Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu madde tümüyle ya da çoğunluğuyla dayanıyor. (Haziran 2020) |
Yün bazı memelilerden (özellikle koyun, keçi, deve, lama, ada tavşanı) elde edilen hayvansal kıl kökenli doğal bir elyaf türü. Sıcak tuttuğu için battaniye ve kışlık giysilerin üretiminde kullanılır. Yün elyafı koyundan genellikle canlı hayvanlardan kırkılmak suretiyle olmak üzere değişik yöntemlerle elde edilir. Bu tür yüne kırkım yünü denir. Bu yünün ticari değeri diğer yöntemlerle elde edilenlerinkinden yüksektir. Kasaplık hayvanların kesildikten sonra derilerinin işlenmesi ile elde edilen yüne ise tabak yünü veya kasapbaşı yünü denir. Herhangi bir nedenle ölmüş hayvanın postundan elde edilen yün ise post yapağısı adını alır. Tabak yünü veya post yapağısı (yapak) deriden yolunarak alınmışsa kıl köklerini de içerdiğinden kırkım yününe göre daha düşük kalitelidir.
Canlı hayvandan kırkım işi genellikle el makası veya bu iş için geliştirilmiş motorlu aletlerle yapılır. Yün elyafı genellikle dağıtılmadan bir bütün olarak kırkılır ve toplanır. Buna yörelere göre (tulup, gömlek, dulup veya tulum gibi) adlar verilir.
Yün tipleri
Hayvandan alınan omuz bölgelerinde en ince, but bölgesinde ise en kaba lifler vardır. Çeşitli koyun ırklarından farklı tipte yün elde edilir. Bu yün tipleri genel olarak 5 sınıfa ayrılır:
Fiziksel yapısı
Yün elyafı kıl kesesinin dibine gömülmüş köklerinden büyüyen,
- tabakası
- (kortex, kabuk)
- (kıl özü) adlı bölümlerden oluşmuş kıllardır.
Epiderm
Epiderm veya tabaka elyafın en dış yüzeyidir. Balık pulları ve damdaki kiremitlere benzer görünüştedir. Bu tırtıklı görünüm mikroskop altında kolayca incelenebilir ve yün elyafın tanınmasında karakteristiktir. Bu pulların serbest uçları dışa doğru çıkıntılar yapar. Bu pullu epiderm elyafın esas kısmının korunmasına yardım eder ve ona bir miktar sertlik verir.
Yün elyafın üzerindeki bu pulların şekli ve dizilişleri, elyafın temel özelliklerine etki eder. İnce yünde tek bir pul elyafın bütün etrafını sarar. Kalın yünde ise yani elyafın çapı arttıkça pulların sayısı da artar. Pulların bu durumu ile parlaklığı arasında da bir bağıntı vardır. Parlaklık bir düz yüzeyden ışığın yansımasıdır. Yün elyaftaki pullar elyafı tamamen kapatacak şekilde ve daha az çıkıntılı ise daha parlak olur. Uzun ve kaba yünlerde (Lincoln ve Leicester tipi) böyledir.
Korteks
Korteks, yün elyafın ana parçasıdır. Uzun kat kat iplik şeklinde hücrelerden ibarettir. Yünün esnekliği ve dayanıklılığı ile boyanma özelliğini elyaftaki bu korteks bölgesi tayin eder. İnce yünlerde korteks üniform olarak gelişmemiştir. Öyle ki elyafın bir yüzeyinde korteks hücrelerindeki bu az gelişme yüzünden bir bükülme olur. Hücrelerdeki bu düzensiz yapıdan dolayı yün; eğirme kalitesinde önemli bir etmen olan kıvrımlı yapıya sahip olur. 1 cm'deki kıvrım sayısı yünün yarıçapı ile orantılı olarak değişir. İnce yünlerde cm'de 10, orta kalınlıktaki yünlerde 4-8, kaba yünlerde ise 1-2 kıvrım bulunur.
Medüla
Medüla, elyaf boyunca uzanan ve farklı şekillerdeki medüla hücreleri ile gevşek olarak doldurulmuş bulunan dar bir kanaldır. İnce elyafta bu bir tek kanal halinde, kaba yünlerde ise birbirine paralel şekilde birkaç kanal halindedir. Gevşek şekilde bulunan hücrelerin arasında likidin geçebileceği kanallar vardır. Yün boyandığı zaman, pullar su geçirmediğinden boya çözeltisi ancak pulların elyafla birleştiği yerlerden nüfuz eder ve medüla içerisine girer. Bu da boyanmış yünün uzunlamasına görünümünün enine kesitinden farklı olmasına sebep olur.
Kimyasal yapısı
Deri içerisinde teşekkül eden yanında yağ ve bulunur. Ter bezleri deri yüzeyine salgı yapar. Yağ bezleri ise kıl köküne yağ salgılar. Bu yüzden yün ve kıl değişik miktarlarda ter tuzları ve yağ içerir. Bunun yanında hayvanın yaşadığı ortamdan ileri gelen ot, toprak, dışkı artıkları vb. kirler de vardır. Bu bakımdan işlenmemiş yün elyafın () yapısındaki maddeler % olarak şöyle sıralanabilir:
- %33 keratin (yün proteini)
- %28 ter tuzları
- %26 kir
- %12 yün yağı
- %1 inorganik maddeler
Bu kirler yüzünden yıkandığı zaman yapak ağırlığında bir azalma görülür. Kaba elyaf ağırlığının üçte birini, ince elyaf ise yarısından fazlasını kaybeder. Yapağının yıkanmasından sonra ağırlığının azalmasına teknikte çekim adı verilir. Genellikle kaba elyaf yerine düşük çekimli yün, ince elyaf yerine ise yüksek çekimli yün denilir.
Keratin, yün proteinidir. Proteinler amino asidlerin peptid bağları ile birleşmesi sonucu oluşmuş polimer bileşiklerdir. Keratinin yapısına giren amino asidler; alanin, arginin, serin, , glutamik asid ve leucindir. kimyasal bileşimi ise;
- %50 karbon,
- %22-25 oksijen,
- %16-17 azot,
- %3-4 kükürt,
- %7 hidrojendir.
Bir protein olan keratinin yapısında üç tür bağ vardır. Bunlardan biri . Diğerleri ise tuz ve .
Özet olarak yün proteini olan keratin elyaf boyunca hemen hemen paralel bir şekilde uzanan ve aminoasidlerin ile oluşmuş polipeptid zincirleri ile bu ana zincir arasında uzanan yan zincirler ve yine bu yan zincirlerdeki amino ve karboksil gruplarının nötralleşmesi ile meydana gelmiş ve ayrıca sistin bağlarından ibarettir. Yün keratini, kovalent ve iyonik bağların bir arada bulunduğu karmaşık bir polipeptid şebekesi olarak da düşünülebilir. Yapısındaki bu üç farklı bağ ve dolayısıyla yapı şekli, yünün fiziksel ve kimyasal özelliklerine etki eder.
Ter tuzları
Ham yünden sulu ekstraksiyon sonucu ayrılabilen maddelere ter tuzları denir. Oleik ve stearik asid gibi yağ asidlerinin potasyum tuzları ve K2CO3'tan ibarettir. Bunların yanında 6 karbonluya kadar küçük moleküllü asetik, laktik, valerik, de hem serbest halde hem de K tuzları halinde bulunur. Bunların yanında leucin, glycin, tirosin de görülmüştür. Bu yüzden ter tuzlarının bileşimi karmaşıktır.
Kir
Doğal haldeki yün elyafı önemli ölçüde dıştan gelen kirleri içerir. Bu kirler yün yağının yapışkan olması nedeniyle yün üzerinde tutulur ve bunlar ancak yıkama ve etme işlemleri ile giderilebilir.
Yün yağı
Doğal yağların çoğu, yağ asidlerinin bir olan gliserinle yapmış olduğu esterlerdir. Yün yağının bileşimi ise biraz daha farklı olup yağ asidlerinin monohidroksilli bir alkol olan kolesterol ve esterleridir. , gliserin esterleri olduğundan kolesterol gibi büyük moleküllü bir alkolün yağ asidleri ile yaptığı bu esterler, yani yün yağı, bir gibi kabul edilebilir.
Yün yağı sarımsı beyaz renkte, vaksa benzeyen ve organik çözücülerde çözünen bir maddedir. Zor sabunlaşması yüzünden pamuk vaksına ve diğer vaksalara benzer. Alkollü KOH ile uzun zaman ısıtılmakla bile güç sabunlaşır. Yün yağı, yapağının yıkanması sırasında yıkama banyosuna emülsiyon oluşturarak geçer. Yıkama banyosundan yeniden kazanılan yağın pazarlama değeri yüksektir. Yıkama banyosundan ilk ayrıldığında kirli sarı renkte ve hayvan kokusunda olan yağ, temizlendikten sonra kokusuz, açık sarı renkte E.N. 38-44 oC olan bir madde haline geçer. Bu şekilde temizlenmiş olan yün yağı yaklaşık %20 su ile karışık halde lanolin adı altında kozmetiklerin yapımında kullanılır.
Anorganik maddeler
Yünde doğal olarak bulunan anorganik maddeler %1,5'u geçmez. Bileşimleri hayvanın yetiştiği yere ve yetişme koşullarına göre değişir. Genellikle sodyum, potasyum, kalsiyum tuzları ve kükürt bileşikleri içerir.
Fiziksel özellikleri
Yün elyafı sahip olduğu özellikler ve bunun yanında üretiminin tüketiminden az olması nedeniyle ticari açıdan pahalı bir elyaf türüdür. İnceliği, yumuşaklığı, eğrilme yeteneği ve esnekliği sebebiyle çok aranan bir tekstil hammaddesidir. En sıcak tutan elyaftır.
Yaylanma yeteneği
Bir tutam elyafın sıkıştırıldıktan sonra basıncın düşürülmesi ile eski şeklini almasına yeteneği denir. Halı, döşemelik ve yatak yapılacak yün elyafta bu özellik aranır. Yumuşak yünlerde bu yetenek azdır. Sert ve karışık lifler bu amaç için en uygunudur.
Esneklik
Yünün esnekliği ve uzama yeteneği onun en önemli özelliğidir. Devamlı kullanılma sonucu buruşan yünlü kumaşlardan yapılmış giysiler bu özelliğinden dolayı bir müddet askıda durmakla yeniden düzelir. Pamuk, ipek ve ile karşılaştırıldığında bu özellik en fazla yünde görülür.
Keçeleşme özelliği
Yün ve diğer kıl kökenli gösterdiği bu özellik bitkisel ve kimyasal liflerde görülmez. Yün elyafın üstündeki pullar; sıcaklık, basınç ve alkali veya asid çözeltilerinin etkisi ile mekaniksel hareketler sonucu dışa doğru kıvrılır. Sıcaklık ve nem yün liflerini şişirir. Korteks tabakasında epiderm tabakasına nazaran bir çekme görülür. Bütün bunlar elyaf yüzeyini kapayan pulların açılmasına ve geriye doğru kıvrılmasına sebep olur. Örtü hücreleri birbirlerine kenetlenir ve lifler birbiri üzerine dolanır, düğümlenir. Bu olaya yünün keçeleşmesi denir. Keçeleşme özelliği daha çok ince yünlerde kendini gösterir. Battaniye, serj kumaşları, fötr şapkalar yünlü kumaşların keçeleştirilmesi ile yapılır.
Nem çekme özelliği
Yün en fazla nem çeken elyaftır. Kendi ağırlığının yarısı kadar nem çekebilir. Bu nedenle ticari bakımdan yünün ihtiva edeceği nem miktarı belirlenmiştir. Bu oran %16-18 arasındadır. Yün üzerine bağlanan su iki türlüdür:
Higroskopik su
Yün üzerinde fiziksel olarak tutulmuştur. Elyaf 100 oC civarında ısıtılacak olursa bu su tamamen buharlaşır. Nemli havada durmakla yeniden bağlanan su higroskopik sudur.
Hidrasyon suyu
Bu şekildeki su, kimyasal olarak bağlanmıştır. Yün aşırı ısıtıldığı takdirde bu suyu da kaybeder, fakat bu sırada yün zayıflar, nemli havaya bırakıldığında yeniden su ve eski özelliklerini kazanmaz. Bu yüzden yün kurutulurken çok yüksek sıcaklıklara ısıtılmamaya dikkat edilmelidir. Yün elyafı ıslatıldığında dayanıklılığının bir kısmını kaybeder, ancak gerilme kabiliyetinde artma olur.
Biçimlenme yeteneği
Yün elyafı, sıcaklık ve nem yanında basınç altında tutulursa istenilen şekli alır. Sıcakta ve buharla yapılan bu şekil verme işlemine fikse etme (, ) denir. Yünde fikse etme işlemi bir kimyasal reaksiyon sonucudur. Sıcakta su buharı ile yün proteinindeki tuz bağları hidroliz sonucu kopar. Kopan bu tuz bağları dolayısıyla yünün dayanıklılığı azalır, kolayca istenilen şekil verilebilir. Kumaş soğutulduğunda tuz bağları yeniden fakat başka bir şekilde teşekkül eder. Böylece yeni biçim korunmuş olur. Yün eğer 150 oC'de, basınç altında kaynatılacak olursa, bu hidroliz daha ileriye gider. Protein kendisini oluşturan amino asidlere parçalanır.
İncelik
Yün elyafta incelik 's derecesi şeklinde ifade edilir. Aşağıdaki tabloda en düşük 32's en yüksek 80's olan bir sıra yapılmış ve bunların mikron (10−4 cm) olarak kalınlıkları verilmiştir. 's büyüdükçe elyaf incelir.
| mikron | mikron | ||
|---|---|---|---|
| 80's | 18,8 | 50's | 30,5 |
| 70's | 19,7 | 48's | 32,6 |
| 64's | 20,7 | 46's | 34 |
| 60's | 23,3 | 44's | 36,2 |
| 58's | 24,9 | 40's | 38,7 |
| 56's | 26,4 | 36's | 39,7 |
Aşağıda çeşitli yün tiplerinin inceliklerine göre sıralanması ve sahip oldukları özellikler verilmiştir:
Merinos yünü
Merinos koyunundan elde edilen yün tipidir. 58's kalitesinden 90's kalitesine kadar kalın, orta ve ince kaliteleri vardır. Kıvrımları fazla, özelliği yüksektir. Bu tür yün üretiminde Avustralya, dünya üretiminin %60'ı ile birincidir. Yumuşak tutumlu () elbiselik kumaşlar yapılır.
Orta yün
Orta yün tipleri uzun yünlerle ince yünler arasındadır. Kıvrım azdır. Genellikle 46's ile 60's kalitesi arasındadır. Yerli İngiliz koyun ırklarından elde edilir. Elbise kumaşları ve battaniye yapımında kullanılır.
Uzun yün
Uzun tip yünlerin uzunluğu 18–23 cm arasında ve 44's-50's kalitesindedir. Kaba olanları parlaktır. Palto ve kumaşlar, battaniye ve keçe yapımında kullanılır.
Crossbred (melez) yün
Crossbred (melez) yünler orta inceliktedir. 48-60's kalitesindedir. Merinoslarla yerli koyunların melezleşmesinden elde edilen koyun türünden üretilir. Genellikle kumaş yapımında kullanılır.
Halı yünü
Halı yünleri çeşitli ırklara mensup koyunlardan üretilir. Bu tip koyunların yapağılarında ince, vasat ve uzun lifler yanında köpek () kıllarına rastlanır. Kemp kılları kalın uçları sivri kısa ve kaba kıllardır. Renkleri parlaktır. Kılın enine kesitinin dörtte üçü medüla bölgesidir. Boyar madde içine nüfuz etmediği için yün elyaf arasında istenmez. Ucuz yünlü kumaşlar, , döşemelik ve battaniyeler ile keçe yapımında kullanılır. Türkiye'de yerli koyun ırklarından halı tipi yün elde edilir. En iyi kalite yün ve dağlıç türlerinden üretilir.
Kimyasal özellikleri
Yün elyafı oluşturan protein zincirlerindeki yan dallarda -COOH ve -NH2 grupları bulunabilir. Bu gruplar moleküle asidik veya bazik özellikler kazandırır. Yün proteini bu bakımdan amfoter bir maddedir. Bu özelliği bilhassa boyanma kolaylığı sağlar. Asidik ve bazik boyar maddelerle tuz teşkil ederek (iyonik bağlar yaparak) boyanır.
Işık etkisi yün elyafı kırılgan ve gevşek hale getirir, boya azaltır. Yün, sıcaklıktan da etkilenir. 100-105 oC'de uzun süre tutulduğunda hidrasyon suyunu (kimyasal bağlı su) kaybetmekten dolayı sert, gevşek ve dayanıksız bir hal alır. Daha yüksek sıcaklıklara ısıtıldığında ise bozunmaya başlar ve amonyak, hidrojen sülfür gibi gaz ürünler oluşur. Yanan yünde ise boynuz kokusu karakteristiktir.
Asidlerin yüne etkisi
Seyreltik anorganik asid çözeltileri ile muamele edilen yün bir miktar asid absorplar. Bunun sebebi protein zinciri üzerindeki bazik gruplarla birleşmesidir. Genellikle 100 g yün 80 mL N HCl ile birleşir. Bağlanan bu asid, yünü su ile çalkalamakla bile giderilemez. asidler ise yün üzerinde bozundurucu etki yapar. Bunlardan nitrat asidi, oluşumundan dolayı koyu sarı bir renk verir.
Alkalilerin yüne etkisi
Sodyum ve potasyum karbonat, , amonyak ve sabun gibi zayıf alkalilerin çözeltileri yün elyafa etki etmez. Tıpkı asidlerde olduğu gibi protein zincirindeki asidik gruplar tarafından bir miktar alkali de absorbe edilir. Seyreltik sodyum ve potasyum hidroksid çözeltileri ise yünü etkiler. %5'lik sodyum veya potasyum hidroksidle kaynatıldığında tamamiyle çözünür.
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
- Yün İplik Boyama - Niğde 27 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Türkiye Kültür Portalı)
Kaynakça
- ^ . 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2006.
| Wikimedia Commons'ta Yün ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde tumuyle ya da cogunluguyla tek kaynaga dayaniyor Konuya dair fikir alisverisi tartisma sayfasinda bulunabilir Lutfen baska kaynaklar ekleyerek bu maddeyi gelistirmeye yardim ediniz Haziran 2020 Yun bazi memelilerden ozellikle koyun keci deve lama ada tavsani elde edilen hayvansal kil kokenli dogal bir elyaf turu Sicak tuttugu icin battaniye ve kislik giysilerin uretiminde kullanilir Yun elyafi koyundan genellikle canli hayvanlardan kirkilmak suretiyle olmak uzere degisik yontemlerle elde edilir Bu tur yune kirkim yunu denir Bu yunun ticari degeri diger yontemlerle elde edilenlerinkinden yuksektir Kasaplik hayvanlarin kesildikten sonra derilerinin islenmesi ile elde edilen yune ise tabak yunu veya kasapbasi yunu denir Herhangi bir nedenle olmus hayvanin postundan elde edilen yun ise post yapagisi adini alir Tabak yunu veya post yapagisi yapak deriden yolunarak alinmissa kil koklerini de icerdiginden kirkim yunune gore daha dusuk kalitelidir Iki tur yunBoyanmis yunlerCin de yun hali ureten bir fabrikana bir goruntuCin de bir hali fabrikasinda gunes altinda kurumaya birakilmis yunler Canli hayvandan kirkim isi genellikle el makasi veya bu is icin gelistirilmis motorlu aletlerle yapilir Yun elyafi genellikle dagitilmadan bir butun olarak kirkilir ve toplanir Buna yorelere gore tulup gomlek dulup veya tulum gibi adlar verilir Yun tipleriHayvandan alinan omuz bolgelerinde en ince but bolgesinde ise en kaba lifler vardir Cesitli koyun irklarindan farkli tipte yun elde edilir Bu yun tipleri genel olarak 5 sinifa ayrilir Ince yun Merinos yunu tipi Orta vasat yun tipi Uzun yun tipi Crossbred melez yun tipi Merinos koyunlari ile Ingiliz koyunlarinin melezinden elde edilir Hali yunu tipiFiziksel yapisiYun elyafin mikroskop altindaki kesiti Yun elyafi kil kesesinin dibine gomulmus koklerinden buyuyen tabakasi kortex kabuk kil ozu adli bolumlerden olusmus killardir Epiderm Epiderm veya tabaka elyafin en dis yuzeyidir Balik pullari ve damdaki kiremitlere benzer gorunustedir Bu tirtikli gorunum mikroskop altinda kolayca incelenebilir ve yun elyafin taninmasinda karakteristiktir Bu pullarin serbest uclari disa dogru cikintilar yapar Bu pullu epiderm elyafin esas kisminin korunmasina yardim eder ve ona bir miktar sertlik verir Yun elyafin uzerindeki bu pullarin sekli ve dizilisleri elyafin temel ozelliklerine etki eder Ince yunde tek bir pul elyafin butun etrafini sarar Kalin yunde ise yani elyafin capi arttikca pullarin sayisi da artar Pullarin bu durumu ile parlakligi arasinda da bir baginti vardir Parlaklik bir duz yuzeyden isigin yansimasidir Yun elyaftaki pullar elyafi tamamen kapatacak sekilde ve daha az cikintili ise daha parlak olur Uzun ve kaba yunlerde Lincoln ve Leicester tipi boyledir Korteks Korteks yun elyafin ana parcasidir Uzun kat kat iplik seklinde hucrelerden ibarettir Yunun esnekligi ve dayanikliligi ile boyanma ozelligini elyaftaki bu korteks bolgesi tayin eder Ince yunlerde korteks uniform olarak gelismemistir Oyle ki elyafin bir yuzeyinde korteks hucrelerindeki bu az gelisme yuzunden bir bukulme olur Hucrelerdeki bu duzensiz yapidan dolayi yun egirme kalitesinde onemli bir etmen olan kivrimli yapiya sahip olur 1 cm deki kivrim sayisi yunun yaricapi ile orantili olarak degisir Ince yunlerde cm de 10 orta kalinliktaki yunlerde 4 8 kaba yunlerde ise 1 2 kivrim bulunur Medula Medula elyaf boyunca uzanan ve farkli sekillerdeki medula hucreleri ile gevsek olarak doldurulmus bulunan dar bir kanaldir Ince elyafta bu bir tek kanal halinde kaba yunlerde ise birbirine paralel sekilde birkac kanal halindedir Gevsek sekilde bulunan hucrelerin arasinda likidin gecebilecegi kanallar vardir Yun boyandigi zaman pullar su gecirmediginden boya cozeltisi ancak pullarin elyafla birlestigi yerlerden nufuz eder ve medula icerisine girer Bu da boyanmis yunun uzunlamasina gorunumunun enine kesitinden farkli olmasina sebep olur Kimyasal yapisiMerinos yunu isleme oncesi Deri icerisinde tesekkul eden yaninda yag ve bulunur Ter bezleri deri yuzeyine salgi yapar Yag bezleri ise kil kokune yag salgilar Bu yuzden yun ve kil degisik miktarlarda ter tuzlari ve yag icerir Bunun yaninda hayvanin yasadigi ortamdan ileri gelen ot toprak diski artiklari vb kirler de vardir Bu bakimdan islenmemis yun elyafin yapisindaki maddeler olarak soyle siralanabilir 33 keratin yun proteini 28 ter tuzlari 26 kir 12 yun yagi 1 inorganik maddeler Bu kirler yuzunden yikandigi zaman yapak agirliginda bir azalma gorulur Kaba elyaf agirliginin ucte birini ince elyaf ise yarisindan fazlasini kaybeder Yapaginin yikanmasindan sonra agirliginin azalmasina teknikte cekim adi verilir Genellikle kaba elyaf yerine dusuk cekimli yun ince elyaf yerine ise yuksek cekimli yun denilir Keratin Keratin yun proteinidir Proteinler amino asidlerin peptid baglari ile birlesmesi sonucu olusmus polimer bilesiklerdir Keratinin yapisina giren amino asidler alanin arginin serin glutamik asid ve leucindir kimyasal bilesimi ise 50 karbon 22 25 oksijen 16 17 azot 3 4 kukurt 7 hidrojendir Bir protein olan keratinin yapisinda uc tur bag vardir Bunlardan biri Digerleri ise tuz ve Ozet olarak yun proteini olan keratin elyaf boyunca hemen hemen paralel bir sekilde uzanan ve aminoasidlerin ile olusmus polipeptid zincirleri ile bu ana zincir arasinda uzanan yan zincirler ve yine bu yan zincirlerdeki amino ve karboksil gruplarinin notrallesmesi ile meydana gelmis ve ayrica sistin baglarindan ibarettir Yun keratini kovalent ve iyonik baglarin bir arada bulundugu karmasik bir polipeptid sebekesi olarak da dusunulebilir Yapisindaki bu uc farkli bag ve dolayisiyla yapi sekli yunun fiziksel ve kimyasal ozelliklerine etki eder Ter tuzlari Ham yunden sulu ekstraksiyon sonucu ayrilabilen maddelere ter tuzlari denir Oleik ve stearik asid gibi yag asidlerinin potasyum tuzlari ve K2CO3 tan ibarettir Bunlarin yaninda 6 karbonluya kadar kucuk molekullu asetik laktik valerik de hem serbest halde hem de K tuzlari halinde bulunur Bunlarin yaninda leucin glycin tirosin de gorulmustur Bu yuzden ter tuzlarinin bilesimi karmasiktir Kir Dogal haldeki yun elyafi onemli olcude distan gelen kirleri icerir Bu kirler yun yaginin yapiskan olmasi nedeniyle yun uzerinde tutulur ve bunlar ancak yikama ve etme islemleri ile giderilebilir Yun yagi Dogal yaglarin cogu yag asidlerinin bir olan gliserinle yapmis oldugu esterlerdir Yun yaginin bilesimi ise biraz daha farkli olup yag asidlerinin monohidroksilli bir alkol olan kolesterol ve esterleridir gliserin esterleri oldugundan kolesterol gibi buyuk molekullu bir alkolun yag asidleri ile yaptigi bu esterler yani yun yagi bir gibi kabul edilebilir Yun yagi sarimsi beyaz renkte vaksa benzeyen ve organik cozuculerde cozunen bir maddedir Zor sabunlasmasi yuzunden pamuk vaksina ve diger vaksalara benzer Alkollu KOH ile uzun zaman isitilmakla bile guc sabunlasir Yun yagi yapaginin yikanmasi sirasinda yikama banyosuna emulsiyon olusturarak gecer Yikama banyosundan yeniden kazanilan yagin pazarlama degeri yuksektir Yikama banyosundan ilk ayrildiginda kirli sari renkte ve hayvan kokusunda olan yag temizlendikten sonra kokusuz acik sari renkte E N 38 44 oC olan bir madde haline gecer Bu sekilde temizlenmis olan yun yagi yaklasik 20 su ile karisik halde lanolin adi altinda kozmetiklerin yapiminda kullanilir Anorganik maddeler Yunde dogal olarak bulunan anorganik maddeler 1 5 u gecmez Bilesimleri hayvanin yetistigi yere ve yetisme kosullarina gore degisir Genellikle sodyum potasyum kalsiyum tuzlari ve kukurt bilesikleri icerir Fiziksel ozellikleri da bir Merinos yunu isleme atolyesi Yun elyafi sahip oldugu ozellikler ve bunun yaninda uretiminin tuketiminden az olmasi nedeniyle ticari acidan pahali bir elyaf turudur Inceligi yumusakligi egrilme yetenegi ve esnekligi sebebiyle cok aranan bir tekstil hammaddesidir En sicak tutan elyaftir Yaylanma yetenegi Bir tutam elyafin sikistirildiktan sonra basincin dusurulmesi ile eski seklini almasina yetenegi denir Hali dosemelik ve yatak yapilacak yun elyafta bu ozellik aranir Yumusak yunlerde bu yetenek azdir Sert ve karisik lifler bu amac icin en uygunudur Esneklik Yunun esnekligi ve uzama yetenegi onun en onemli ozelligidir Devamli kullanilma sonucu burusan yunlu kumaslardan yapilmis giysiler bu ozelliginden dolayi bir muddet askida durmakla yeniden duzelir Pamuk ipek ve ile karsilastirildiginda bu ozellik en fazla yunde gorulur Kecelesme ozelligi Yun ve diger kil kokenli gosterdigi bu ozellik bitkisel ve kimyasal liflerde gorulmez Yun elyafin ustundeki pullar sicaklik basinc ve alkali veya asid cozeltilerinin etkisi ile mekaniksel hareketler sonucu disa dogru kivrilir Sicaklik ve nem yun liflerini sisirir Korteks tabakasinda epiderm tabakasina nazaran bir cekme gorulur Butun bunlar elyaf yuzeyini kapayan pullarin acilmasina ve geriye dogru kivrilmasina sebep olur Ortu hucreleri birbirlerine kenetlenir ve lifler birbiri uzerine dolanir dugumlenir Bu olaya yunun kecelesmesi denir Kecelesme ozelligi daha cok ince yunlerde kendini gosterir Battaniye serj kumaslari fotr sapkalar yunlu kumaslarin kecelestirilmesi ile yapilir Nem cekme ozelligi Yun en fazla nem ceken elyaftir Kendi agirliginin yarisi kadar nem cekebilir Bu nedenle ticari bakimdan yunun ihtiva edecegi nem miktari belirlenmistir Bu oran 16 18 arasindadir Yun uzerine baglanan su iki turludur Higroskopik su Yun uzerinde fiziksel olarak tutulmustur Elyaf 100 oC civarinda isitilacak olursa bu su tamamen buharlasir Nemli havada durmakla yeniden baglanan su higroskopik sudur Hidrasyon suyu Bu sekildeki su kimyasal olarak baglanmistir Yun asiri isitildigi takdirde bu suyu da kaybeder fakat bu sirada yun zayiflar nemli havaya birakildiginda yeniden su ve eski ozelliklerini kazanmaz Bu yuzden yun kurutulurken cok yuksek sicakliklara isitilmamaya dikkat edilmelidir Yun elyafi islatildiginda dayanikliliginin bir kismini kaybeder ancak gerilme kabiliyetinde artma olur Bicimlenme yetenegi Yun elyafi sicaklik ve nem yaninda basinc altinda tutulursa istenilen sekli alir Sicakta ve buharla yapilan bu sekil verme islemine fikse etme denir Yunde fikse etme islemi bir kimyasal reaksiyon sonucudur Sicakta su buhari ile yun proteinindeki tuz baglari hidroliz sonucu kopar Kopan bu tuz baglari dolayisiyla yunun dayanikliligi azalir kolayca istenilen sekil verilebilir Kumas sogutuldugunda tuz baglari yeniden fakat baska bir sekilde tesekkul eder Boylece yeni bicim korunmus olur Yun eger 150 oC de basinc altinda kaynatilacak olursa bu hidroliz daha ileriye gider Protein kendisini olusturan amino asidlere parcalanir Incelik Yun elyafta incelik s derecesi seklinde ifade edilir Asagidaki tabloda en dusuk 32 s en yuksek 80 s olan bir sira yapilmis ve bunlarin mikron 10 4 cm olarak kalinliklari verilmistir s buyudukce elyaf incelir mikron mikron80 s 18 8 50 s 30 570 s 19 7 48 s 32 664 s 20 7 46 s 3460 s 23 3 44 s 36 258 s 24 9 40 s 38 756 s 26 4 36 s 39 7 Asagida cesitli yun tiplerinin inceliklerine gore siralanmasi ve sahip olduklari ozellikler verilmistir Merinos yunu Merinos koyunundan elde edilen yun tipidir 58 s kalitesinden 90 s kalitesine kadar kalin orta ve ince kaliteleri vardir Kivrimlari fazla ozelligi yuksektir Bu tur yun uretiminde Avustralya dunya uretiminin 60 i ile birincidir Yumusak tutumlu elbiselik kumaslar yapilir Orta yun Orta yun tipleri uzun yunlerle ince yunler arasindadir Kivrim azdir Genellikle 46 s ile 60 s kalitesi arasindadir Yerli Ingiliz koyun irklarindan elde edilir Elbise kumaslari ve battaniye yapiminda kullanilir Uzun yun Uzun tip yunlerin uzunlugu 18 23 cm arasinda ve 44 s 50 s kalitesindedir Kaba olanlari parlaktir Palto ve kumaslar battaniye ve kece yapiminda kullanilir Crossbred melez yun Crossbred melez yunler orta inceliktedir 48 60 s kalitesindedir Merinoslarla yerli koyunlarin melezlesmesinden elde edilen koyun turunden uretilir Genellikle kumas yapiminda kullanilir Hali yunu Hali yunleri cesitli irklara mensup koyunlardan uretilir Bu tip koyunlarin yapagilarinda ince vasat ve uzun lifler yaninda kopek killarina rastlanir Kemp killari kalin uclari sivri kisa ve kaba killardir Renkleri parlaktir Kilin enine kesitinin dortte ucu medula bolgesidir Boyar madde icine nufuz etmedigi icin yun elyaf arasinda istenmez Ucuz yunlu kumaslar dosemelik ve battaniyeler ile kece yapiminda kullanilir Turkiye de yerli koyun irklarindan hali tipi yun elde edilir En iyi kalite yun ve daglic turlerinden uretilir Kimyasal ozellikleriYun elyafi olusturan protein zincirlerindeki yan dallarda COOH ve NH2 gruplari bulunabilir Bu gruplar molekule asidik veya bazik ozellikler kazandirir Yun proteini bu bakimdan amfoter bir maddedir Bu ozelligi bilhassa boyanma kolayligi saglar Asidik ve bazik boyar maddelerle tuz teskil ederek iyonik baglar yaparak boyanir Isik etkisi yun elyafi kirilgan ve gevsek hale getirir boya azaltir Yun sicakliktan da etkilenir 100 105 oC de uzun sure tutuldugunda hidrasyon suyunu kimyasal bagli su kaybetmekten dolayi sert gevsek ve dayaniksiz bir hal alir Daha yuksek sicakliklara isitildiginda ise bozunmaya baslar ve amonyak hidrojen sulfur gibi gaz urunler olusur Yanan yunde ise boynuz kokusu karakteristiktir Asidlerin yune etkisi Seyreltik anorganik asid cozeltileri ile muamele edilen yun bir miktar asid absorplar Bunun sebebi protein zinciri uzerindeki bazik gruplarla birlesmesidir Genellikle 100 g yun 80 mL N HCl ile birlesir Baglanan bu asid yunu su ile calkalamakla bile giderilemez asidler ise yun uzerinde bozundurucu etki yapar Bunlardan nitrat asidi olusumundan dolayi koyu sari bir renk verir Alkalilerin yune etkisi Sodyum ve potasyum karbonat amonyak ve sabun gibi zayif alkalilerin cozeltileri yun elyafa etki etmez Tipki asidlerde oldugu gibi protein zincirindeki asidik gruplar tarafindan bir miktar alkali de absorbe edilir Seyreltik sodyum ve potasyum hidroksid cozeltileri ise yunu etkiler 5 lik sodyum veya potasyum hidroksidle kaynatildiginda tamamiyle cozunur Ayrica bakinizDinkleme TiftikDis baglantilarYun Iplik Boyama Nigde 27 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkiye Kultur Portali Kaynakca 27 Eylul 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Kasim 2006 Wikimedia Commons ta Yun ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir