Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sibirya Yupikçesi (kendilerince Yupigestun), Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska'ya bağlı St. Lawrence Adasında ve Rusya'ya bağlı yaşayan Sibirya Yupikleri tarafından konuşulan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.400 kişilik nüfustan 1.000 kadarı, Rusyadaki 900 kişilik nüfustan ise ancak 300 tanesi anadillerini konuşabiliyor.
| Sibirya Yupikçesi | |
|---|---|
| Yupigestun | |
| Ana dili olanlar | Amerika Birleşik Devletleri (Alaska), Rusya () |
| Konuşan sayısı | 1.000 (ABD, 2007) + 300 (Rusya; Naukan dahil) (tarih gerekli) |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Latin |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | ypk |
| ISO 639-3 | ess |
Soğuk Savaş yıllarında (1948-1988) ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki siyasi çekişmeler Bering'in her iki yakasındaki Sibirya Yupiklerini yıllarca ayrı tutmuş, dillerinin korunup gelişmesi, soyunun tehlikede olmasına rağmen, ihmal edilmiş ve engellenmiştir.
Eskimo dilleri içindeki yeri
- Eskimo - Aleut dilleri
- Aleut dilleri
- Eskimo dilleri
- Yupik dilleri
- Sirenik Yupikçesi
- Öz Yupik dilleri
- Sibirya Yupikçesi
- Naukan Yupikçesi
- Alaska Yupikçesi (Yupikçe & Çupikçe)
- Supikçe
- İnuit dilleri
- Yupik dilleri
Konuşanları
St. Lawrence Adasındaki 1.400 Sibirya Yupiği içinde anadilini konuşan kişi sayısı 1.000 dir. Adada iki dillilik (Yupikçe ve İngilizce) görülür.
Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında yapılan sayıma göre Sibirya Yupiklerinin nüfusu 1.100 kişi olup anadilini konuşabilenlerin (yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu) sayısı 1.050 kişidir.
Rusya'da Naukan ve Sirenik Yupikleri dahil Sibirya'daki bütün Yupiklerinin nüfusu 1.700 olup bunlardan 800 kadarı anadilini konuşabiliyor. Birçoğu da Çukçice ile Rusçayı akıcı biçimde konuşabilmektedir. Anadilleri 1997 yılında tükenen Sirenik Yupiklerinin günümüzdeki dilleri Sibirya Yupikçesi ya da Rusçadır.
Alfabe
ABD'de Alaska eyaletine bağlı St. Lawrence Adasında Latin alfabesi, Rusya federasyonunda ise Kiril kökenli alfabe kullanılır.
Rusya Federasyonunda kullanılan Kiril kökenli Eskimo alfabesi :
| А а | Б б* | В в | Г г | Ӷ ӷ² | Д д* | Е е | Ё ё | Ж ж* | З з |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | b | v | g | ǧ | d | e | ë | ž | z |
| И и | Й й | К к | Ӄ ӄ² | Л л | Лъ лъ | М м | Н н | Ӈ ӈ² | Нъ нъ |
| i | j | k | q | l | ł | m | n | ŋ | � |
| О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ў ў² | Ф ф | Х х | Ӽ ӽ² |
| o | p | r | s | t | u | w | f | h | x |
| Ц ц* | Ч ч* | Ш ш | Щ щ* | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
| c | č | š | šč | " | y | ' | è | ju | ja |
NOTLAR:
- Ünlüler uzun ya da kısa olur; fakat yazıya yansıtılmayabilir/ӈъ = ŋ
- Alternatif karakterler: ӷ = г’, ӄ = к’, ӈ = н’, ў = w, ӽ = х’
- * Eskimoca kelimelerde kullanılmaz.
St. Lawrence Adasındaki şive için Latin alfabesinden uyarlanan Sivuqaq Yupik alfabesi, 1970 lerin başında Fairbanks Alaska Üniversitesinden tarafından Linda Aghnaghaghpik Badten, Sharon Pungowiyi Orr ve diğer Yupik konuşucuların katkılarıyla oluşturulmuştur.
Eğitim
Sovyet döneminde 1920 lerin sonunda Kiril kökenli alfabe oluşturulmuş ve okullarda kullanılmaya başlanmıştır. Daha sonra alfabe 1930 ların sonunda yenilenmiştir. Yupikçe okuma parçaları ve öykü kitapları Rusça çevirileriyle birlikte Ekaterina Rubtsova (Е. С. Рубцова, 1888-1971) ve Georgiy Menovşçikov (Г. А. Меновщиков, 1911-1991) gibi dilcilerce yayımlanmıştır.
Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletine bağlı olan St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupiklerinin dilleri yıllarca ihmal edilmiş, ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA Alaska Native Claims Settlement Act) yürürlüğe girene kadar okullarda öğretilmesi engellenmiştir. 1970 lerin başında Latin kökenli Yupik alfabesinin oluşturulmasından sonra Alaska Yerli Dil Merkezi (ANLC),Kızılderili İşleri Bürosu (BIA, Bureau of Indian Affairs) ve Unalakleet'te konuşlanan St. Lawrence Adasındaki Malzeme Geliştirme Merkezi (Materials Development Center) tarafından geleneksel Yupik öykülerinin metinleri ve okuma kitapları yayımlanmış olup bunlar Gambell ve Savoonga okullarında kullanılmaya başlanmıştır. Gambell'deki okulun iki binası olup, birinde okul öncesi başlangıç eğitimi (Head Start) yapılırken diğeri anaokulu ve lise olarak kullanılmaktadır. 1970 lerden günümüze kadar çok sayıda kitap ve kitapçık yalnızca Yupikçe ya da hem Yupikçe hem İngilizce iki dilli basılmıştır. Bir okulda üç yıl sınıf yardımcısı olarak çalışan Yupikçe öğretmenlerine Alaska eyaleti tarafından Yerel Tanınan Uzman (LRE, Locally Recognized Expert) sertifikası verilmektedir.
1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Sibirya Yupiklerinden olan öğrencilerin sayısı :
| Okul Bölgesi | Anadilini konuşabilenler | Konuşamayanlar | Toplam öğrenci sayısı |
| Anchorage | . | 2 | 2 |
| Bering Strait | 227 | 12 | 239 |
| Nome City | 10 | 17 | 27 |
| TOPLAM | 237 | 31 | 268 |
Örnekler
Sibirya'dan
- йук (sg) йугыт (pl) insan
- аӷна́ӄ kadın
- ата́ baba
- насӄуӄ baş, kafa
- ӄытӈилъӄўаӄ ayakkabı topuğu, ökçesi
- аӷвы́ӄ balina
- ука́зиӄ tavşan
- ӄауа́к kuş
- ниӷраӄ kafes
- мыӄ (sg) мыӷыт (pl) su
- акин (sg) акитын (pl) yastık
- хуаӈа ben
- хуанӄутуӈ biz ikimiz
- хуаӈкута biz (en az üçümüz)
- ылъпак sen
- ылъпытак siz ikiniz
- ылъпыси siz (en az üçünüz)
- ылъна o
- ылъкык o ikisi
- ылън’ит onlar (en az üçü)
Alaska'dan
- igaq: el
- igaghvik: okul
- aqelqaamavik, aqelqaghvik, aqelqiqvik: otel
- yughaghta: rahip (Katolik ve Protestan)
- tengegkayuk: uçak
- igaghyaghqaq: kâğıt
- ullghitak, pangalgusik: kar motosikleti
- eltughaq: torun
- sikuq: iğne
- Sivuqam nangaghnegha = Sivuqaq (St. Lawrence) bilgisi
- kalanta, tanqighsuun: takvim
- tanqiq: ay
- Qaluvik: Ocak
- Nazighaghsiq: Şubat
- Teghiglugsiq: Mart
- Lluughvik: Nisan
- Kiigem Aghnaa: Mayıs
- Pinaghvik: Haziran
- Ellngaghvik: Temmuz
- Palighvik: Ağustos
- Kumlavik: Eylül
- Naayvaghvik: Ekim
- Aqumuq: Kasım
- Kaneghyengesiq: Aralık
Dipnotlar
- ^ . 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
- ^ a b c d "Christopher Petuwaq Koonooka (2005), Yupik language instruction in Gambell (Saint Lawrence Island, Alaska), Études/Inuit/Studies, vol. 29, n° 1-2, 2005, p. 251-266" (PDF). 22 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Eylül 2010.
- ^ Michael E. Krauss (2007) 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
- ^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
- ^ . 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ^ (PDF). 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010.
- ^ ANLC Publications, Siberian Yupik Eskimo[]
- ^ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Eylül 2010.
- ^ Г. А. Меновщиков, Азиатских эскимосов язык 11 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Языки мира. Палеоазиатские языки. - М., 1997. - С. 75-81
- ^ Anna Berge, Contact-induced lexical development in Yupik and Inuit languages], Alaska Native Language Center, University of Alaska Fairbanks
- ^ "Native Languages: Months" (PDF). 9 Aralık 2011 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 18 Eylül 2010.
- ^ Michael E. Krauss (1975), St. Lawrence Island Eskimo Phonology and Orthography, Linguistics. Volume 13, Issue 152, Pages 39–72
Konuyla ilgili yayınlar
- Shinen, David C. 1962. "Notes on Saint Lawrence Island Yupik phonology." In Science in Alaska: Proceedings of the 12th Alaska Science Conference, Aug. 28-Sept. 1, 1961, 16-17. Ann Arbor: Edwards Brothers.
- Shinen, David C. and Marilene Shinen. 1978. "Some discourse features in Siberian Yupik Eskimo narrative." Work Papers of the Summer Institute of Linguistics, University of North Dakota 22: 29-46.
Dış bağlantılar
- St Lawrence Adası şivesinde hayvan adları5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Sibirya Yupikcesi kendilerince Yupigestun Amerika Birlesik Devletlerinde Alaska ya bagli St Lawrence Adasinda ve Rusya ya bagli yasayan Sibirya Yupikleri tarafindan konusulan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili Alaska Yerli Dil Merkezine gore Alaska daki 1 400 kisilik nufustan 1 000 kadari Rusyadaki 900 kisilik nufustan ise ancak 300 tanesi anadillerini konusabiliyor Sibirya YupikcesiYupigestunAna dili olanlarAmerika Birlesik Devletleri Alaska Rusya Konusan sayisi1 000 ABD 2007 300 Rusya Naukan dahil tarih gerekli Dil ailesiEskimo Aleut EskimoYupikSibirya YupikcesiYazi sistemiLatinDil kodlariISO 639 2ypkISO 639 3ess Soguk Savas yillarinda 1948 1988 ABD ile Sovyetler Birligi arasindaki siyasi cekismeler Bering in her iki yakasindaki Sibirya Yupiklerini yillarca ayri tutmus dillerinin korunup gelismesi soyunun tehlikede olmasina ragmen ihmal edilmis ve engellenmistir Eskimo dilleri icindeki yeriEskimo Aleut dilleri Aleut dilleri Eskimo dilleri Yupik dilleri Sirenik Yupikcesi Oz Yupik dilleri Sibirya Yupikcesi Naukan Yupikcesi Alaska Yupikcesi Yupikce amp Cupikce Supikce Inuit dilleri Inyupikce Bati Kanada Inuitcesi Dogu Kanada Inuitcesi Gronland InuitcesiKonusanlariSt Lawrence Adasindaki 1 400 Sibirya Yupigi icinde anadilini konusan kisi sayisi 1 000 dir Adada iki dillilik Yupikce ve Ingilizce gorulur Alaska da 1980 ile 1992 yillarinda yapilan sayima gore Sibirya Yupiklerinin nufusu 1 100 kisi olup anadilini konusabilenlerin yetiskinlerin hepsi ve cocuklarin cogu sayisi 1 050 kisidir Rusya da Naukan ve Sirenik Yupikleri dahil Sibirya daki butun Yupiklerinin nufusu 1 700 olup bunlardan 800 kadari anadilini konusabiliyor Bircogu da Cukcice ile Ruscayi akici bicimde konusabilmektedir Anadilleri 1997 yilinda tukenen Sirenik Yupiklerinin gunumuzdeki dilleri Sibirya Yupikcesi ya da Ruscadir AlfabeABD de Alaska eyaletine bagli St Lawrence Adasinda Latin alfabesi Rusya federasyonunda ise Kiril kokenli alfabe kullanilir Rusya Federasyonunda kullanilan Kiril kokenli Eskimo alfabesi A a B b V v G g Ӷ ӷ D d E e Yo yo Zh zh Z za b v g ǧ d e e z zI i J j K k Ӄ ӄ L l L l M m N n Ӈ ӈ N ni j k q l l m n ŋ O o P p R r S s T t U u Ў y F f H h Ӽ ӽ o p r s t u w f h xC c Ch ch Sh sh Sh sh Y y E e Yu yu Ya yac c s sc y e ju ja NOTLAR Unluler uzun ya da kisa olur fakat yaziya yansitilmayabilir ӈ ŋ Alternatif karakterler ӷ g ӄ k ӈ n y w ӽ h Eskimoca kelimelerde kullanilmaz St Lawrence Adasindaki sive icin Latin alfabesinden uyarlanan Sivuqaq Yupik alfabesi 1970 lerin basinda Fairbanks Alaska Universitesinden tarafindan Linda Aghnaghaghpik Badten Sharon Pungowiyi Orr ve diger Yupik konusucularin katkilariyla olusturulmustur EgitimSovyet doneminde 1920 lerin sonunda Kiril kokenli alfabe olusturulmus ve okullarda kullanilmaya baslanmistir Daha sonra alfabe 1930 larin sonunda yenilenmistir Yupikce okuma parcalari ve oyku kitaplari Rusca cevirileriyle birlikte Ekaterina Rubtsova E S Rubcova 1888 1971 ve Georgiy Menovscikov G A Menovshikov 1911 1991 gibi dilcilerce yayimlanmistir Amerika Birlesik Devletlerinin Alaska eyaletine bagli olan St Lawrence Adasindaki Sibirya Yupiklerinin dilleri yillarca ihmal edilmis ABD Kongresinde 18 Aralik 1971 tarihinde Alaska Yerli Talepleri Cozumleme Yasasi ANCSA Alaska Native Claims Settlement Act yururluge girene kadar okullarda ogretilmesi engellenmistir 1970 lerin basinda Latin kokenli Yupik alfabesinin olusturulmasindan sonra Alaska Yerli Dil Merkezi ANLC Kizilderili Isleri Burosu BIA Bureau of Indian Affairs ve Unalakleet te konuslanan St Lawrence Adasindaki Malzeme Gelistirme Merkezi Materials Development Center tarafindan geleneksel Yupik oykulerinin metinleri ve okuma kitaplari yayimlanmis olup bunlar Gambell ve Savoonga okullarinda kullanilmaya baslanmistir Gambell deki okulun iki binasi olup birinde okul oncesi baslangic egitimi Head Start yapilirken digeri anaokulu ve lise olarak kullanilmaktadir 1970 lerden gunumuze kadar cok sayida kitap ve kitapcik yalnizca Yupikce ya da hem Yupikce hem Ingilizce iki dilli basilmistir Bir okulda uc yil sinif yardimcisi olarak calisan Yupikce ogretmenlerine Alaska eyaleti tarafindan Yerel Taninan Uzman LRE Locally Recognized Expert sertifikasi verilmektedir 1987 1988 doneminde Alaska okul bolgelerinde Sibirya Yupiklerinden olan ogrencilerin sayisi Okul Bolgesi Anadilini konusabilenler Konusamayanlar Toplam ogrenci sayisiAnchorage 2 2Bering Strait 227 12 239Nome City 10 17 27TOPLAM 237 31 268OrneklerSibirya dan juk sg jugyt pl insan aӷna ӄ kadin ata baba nasӄuӄ bas kafa ӄytӈilӄyaӄ ayakkabi topugu okcesi aӷvy ӄ balina uka ziӄ tavsan ӄaua k kus niӷraӄ kafes myӄ sg myӷyt pl su akin sg akityn pl yastik huaӈa ben huanӄutuӈ biz ikimiz huaӈkuta biz en az ucumuz ylpak sen ylpytak siz ikiniz ylpysi siz en az ucunuz ylna o ylkyk o ikisi yln it onlar en az ucu Alaska dan igaq el igaghvik okul aqelqaamavik aqelqaghvik aqelqiqvik otel yughaghta rahip Katolik ve Protestan tengegkayuk ucak igaghyaghqaq kagit ullghitak pangalgusik kar motosikleti eltughaq torun sikuq igne Sivuqam nangaghnegha Sivuqaq St Lawrence bilgisi kalanta tanqighsuun takvim tanqiq ay Qaluvik Ocak Nazighaghsiq Subat Teghiglugsiq Mart Lluughvik Nisan Kiigem Aghnaa Mayis Pinaghvik Haziran Ellngaghvik Temmuz Palighvik Agustos Kumlavik Eylul Naayvaghvik Ekim Aqumuq Kasim Kaneghyengesiq AralikDipnotlar 9 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Kasim 2012 a b c d Christopher Petuwaq Koonooka 2005 Yupik language instruction in Gambell Saint Lawrence Island Alaska Etudes Inuit Studies vol 29 n 1 2 2005 p 251 266 PDF 22 Agustos 2014 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 16 Eylul 2010 Michael E Krauss 2007 9 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Native languages of Alaska In The Vanishing Voices of the Pacific Rim Panu Hallamaa 1997 Unangam Tunuu and Sugtestun A Struggle for Continued Life 14 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Northern Minority Languages Problems of Survival Senri Ethnological Studies 44 1997 pp 187 223 28 Ekim 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Eylul 2010 PDF 14 Mayis 2011 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 15 Eylul 2010 ANLC Publications Siberian Yupik Eskimo olu kirik baglanti Bilingual Bicultural Education Programs 15 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Eylul 2010 G A Menovshikov Aziatskih eskimosov yazyk 11 Mayis 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Yazyki mira Paleoaziatskie yazyki M 1997 S 75 81 Anna Berge Contact induced lexical development in Yupik and Inuit languages Alaska Native Language Center University of Alaska Fairbanks Native Languages Months PDF 9 Aralik 2011 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 18 Eylul 2010 Michael E Krauss 1975 St Lawrence Island Eskimo Phonology and Orthography Linguistics Volume 13 Issue 152 Pages 39 72Konuyla ilgili yayinlarShinen David C 1962 Notes on Saint Lawrence Island Yupik phonology In Science in Alaska Proceedings of the 12th Alaska Science Conference Aug 28 Sept 1 1961 16 17 Ann Arbor Edwards Brothers Shinen David C and Marilene Shinen 1978 Some discourse features in Siberian Yupik Eskimo narrative Work Papers of the Summer Institute of Linguistics University of North Dakota 22 29 46 Dis baglantilarSt Lawrence Adasi sivesinde hayvan adlari5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde