir paketlemeye verilen değerde artış görülmüştür. Ankete katılan 5306 kişinin %63'ü son bir yılda sürdürülebilir markalardan alışveriş yaptığını dile getirmiştir.

Kaynakça

1. ^ Carson, Rachel (1963). Silent Spring. Hamish Hamilton.
2. ^ Government of Canada, Innovation. "Sustainable development – Strategic Policy Sector". www.ic.gc.ca. Erişim 11-03-2019.
3. ^ Fletcher, Kate (2008). Sustainable fashion and textiles: design journeys (2nd ed.). London; Washington, DC: Earthscan.
4. ^ Black, Sandy, ed. (2013). The sustainable fashion handbook. Thames & Hudson. . OCLC 800642264
5. ^ Brown, Sass (2010). Eco fashion. Laurence King
6. ^ ^{a b} Ahu Fatma Mangır (20 Aralık 2016). "Sürdürülebilir Kalkınma İçin Yavaş ve Hızlı Moda". Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
7. ^ ^{a b c d e f} "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 27 Ekim 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
8. ^ ^{a b c} "Arşivlenmiş kopya". 28 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
10. ^ ^{a b c} Fatma Engin Alpat. "YAVAŞ MODA NEDİR?*". Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
11. ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
12. ^ Pookulangara, Sanjukta; Shephard, Arlesa (1 Mart 2013). "Slow fashion movement: Understanding consumer perceptions—An exploratory study". Journal of Retailing and Consumer Services. 20 (2): 200-206. doi:10.1016/j.jretconser.2012.12.002. ISSN 0969-6989. 29 Mart 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
13. ^ Cristina Luján-Ornelas (6 Aralık 2020). "A Life Cycle Thinking Approach to Analyse Sustainability in the Textile Industry: A Literature Review". Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
14. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya". 20 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
15. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
16. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Nisan 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
17. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
18. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 19 Mart 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
19. ^ . 21 Nisan 2020. 3 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
20. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
21. ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
22. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
23. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
24. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
25. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
26. ^ "New at ICI". www.communityinclusion.org (İngilizce). 1 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
27. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
28. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
29. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
30. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
31. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
32. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
33. ^ "Fashion & Environment". SustainYourStyle (İngilizce). 31 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
34. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
35. ^ "(PDF) SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMADA MODA TASARIMCISININ ROLÜ'NE YÖNELİK ALANYAZIN İNCELEMESİ". Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
36. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya". 30 Ocak 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
37. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 2 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
38. ^ "ANGST 11: NEDEN OLMUYOR?". Aposto. 31 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
39. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
40. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
41. ^ tr.charlotte's web needlework.com
42. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
43. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
44. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
45. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
46. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
48. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 29 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
49. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
50. ^ Filiz Aslan Cetin (Ekim 2018). "Sürdürülebilir Pazarlama Ekseninde İkinci El Giyim Modasına Dair Bir Analiz". I. ULUSLARARASI SİYASET VE SOSYAL BİLİMLER SEMPOZYUMU. Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
51. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya". 16 Kasım 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
52. ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Mart 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
53. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya". 19 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
54. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
55. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
56. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
57. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
58. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
59. ^ Jana Hawley (Mart 2006). Textile recycling: A system perspective. I. ULUSLARARASI SİYASET VE SOSYAL BİLİMLER SEMPOZYUMU (İngilizce). doi:10.1533/9781845691424.1.7. Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
60. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Kasım 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
61. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
62. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
63. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
64. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
65. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
66. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
67. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
68. ^ ^{a b c} "Arşivlenmiş kopya". 23 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
69. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
70. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
71. ^ "Bt Cotton". Texas A&M Agrilife Extension Service (İngilizce). 31 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
72. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Mart 2022. 
73. ^ . Glami.com.tr. 27 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2021. 
74. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
75. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
76. ^ . Glami.com.tr. 27 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2021. 
77. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
78. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
79. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
80. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
81. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
82. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
83. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
84. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
85. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
86. ^ Niinimäki, Kirsi (2015-04-20). "Ethical foundations in sustainable fashion". Textiles and Clothing Sustainability. 1: 3. doi:10.1186/s40689-015-0002-1. ISSN 2197-9936
87. ^ "Fashion & Environment" (PDF). Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
88. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
89. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
90. ^ "Önce İnsan". 15 Ağustos 2023. 31 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ekim 2023. 
91. ^ . Fashion-research CZ. 18 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2021.