Tuvalar veya Tıvalar (Tuvaca: Тывалар, Tıvalar), Rusya'nın Tuva Cumhuriyeti'nde ve Moğolistan'ın kuzeyinde yaşayan bir Türk halkıdır. Dilleri Türk dilleri'nin Sibirya grubu'na ait Tuvaca'dır. Toplam nüfusları 350.000 civarındadır. Tuvalara bazı dönemlerde Soyon, Sayan, Soyot, Uranhay adları verilmiştir. Boy esasında ise Tuvaların Kırgız boyundan bazıları da Tuvaların Uygur boyundan olduğu bilinmektedir. Üst kimlik olarak Tuva adı benimsenmiştir. Moğolistan'da yaşayan Duhalar Tuvaların ayrıksı kabilesidir.
Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
---|---|
Rusya | 313.940 |
Özbekistan | bilinmiyor |
Çin | 4.000 (2000 yılı) |
Moğolistan | 100.000 |
Kırgızistan | bilinmiyor |
Türkiye | bilinmiyor |
Ukrayna | bilinmiyor |
Diller | |
Din | |
Tuva adının anlamı
Tuva Türkleri günümüzde kendilerini Tıva olarak tanımlar. Tıva ve Tuva sözlerinin anlamı ile ilgili Tuva Türkçesinde bilindik bir sözcük bulunmamaktadır. Coğrafik dolaydaki çok yakın toplumlardan Duhalar veya Tuhalar ise kendilerini Tuuha ve ayrıca Tofalar, Tubalar bulunur. Kendilerini Tıa kişi olarak tanımlayan en kuzeyde yaşayan Türklerden Dolganlar ise Sahalar arasında sayılmaktadır. Dolgan Türkçesinde Tıa sözünün anlamı tundra anlamına gelmektedir. Uranhay sözü ile çok yakın bir anlama sahiptir. Bu yüzden Güney Sibirya Türk toplumları başta olmak üzere Moğol ve Evenki gibi birçok toplumu da kapsayacak adlandırmalar olmuştur.
Tarihleri
Tuvalar Çin kaynaklarında Tu-po, Tu-p'o şekillerinde geçer. Bulundukları yerler kuzeyde Hsiao-hai ile batıda Kırgız Türkleri, güneyde Uygur Türkleri ile sınırlıdır. Üç boya ayrılmışlardır. Her biri kendini yönetir. Otları toplayıp kulübe yaparlar, tarım ile uğraşmazlardı. Tuva topraklarında çok miktarda ve çok türde ot bulunurdu. Bunların köklerini toplayıp şifalı yemekler yaparlardı. Avcılık yaparlardı. Kuş, balık yaygın olarak tüketilirdi. Samur kürk ve geyik derisi giyimleri vardı. Ölüleri ağaç kutu ile dağın içine ya da ağaların üzerine bırakırlardı. Kendilerini saf kan Türk kabul ederler. Toplumda cezalandırmaya gerek duyulmamıştı, çalınan mal olsa iki katı geri ödenirdi. Kurıkan Türklerine yakındırlar. Tuba veya Tuvas, Moğolların kuzeybatısında, Tuhas, Toeles, Kırgıs ve Hang-has (Hakas) Türkleri ile birlikte adı geçen bir Türk halkıdır. Tuhas Türkleri de Şibir Türkleri ile birlikte anılan yine Türk soylu bir halktır. Tumat adı da yine Türk toplulukları içinde adı geçen Selenge'nin batısında oturan diğer halklar gibi Moğollar tarafından orman halkı olarak adlandırılmıştır. Urianghai,Urianghacin, Urianghan, Urianghat, Urianghadai şekillerinde geçen Türk halkı ise Tanglu dağlarının kuzeyinde yaşamaktadır. “Tıva” – ırkkökeni ilk defa Sayan-Altay bölgesinde Türk Uygurları ile ilişkilidir.
Tuvaları geçim kaynakları göz önüne getirilirse tipik olarak iki gruba ayrılır:
- Batı’da: Bozkır bölgelerinde tarım ve büyük-küçük baş hayvancılıkla uğraşanlar.
- Doğu'da: Tayga bölgesinde, avcılık ve Ren geyiği-sürübesiciliği yapanlar.
Tuva tarihi, antik yerleşim kalıntılardan Paleolitik Çağa kadar geriye gittiği öne sürülür. Sayan Dağları yakınındaki Tayga bölgesinde avcılık ve balıkçık yaparak yaşamışlardır. Tuva'da Sakalardan kalmış birçok buluntu vardır. M.Ö. 2. yüzyılda, Hun İmparatorluğu'nda yerleşik yaşamla birlikte göçebe yaşama da başlamışlardır.
Tuva adı eski Çin kaynaklarındaki T'o-pa boy adından gelmektedir. Topalar Eski Türklerin ana toprağı olan günümüzdeki Kuzey Çin topraklarında M.S. 4.-6. asırlarda 200 yıl kadar sürmüş olan Topa Devletini kurmuşlardır.
M.S. 500 yılından sonra, Türk yerleşimciler erken-Orta Çağ'da Köktürk devletinin parçası olarak bölgede yaşamaya başlamışlardır.
M.S. 1000 yılında, Tuba (Dubo) kabileleri dağlık-Tayga'da, Sayan sahasında, Samodi halklarını devirerek bölgeye yerleştiler.
1207 yılında, Tuvalar Cengiz Han'ın işgaline uğramış ve Moğollar bölgede etki alanlarını artırınca sonunda Moğol İmparatorluğu'nun bir egemenliğinde kalmışlardır. Moğol hakimiyeti yüzyıllar sürse de Tuvalar Türklüklerini kaybetmemişler, Moğollarla ırki karışmaya engel olmuşlardır. O devirde yazılmış olan "Moğolların Gizli Tarihi" adlı eserde Tuvalardan "Tuba" olarak bahsedilir.
1634 yılında, Moğol lideri Ombo Erdeni Altan Han (saltanat. 1627–1651) Rusya'ya bağlılığa yemin edmiştir.
17. yüzyılda Tuvalar Budizmi kabul etmişlerdir.
18. yüzyılda: Mançu ve Ch’ing Hanedanlığı (清朝, Qīng cháo) Tuvalar üzerinde egemen olmuştur.
1883-1885 yıllarında Tuva'da Çin-Mançur yönetimine başkaldıran 300 kadar kahraman Tuvalıdan 60'ı başbuğları Sambajık başkanlığında Ötüken (Ödügen)'i korumak için çetin şartlara rağmen sonuna kadar direnmişlerdir. Bu olay Tuvaların en önemli ayaklanma olayıdır. Sonunda Çin yönetimi acımasızca bu kahramanları yakalayıp başlarını keserek Tuvaların mukaddes saydığı aşıtlara dikmiştir. Tuva Tarihinde bu olaya "Aldan Maadırlar" ve "Aldan Durgunnar" adı verilmiştir.
1911-1912 yıllarında "Homdu Dayını" adı verilen Çinlilerle Moğollar arasındaki savaşa binlerce Tuvalı katılmış ve Çinlilere karşı cephe alarak Moğolları desteklemişlerdir.
Tuvalar, 1914 yılında ilk Tuva Halk Cumhuriyeti'ni, sonra Tuva Özerk Sovyetler Birliği Cumhuriyeti'ni ve en son günümüz de Tuva Cumhuriyeti (Тыва Республика)'ni kurmuşlardır.
Nüfus
Rusya Federasyonunda Rusya'ya göre nüfus 313.940'tır. Tuvaların %35’i kırsal bölgede, %65'i şehirlerde yaşarlar ve kullandıkları tek dil Tuvacadır.
Tuva Cumhuriyetindeki Tuvalar
Tuvaların büyük çoğunluğu Tuva Cumhuriyetinde yaşamaktadır.
Tofalar
Karagaslar da denilen Tofalar, Tuva'nın kuzeydoğusunda ve İrkutsk bölgesinde yaşarlar. Nüfusları çok azdır. Tofaların Tuvaların bir alt dalı olduğu tahmin edilmektedir. Dil ve kültürleri çok benzerlik gösterir.
Altay Tuvaları
Altay adlı bölge günümüzde dört devletin sınırları içinde yer alır. Çin'in özerk Türk cumhuriyeti Doğu Türkistan'ın kuzey bölümü Altay adıyla söylenir. Moğolistan'ın batısı bölümü, Kazakistan'ın doğu bölümü, Rusya Federasyonu içinde ise Türklerin yaşadığı Altay Özerk Cumhuriyeti ve Altay Kray Bölgesi bulunmaktadır. Tuvalar ise hem Doğu Türkistan'da hem de Moğolistan'daki Altay yerleşimleri dolaylarında seyrek nüfuslu olarak yaşamaktadırlar.
Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde
Altay Tuvaları daha çok Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin Altay İline bağlı Burçin İlçesindeki Hemuhanas yerleşim yerinde yaşarlar. Tuvaca konuşanların sayısı en az 2.400'dür. Çin'deki Tuvalar Çin Hükûmeti tarafından "Moğol" etnik grubunun bir parçası olarak tanınır. Hanas Gölü çevresinde Tuvalar daha çok hayvancılık özellikle malcılık işleri ile uğraşmaktadırlar. Cungar Tuvaları (Jungar-Tuwiner) Burçin, Kaba nahiyelerinde ve Kanas Gölü yöresinde Tuvalar yaşarlar.
Moğolistan'da
Moğolistan'da en az 27.000 Tuva bulunur. Moğolistan'ın en batısında Tsengel (Sengel) adlı yerleşim yerinin büyük çoğunluğunu Tuvalar oluşturur.
Kazakistan'da
Kazakistan'nın doğusundaki Altay bölgesinde de bazı küçük Tuva grupları yaşamaktadır.
Tuvalarda boylar
Günümüz Tuvaları aynı Türkiye Türkleri gibi harmanlaşmıştır. Yani türlü Türk boyları arasında büyük bir karışım söz konusu olmuştur. Bilhassa soyadlarda kimin hangi boydan geldiği yaklaşık olarak tahmin edilebilir. Tuva'daki Türk boylarının adları şunlardır: Aba, Tele, Uygur, Payagu, Tas, İrgit (İrkut), Soyan, Çodu Sarıg, Telek, Baysara, Kırgız, Hal, Balıkçı, Hertek, Kuskun, Mungat, Şagay vs. Ayrıca 17. yüzyıl Rus gezginlerinin eserlerinde bahsedilen Tuva boyları da bulunur. Soyan, Maadı, Oorjak, Küjit, Toju, Karzzal, Çoodu, Todot, vs. 13. asır elyazma eserlerde Monguş, Tumat, Toju, Tongok ve Salçak (veya Selçuk) geçmektedir.
Tuvada yaygın adlar
Tuvada Tuvalar kız ve oğullara genel olarak Türkçe adlar vermektedirler. Fakat Türkçe adların dışında en çok Tibetçe adlar göze çarpar. Belli bir yaş serisindeki kişilerde ise Rusça adların görülmesinin sebebi Sovyetlerin eski zamanlarda yaptığı Rusça adları yaygınlaştırma, güzel gösterme çalışmalarının bir sonucudur. Tuvalarda Tibetçe adların görülmesinin sebebi ise dini yakınlıktan dolayıdır. Tuvalar Tibet Budizmi'ne mensuptur.
Ayas (Türkçe erkek adı), Mergen (mahir,akıllı. Erkek adı), Şolban (Türkçe.yıldız.Erkek adı), Sayan (Erkek adı), Aldınay (Türkçe kız adı. Altın-ay), Çinçi (Türkçe kız adı. boncuk), Çoygana (iğne yapraklı bir tür ağaç. Kız adı), Çoduraa (kara yemişenli bir tür ağaç.kız adı). Sayzana (bir tür çocuk oyunu. kız adı), Baylak (bereket,zenginlik. Türkçe erkek ve kız adı), Belek (Tanrıdan kutsi hediye. Türkçe kız ve erkek adı).
Kültür
Tuva halkının en meşhur destanı Keser olup 1963 yılında Kızıl şehrinde neşredilmiştir. Sovyet yanlısı Salçak (Selçuk) Toka (doğ.1901) meşhur yazarlarından biridir. Tuvalar, İslam Öncesi Türk inancı olan Gök Tanrı veya Şamanizm inancı ile birlikte Moğolistan'ın tesiri ile Lamaizm (Tibet Budizmi) dinini bir arada yaşayan bir Türk topluluğudur.
Tuva yemek kültürü
Tuva mutfağı (Rusça: Тувинская кухня) incelendiğinde Tuva yemek kültürünün yaylak- kışlak türünde yaşayan Türk yemek kültürünü içerdiği görülür. Yaylacılık ve göçebe kültür yemek kültürünü etkilemiştir. Bu yüzden et ve süt ürünleri yönünden boldur. Komşuları olan Türk toplulukları ve Moğol toplulukları ile benzer bir yemek kültürü vardır. İçeceklerden sütlü çay, kımız, hoytpak (fermente süt türü). Süt ürünlerinden bıştak (peynir türü), kurut (kurutulmuş peynir türü), tarak (koyu sıvı şekilde), aarjı (kurutulmuş peynir türü). Et yemeklerinden sogaja, kara mün, uja (koyunun but etinden yapılır), tırtkan (doğranmış etten), çereme, ijin-hırın, huujuur, boova ve boorzak, buuza, mançı (Kayseri mantısına göre çok büyük bir mantı türü, yumruk/sumsa mantı), dalgan (arpanın kavrulmuş unu). Baharatlardan kulça ve koynut.
Hoy Özeer
Mal özeeri de denir. Tıva (Tıva) Türklerinin hayvanları keserken bir merhamet göstergesi olarak yaptıkları tören. Hoy, koyun ; özeer, kesmek demektir.
Alfabe
Tuvaların ulusal alfabesi Göktürk, Köktürk, Orhun, Yenisey diye de bilinen Türk Alfabesidir. Türk Alfabesinin bütün Türk Dünyasında kullanımının kaybolması üzerine Uygur Türklerini de içinde barındıran Tuvalar Soğd kökenli olduğuna inanılan alfabeyi, yani Uygur Türk Devleti alfabesini kullanmaya başladılar. Bu kullanım asırlarca sürmüştür. 20. yüzyıla değin komşuları Moğollarla birlikte Uygur Alfabesini kullanan Tuvalar 20. asırda Latin Alfabesine geçmiştir. Fakat Sovyet Rusya işgali ile sovyet propagandaları ile Kiril Alfabesine zorla geçirilmişlerdir. Günümüzde eğitim sisteminden bütün diğer alanlara kadar Rus Kiril Alfabesi kullanılmaktadır. Latin Alfabesine geçiş ile ilgili mali herhangi bir altyapı desteği olmadığından Rus Kiril Alfabesini kullanmak mecburiyetinde kalmıştır. Rusya Federasyonu Kiril Alfabesinden kopmayı engellemek için siyasi çevikliğini kullanmaktadır.
Din
Halkın tarihi din değişim süreci şöyle olmuştur: Eski Türkler devrinde Tıva Türklerini oluşturan Türk boyları da Budizmin tesirinde kalmışlardır. Budizm, önce Hindistan'da devlet kuran Yüe-Çi Türkleri arasında yayılmıştır. Yüe-Çi'ler, Budizmin yayılmasına yardımcı oldular. Budizm; To-ba Türkleri zamanında şimdiki Kuzey Çin'deki eski Türkler arasında da yayıldı. M.S. VI. yüzyıl sonlarında Göktürk Hakanı To-Po (572-581), Budizmi kabul etti. Bu inancı Göktürkler arasında yaymaya çalıştı. Ölümünden sonra, Göktürkler bu dini tutmadılar. Bilge Kağan, bir aralık Budizme meyleder gibi olmuşsa da, Göktürk veziri Tonyukuk, bu inancın Türk karakterine uymadığını söyleyerek onu vazgeçirmiştir. Tıva halkının atalarından Uygurlar arasında ise, Budizm yaygın bir din olarak görülür. Günümüzde Tuvalar hem Gök Tanrı inancının günümüze yansıması olan Şamanizm'i hem de Tibet Budizmi olan Lamaizm'i benimsemişlerdir. Özellikle başkent Kızıl şehrinde ticaret ile uğraşan Kırgızlar ise İslam dinine mensupturlar. Yine başkent Kızıl'da göçetmeye başlayan Ruslar ise Hristiyan'dır. Ülkede Hristiyan-Budizm çekişmesi vardır. Misyonerler, başkent Kızıl odaklı olarak çalışmakta halk arasında Hristiyanlığı yaymak için basın-yayın yoluyla faaliyet göstermektedir. Tuvaları Hristiyanlaştırabilmek için misyonerler hummalı bir çalışma içerisinde. Hakas Türkleri ve Saha Türklerinin çoğunluğunu Hristiyanlaştıran misyonerler Rusya yönetiminden de izin almış durumda. Hatta İncil Tuvacaya çevrilip 2011 yılında binlerce adet basıldıktan sonra dağıtıma geçildi. Ayrıca İncil Rusça olarak Tuva’da satılmakta veya ücretsiz dağıtılmaktadır. Rusçasına ilgi göstermeyen Tuvaları bu defa da dil yönünden ele geçirmek ve sonra asimile etmek peşindedirler. Tuva Cumhuriyetinin başkenti Kızıl şehrine kilise kurup Tuva gençlerini Hristiyanlığa çekmeye başladılar. İrkutsk’taki Tuvalardan mahkûmlara İncillerin gönderilmesi çalışması vardır.
Kaynakça
Dil ve Linguistik
- Bičeldey K. A. Фарингализация в тувинском языке (Pharyngealisation in the Tuvan language). Kyzyl: Tipografija tyvinskogo gosudarstvennogo universiteta, 1999.
- Chadamba, Z. B. Тоджинский диалект тувинского языка (The Tozhu dialect of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvknigoizdat, 1974.
- Dambyra, I. D. Vokalizm kaa-xemskogo govora v sopostavlenii s drugimi govorami i dialektami tuvinskogo jazyka [Vocalism of the vernacular of Kaa-Xem in comparison with other vernaculars and dialects of the Tuvan language]. Novosibirsk, ID "Sova", 2005.
- Doržu, M. D. Бай-тайгинский говор в системе диалектов тувинского языка [The vernacular of Bay-Tayga in the dialect system of the Tuvan language]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2002.
- Katanov, N. F. Опыт исследования урянхайского языка с указанием главных родственных отношений его к другим языкам тюркского корня (Preliminary investigation of the Uriankhai language, with indications of its main genetic affiliations with other languages of Turkic stock). Kazan: 1903.
- Khabtagaeva, Baiarma. Long vowels in Mongolic loanwords in Tuvan. Turkic Languages 8, 191-197. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2004.
- Khabtagaeva, Baiarma. Mongolic loanwords of Turkic origin in Tuvan. Turkic Languages 9, 85-92. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005.
- Khabtagaeva, Baiarma. The Intensity of Mongolian Influence in the Tuva Language. Acta Orientalia Hungarica 59 (1), 85-94. Budapest: Akademiai Kiado, 2006.
- Mart-ool, K. B. 5-9 Класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы (Tyvan Language Teacher's Methodology for Classes 5-9). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 2002.
- Mongush, D. A. (ed.). Тыва орфографияның болгаш пунктуацияниң дүрүмнери (Tyvan Orthography and Punctuation Rules). Kyzyl: Respublika Tipografijazy, 2001.
- Mongush, D. A., & Sat, Sh. Ch. Совет үеде тыва дылдың хөгжүлдези (Development of the Tuvan language during the Soviet period). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1967.
- Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. Тыва дылды келгениниң шинчилеп төөгүзүнүң очериги (An overview of the history of the study of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1964.
- Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. Формирование и развитие тувинского национального литературного языка (Formation and development of the Tuvan national literary language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1973.
- Seren, P. S. Тере-хольский диалект тувинского языка [The Tere-Xol dialect of the Tuvan language]. Abakan: Izd-vo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. H. F. Katanova, 2006.
- Tatarincev, B. I. Смысловые связи и отношения слов в тувинском языке (Semantic connections and relations of words in the Tuvan language). Moscow: Nauka, 1987.
- Ulamsurèngijn Cècègdar'. Obrazcy folklora i reči kobdoskix tuvincev [Samples of the folklore and speech of the Tuvans of Kobdo]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2003.
Deyim sözlükleri
- Sanchaa, Grigorij Buratovich, & Salzynmaa, Elizabeta Borakaevna (eds.). Тыва-моол-орус чугаа ному / Тува-монгол-орос ярианы дэвтер / Тувинско-монгольско-русский разговорник (Tuvan-Mongolian-Russian Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1972.
- Salzynmaa, Elizabeta Borakaevna (ed.). Орус-тыва чугаа ному / Русско-тувинский разговорник (Russian-Tuvan Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1991.
- Seden-Khuurak, Aldynaj B. Англи-тыва чугаа ному (English-Tyvan Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 2003.
Ders kitapları
- Bicheldej, K. A. Поговорим по-тувински : пособие для изучающих тувинский язык (Let's speak Tuvan : textbook for learners of Tuvan). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1991.
- Bicheldej, Kaadyr-ool. Let's Learn Tuvan!. Friends of Tuva, 1995. With cassette/CD.
- Salzynmaa, E. B. Uchebnik tuvinskogo jazyka : dlja studentov russkoj gruppy filologicheskogo fakul'teta Kyzylskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo instituta (Tuvan language textbook : for students of the Russian group at the philological faculty of the state pedagogical institute in Kyzyl). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1980.
Gramer kitapları
- Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. Tyvan. Languages of the World/Materials 257. München: Lincom Europa, 1999. ()
- Iskhakov, F. G. Тувинский язык : Очерк по Фонетике (The Tuvan language : An overview of the phonetics). Moscow: Izdatel'stvo akademii nauk SSSR, 1957.
- Iskhakov, F. G., & Pal'mbakh, A. A. Грамматика тувинского языка : Фонетика и морфология (Grammar of the Tuvan Language : Phonetics and morphology). Moscow: Izdatel'stvo vostochnoj literatury, 1961.
- Krueger, John R. Tuvan Manual. Area Handbook, Grammar, Reader, Glossary, Bibliography. Bloomington, Indiana: Indiana University, 1977. ISBN 877502145
Sözlükler
- Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. Тыва-англи англи-тыва сөстүк (Tyvan-English English-Tyvan Dictionary). Kyzyl, 2002.
- Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. Tuvan dictionary. München: Lincom Europa, 2003. ()
- Arıkoğlu, Ekrem, & Kuular, Klara. Tuva Türkçesi sözlüğü (Tuvan Turkish Dictionary). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. / 9789751616388 / 975-16-1638-7.
- Mongush, D. A. (ed.) Орус-тыва словарь / Русско-тувинский словарь (Russian-Tuvan dictionary). Moscow: Russkij jazyk, 1980.
- Mongush, D. A. Орус-тыва өөредилге словары / Русско-тувинский учебный словарь (Russian-Tuvan learner's dictionary). Moscow: Russkij jazyk, 1988.
- Mongush, D. A. (ed.) Краткий русско-тувинский словарь (Short Russian-Tuvan dictionary). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1994.
- Mongush, D. A. (ed.) Тыва дылдың тайылбырлыг словары : Сөстерниң болгаш быжыг сөс каттыжыышкыннарының уткалары орус дылче очулга. Том I. А-Й/ Толковый словарь тувинского языка : с переводом значений слов и устойчивых словосочетаний на русский язык (Explanatory dictionary of the Tuvan language : With a translation of the meaning of words and idioms in the Russian language. Volume I. A-J). Novosibirsk: Nauka, 2003.
- Mongush, D. A. Tïva-Türk slovar' / Tuvaca-Türkçe sözlük. Kyzyl: Tïvanïŋ gumanitarlïg šinčilelder institudu, 2005.
- Ölmez, Mehmet. Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen / Tuvacanın Sözvarlığı - Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle. Wiesbaden: Harrassowitz, 2007.
- Ondar, B. K. Топонимический словарь Тувы (Toponymical dictionary of Tuva). Abakan, 2004.
- Pal'mbakh, A. A. (ed.) Орус-тыва словарь / Русско-тувинский словарь (Russian-Tuvan dictionary). Moscow, 1953.
- Pal'mbakh, A. A. (ed.) Тыва-орус словарь / Тувинско-русский словарь (Tuvan-Russian dictionary). Moscow, 1955.
- Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том I. А-Б (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume I. A-B). Novosibirsk: Nauka, 2000.
- Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том II. Д, Ё, И, Й (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume II. D, Jo, I, J). Novosibirsk: Nauka, 2002.
- Tatarincev, B. I. Этимологический словарь тувинского языка. Том III. К, Л (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume III. K, L). Novosibirsk: Nauka, 2004.
- Tenishev, È. R. (ed.) Тыва-орус словарь / Тувинско-русский словарь (Tuvan-Russian dictionary). Moscow: Izdatel'stvo sovetskaja ènciklopedija, 1968.
- Zabelin, V. I., Zabelina, G. A., & Tsetsegdari, U. Six-language dictionary of birds names of Tuva and Western Mongolia. Novosibirsk: SO RAN, 1999.
Metinler
- Mawkanuli, Talant. Jungar Tuvan Texts. Bloomington, 2005.
Geleneksel Edebiyat
- Kenin-Lopsan, M. B. Тыва хамнарның алгыштары (Blessings of Tuvan shamans). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1992.
- Orus-ool, S. M. Дүрген-чугаалар (Tongue twisters). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1994.
- Khadakhane, M., & Sagan-ool, O. (eds.). Тыва үлегер домактар, чечен сөстер / Тувинские пословицы и поговорки (Tuvan proverbs and sayings). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1966.
- Plotkina, I., & Kalzan, A. (eds.). Тувинские народные пословицы и поговорки (Tuvan popular proverbs and sayings). Kyzyl: Tuvknigoizdat, 1955.
- Kurbatskij, G. N. (ed.). Тыва Тывызыктар / Тувинские загадки (Tuvan riddles). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 2002.
- Katanov, N. F. Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme. IX. Theil: Mundarten der Urianchaier (Sojonen), Abakan-Tataren und Karagassen. St. Petersburg: 1907.
- Chanchï-chöö. Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге : Тыва тоолдар (Tevene-Möge with the horse Demir-Shilgi : Tuvan Folktales). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1972.
- Daryma, O. K., & Orgu, K. Kh. (eds.) Тыва тоолдар : Чедиги үндүргени (Tuvan folktales : Seventh volume). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1968.
- Daryma, O. K.-Č., & Kuular, D. S. (eds.). Baazaŋaynïŋ tooldarï. Kyzyl: Tïvanïŋ Nom Ündürer Čeri, 1980.
- Khadakhane, M. (ed.). Тувинские народные сказки (Tuvan folktales). Moscow: Detskaja literatura, 1984.
- Samdan, Z. B. (et al.). Тыва улустуң тоолдары / Тувинские народные сказки (Tuvan folktales). Novosibirsk: Nauka, 1994.
- Taube, E. Drei tuwinische Varianten zur Sage von der Herkunft der Murmeltiere (Three Tuvan variants of the legend of the origin of the marmots). Studia Asiae : Festschrift Johannes Schubert I. Supplement to "Buddhist Yearly 1968". Halle/Saale: Buddhist Centre, 1969.
- Taube, E. (ed.). Das leopardenscheckige Pferd und andere tuwinische Märchen aus der Mongolische Volksrepublik (The leopard-coloured horse and other Tuvan folktales from the People's Republic of Mongolia). Berlin: Kinderbuchverlag, 1977.
- Taube, E. (ed.). Tuwinische Volksmärchen (Tuvan folktales). Berlin: Akademie-Verlag, 1978.
- Taube, E. (ed.). Сказки и предания алтайских тувинцев (Tales and legends of the Altay-Tuvans). Moscow: Vostochnaja literatura, 1994.
- Taube, E. 2008. Tuwinische Folkloretexte aus dem Altai (Cengel/Westmongolei). Kleine Formen. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
Modern Edebiyat
- Kuular, Nikolaj. Даңгына : Шүлүктер (Princess : Poems). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1996.
- Choodu, Kara-Küske. Кыстар хары айтырбаңар! - Өршээ-өршээ! (Don't ask for girls' age - Mercy!). Kyzyl, 1996.
- Sagan-ool, Viktor. Ырым - чалгын : Шүлүктер, шүлүктээн тоолдар (My song - Wing : Poems, poetic stories). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1996.
Irlar ve Müzik
- Ырлар чыындызы: эге класстарга (Collection of Songs: Beginning Group). Kyzyl, 1998.
- Aksyonov, A. N. Тувинская народная музыка (Tuvan folk music). Moscow: 1964. (Reprint Kyzyl, 2004)
- Kjunzegesh, Jurij Shojdakovich (ed.). Тыва кожамыктар (Tuvan short songs). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1965.
- Kuular, Nina Manchin-Dorzhuevna (ed.). Ырлап чору, тыва кижи! (Чоннуң ынак ырларының чыындызы) (Sing, Tuvan! (A collection of favourite songs of the people)). Kyzyl, 2005.
- Kyrgys, Zoya. Тыва чоннуң эртинези хөөмей / Khoomei Жемчужина тувы (Khoomei, Treasure of the Tuvan People). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1992.
- Kyrgys, Zoya. Ритмы шаманского бубна (Rhythms of the shamanic drum). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1993.
- Kyrgys, Zoya. Тувинское горловое пение (Tuvan throat singing). Novosibirsk: Nauka, 2002.
- Levin, Theodore Craig and Valentina Süzükei. Where Rivers and Mountains Sing: Sound, Music, and Nomadism in Tuva and Beyond. Bloomington: Indiana University Press, 2006.
- Taube, E. Tuwinische Lieder : Volksdichtung aus der Westmongolei (Tuvan Songs : Folk Poetry of Western Mongolia). Leipzig: 1980.
- Taube, E. Барыын моолда сеңгел тываларының ырлары (Songs of the Tsengel-Tuvans of Western Mongolia). Kyzyl: Ulustar arazynyŋ xöömei attyg ertem tövü, 1995.
Kurgusuz
- Aranchyn, Yu. L. Күлтегин : Бурунгу түрк бижиктиң тураскаалдары (Kültegin : Eski Türk Yazıtı Anıtları). Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri, 1993.
- Namzal, Emzimaa. Холу чемзиг авам сөңү / Хлебосольная юрта (Nutricious and delicious : My mother's regalement / The hospitable yurt). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1995.
- Ragagnin, E. 2009. How to make a tasty hïyma. In: Turcological Letters to Bernt Brendemoen. Csato, E. A. et al. (eds.). Oslo. 259-266.
Tıva Türkçesine çevrilen eserler
- Моолдуң чажыт төөгүзү (Moğolların Gizli Tarihi / The Secret History of the Mongols). Novosibirsk: Nauka, 2003.
- Чаа Дугуржулга-Чагыг (The New Testament). Москва: Библия очулгазының институду, 2001.
- Dojl, Artur Konan. Шерлок Холмстуң ужуралдары (The Adventures of Sherlock Holmes). Contains the following short stories: Өртең-сарыглар евилели (The Red-Headed League), Богемияга болган таварылга (A Scandal in Bohemia), Апельсин үрезиннери (The Five Orange Pips), Чирик эринниг кижи (The Man with the Twisted Lip), Эртине даш (The Adventure of the Blue Carbuncle). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1992.
Ayrıca bakınız
Notlar
- ^ . 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2010.
- ^ a b c d Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>
etiketi;Ethno
isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: ) - ^ Darbaa Y., Tıva Dugayında 99 Aytırıgga Harıılar, Abakan 2010
- ^ Çin KaynaklarınaGöre Eski Türk Boyları, Prof. Dr. Ahmet Taşağıl. Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara-2004. sayfa116-117
- ^ Yüan Chao Pishi (Mangholun niuça Tobçaan). çevirici: Prof . Dr. Ahmet Temir. TTK. Ankara. madde 239
- ^ Yüan Chao Pishi (Mangholun niuça Tobçaan). çevirici: Prof . Dr. Ahmet Temir. TTK. Ankara. s. 272-273
- ^ Mongush, M. V. "Tuvans of Mongolia and China." International Journal of Central Asian Studies, 1 (1996), 225–243. Talat Tekin, ed. Seoul: Inst. of Asian Culture & Development.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020.
- ^ . 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2014.
- ^ Türkiye Türkçesinde seslendirmesi böyledir. İngilizce Khoy Ozeer olarak söylenir.
- ^ http://ngm.nationalgeographic.com/2012/07/vanishing-languages/rymer-text 23 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ http://smartwool.tumblr.com/post/27633530405/khoj-ozeeri 9 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ Yılmaz Boyunağa, Türk İslam Sentezi, Yağmur yayınları. s. 59
- ^ . 5 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.
- ^ . 5 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.
- ^ . 5 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.
- ^ . 2 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.
- ^ . 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.
- ^ . 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.
Dış bağlantılar
- Tıva Türkçesinde Fil Suresinin anlamı6 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Tuva'dan kitap almanın kolay yolu İstanbulda21 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Kısaca Tıvalar ve Tıva Tarihi28 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Tuvaca Öğrenmek için ilk basamak15 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Tıva’daki bölgelerin Nüfus ve Yüzölçüm Bilgileri13 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Süt göllü Sarıglar Mengi'nin Tuvaca sitesi20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Tuva şarkı-türkü videoları, Tuvalar hakkında bilgiler[]
- Fotopedia'da Tuva fotoğrafları20 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Tuvaca Örnek Diyaloglar[]
- Tıva Kızı adlı şarkıcı grubu15 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Turan Yurt - Kaya Kuzucu 15 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Turan şiiri ile birlikte-Kazakistan-Kültegin'in Kıygızı- Tuva
- Hün-hürtü adlı şarkıcı grubu24 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Hün-hürtü ünlü ıraacı topluluğu21 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Doğu Türkistan'daki Tıva Türkleri7 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Rusya Federasyonundaki halklar: Tuvalar[]
- Tuvalar ile ilgili elektronik bilgi dergisi13 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Kaynakça
- Ölmez, Mehmet. "Tuvalar ve Tuvaca". Çukurova Üniversitesi, 1996. web sayfası28 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Taube, Erika
- (1972). "Die Widerspiegelung religiöser Vorstellungen im Alltagsbrauchtum der Tuwiner der Westmongolei". Parareligieuses des peuples altaique. Strasbourg. 119-138.
- (1977). "Zur Jagd bei den Tuwinern des Cengel-sum in der Westmongolei". Jahrbuch des Museums für Völkerkunde zu Leipzig 31. 37-50.
- (1978). "Tuwinische Volksmärchen". Berlin: Akademie Verlag.
- (1981a). "Die Tuwiner im Altai (MVR)". Kleine Beiträge des Museums für Völkerkunde Dresden 4. 34-40.
- (1981b). "Anfänge der Seßhaftwerdung bei den Tuwinern im Westen der Mongolischen Volksrepublik". Die Nomaden in Geschichte und Gegenwart. Berlin. 97-108.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Tuvalar veya Tivalar Tuvaca Tyvalar Tivalar Rusya nin Tuva Cumhuriyeti nde ve Mogolistan in kuzeyinde yasayan bir Turk halkidir Dilleri Turk dilleri nin Sibirya grubu na ait Tuvaca dir Toplam nufuslari 350 000 civarindadir Tuvalara bazi donemlerde Soyon Sayan Soyot Uranhay adlari verilmistir Boy esasinda ise Tuvalarin Kirgiz boyundan bazilari da Tuvalarin Uygur boyundan oldugu bilinmektedir Ust kimlik olarak Tuva adi benimsenmistir Mogolistan da yasayan Duhalar Tuvalarin ayriksi kabilesidir Tuvalar Tyvalar TivalarOnemli nufusa sahip bolgelerRusya313 940OzbekistanbilinmiyorCin4 000 2000 yili Mogolistan100 000KirgizistanbilinmiyorTurkiyebilinmiyorUkraynabilinmiyorDillerTuvacaDinGok Tanri BudizmTuva adinin anlamiTuva Turkleri gunumuzde kendilerini Tiva olarak tanimlar Tiva ve Tuva sozlerinin anlami ile ilgili Tuva Turkcesinde bilindik bir sozcuk bulunmamaktadir Cografik dolaydaki cok yakin toplumlardan Duhalar veya Tuhalar ise kendilerini Tuuha ve ayrica Tofalar Tubalar bulunur Kendilerini Tia kisi olarak tanimlayan en kuzeyde yasayan Turklerden Dolganlar ise Sahalar arasinda sayilmaktadir Dolgan Turkcesinde Tia sozunun anlami tundra anlamina gelmektedir Uranhay sozu ile cok yakin bir anlama sahiptir Bu yuzden Guney Sibirya Turk toplumlari basta olmak uzere Mogol ve Evenki gibi bircok toplumu da kapsayacak adlandirmalar olmustur TarihleriTuvalarin atalari olan Kok Turklerden kalan kaya yuruklari Kizil sehri yakininda Dokuz Bulak adli kaynagin yaninda ata binmis kiz ve oglan Tuvalar Cin kaynaklarinda Tu po Tu p o sekillerinde gecer Bulunduklari yerler kuzeyde Hsiao hai ile batida Kirgiz Turkleri guneyde Uygur Turkleri ile sinirlidir Uc boya ayrilmislardir Her biri kendini yonetir Otlari toplayip kulube yaparlar tarim ile ugrasmazlardi Tuva topraklarinda cok miktarda ve cok turde ot bulunurdu Bunlarin koklerini toplayip sifali yemekler yaparlardi Avcilik yaparlardi Kus balik yaygin olarak tuketilirdi Samur kurk ve geyik derisi giyimleri vardi Oluleri agac kutu ile dagin icine ya da agalarin uzerine birakirlardi Kendilerini saf kan Turk kabul ederler Toplumda cezalandirmaya gerek duyulmamisti calinan mal olsa iki kati geri odenirdi Kurikan Turklerine yakindirlar Tuba veya Tuvas Mogollarin kuzeybatisinda Tuhas Toeles Kirgis ve Hang has Hakas Turkleri ile birlikte adi gecen bir Turk halkidir Tuhas Turkleri de Sibir Turkleri ile birlikte anilan yine Turk soylu bir halktir Tumat adi da yine Turk topluluklari icinde adi gecen Selenge nin batisinda oturan diger halklar gibi Mogollar tarafindan orman halki olarak adlandirilmistir Urianghai Urianghacin Urianghan Urianghat Urianghadai sekillerinde gecen Turk halki ise Tanglu daglarinin kuzeyinde yasamaktadir Tiva irkkokeni ilk defa Sayan Altay bolgesinde Turk Uygurlari ile iliskilidir Tuvalari gecim kaynaklari goz onune getirilirse tipik olarak iki gruba ayrilir Bati da Bozkir bolgelerinde tarim ve buyuk kucuk bas hayvancilikla ugrasanlar Dogu da Tayga bolgesinde avcilik ve Ren geyigi surubesiciligi yapanlar Tuva tarihi antik yerlesim kalintilardan Paleolitik Caga kadar geriye gittigi one surulur Sayan Daglari yakinindaki Tayga bolgesinde avcilik ve balikcik yaparak yasamislardir Tuva da Sakalardan kalmis bircok buluntu vardir M O 2 yuzyilda Hun Imparatorlugu nda yerlesik yasamla birlikte gocebe yasama da baslamislardir Tuva adi eski Cin kaynaklarindaki T o pa boy adindan gelmektedir Topalar Eski Turklerin ana topragi olan gunumuzdeki Kuzey Cin topraklarinda M S 4 6 asirlarda 200 yil kadar surmus olan Topa Devletini kurmuslardir M S 500 yilindan sonra Turk yerlesimciler erken Orta Cag da Kokturk devletinin parcasi olarak bolgede yasamaya baslamislardir M S 1000 yilinda Tuba Dubo kabileleri daglik Tayga da Sayan sahasinda Samodi halklarini devirerek bolgeye yerlestiler 1207 yilinda Tuvalar Cengiz Han in isgaline ugramis ve Mogollar bolgede etki alanlarini artirinca sonunda Mogol Imparatorlugu nun bir egemenliginde kalmislardir Mogol hakimiyeti yuzyillar surse de Tuvalar Turkluklerini kaybetmemisler Mogollarla irki karismaya engel olmuslardir O devirde yazilmis olan Mogollarin Gizli Tarihi adli eserde Tuvalardan Tuba olarak bahsedilir 1634 yilinda Mogol lideri Ombo Erdeni Altan Han saltanat 1627 1651 Rusya ya bagliliga yemin edmistir 17 yuzyilda Tuvalar Budizmi kabul etmislerdir 18 yuzyilda Mancu ve Ch ing Hanedanligi 清朝 Qing chao Tuvalar uzerinde egemen olmustur 1883 1885 yillarinda Tuva da Cin Mancur yonetimine baskaldiran 300 kadar kahraman Tuvalidan 60 i basbuglari Sambajik baskanliginda Otuken Odugen i korumak icin cetin sartlara ragmen sonuna kadar direnmislerdir Bu olay Tuvalarin en onemli ayaklanma olayidir Sonunda Cin yonetimi acimasizca bu kahramanlari yakalayip baslarini keserek Tuvalarin mukaddes saydigi asitlara dikmistir Tuva Tarihinde bu olaya Aldan Maadirlar ve Aldan Durgunnar adi verilmistir 1911 1912 yillarinda Homdu Dayini adi verilen Cinlilerle Mogollar arasindaki savasa binlerce Tuvali katilmis ve Cinlilere karsi cephe alarak Mogollari desteklemislerdir Tuvalar 1914 yilinda ilk Tuva Halk Cumhuriyeti ni sonra Tuva Ozerk Sovyetler Birligi Cumhuriyeti ni ve en son gunumuz de Tuva Cumhuriyeti Tyva Respublika ni kurmuslardir Tuvalarin en fazla yasadigi oz ulkeleri Tuva Cumhuriyetinin modern sinirlariNufusSayan Daglari icinde Irgak Tayga Dagi Rusya Federasyonunda Rusya ya gore nufus 313 940 tir Tuvalarin 35 i kirsal bolgede 65 i sehirlerde yasarlar ve kullandiklari tek dil Tuvacadir Tuva Cumhuriyetindeki Tuvalar Tuvalarin buyuk cogunlugu Tuva Cumhuriyetinde yasamaktadir Rusya Federasyonu icinde ozerk Tuva Cumhuriyeti ve baskent KizilTuva nin sehirleriGunumuz Tuva gencleriTofalar Karagaslar da denilen Tofalar Tuva nin kuzeydogusunda ve Irkutsk bolgesinde yasarlar Nufuslari cok azdir Tofalarin Tuvalarin bir alt dali oldugu tahmin edilmektedir Dil ve kulturleri cok benzerlik gosterir Altay Tuvalari Altay adli bolge gunumuzde dort devletin sinirlari icinde yer alir Cin in ozerk Turk cumhuriyeti Dogu Turkistan in kuzey bolumu Altay adiyla soylenir Mogolistan in batisi bolumu Kazakistan in dogu bolumu Rusya Federasyonu icinde ise Turklerin yasadigi Altay Ozerk Cumhuriyeti ve Altay Kray Bolgesi bulunmaktadir Tuvalar ise hem Dogu Turkistan da hem de Mogolistan daki Altay yerlesimleri dolaylarinda seyrek nufuslu olarak yasamaktadirlar Sincan Uygur Ozerk Bolgesi nde Altay Tuvalari daha cok Sincan Uygur Ozerk Bolgesi nin Altay Iline bagli Burcin Ilcesindeki Hemuhanas yerlesim yerinde yasarlar Tuvaca konusanlarin sayisi en az 2 400 dur Cin deki Tuvalar Cin Hukumeti tarafindan Mogol etnik grubunun bir parcasi olarak taninir Hanas Golu cevresinde Tuvalar daha cok hayvancilik ozellikle malcilik isleri ile ugrasmaktadirlar Cungar Tuvalari Jungar Tuwiner Burcin Kaba nahiyelerinde ve Kanas Golu yoresinde Tuvalar yasarlar Mogolistan da Mogolistan da en az 27 000 Tuva bulunur Mogolistan in en batisinda Tsengel Sengel adli yerlesim yerinin buyuk cogunlugunu Tuvalar olusturur Kazakistan da Kazakistan nin dogusundaki Altay bolgesinde de bazi kucuk Tuva gruplari yasamaktadir Tuvalarda boylarGunumuz Tuvalari ayni Turkiye Turkleri gibi harmanlasmistir Yani turlu Turk boylari arasinda buyuk bir karisim soz konusu olmustur Bilhassa soyadlarda kimin hangi boydan geldigi yaklasik olarak tahmin edilebilir Tuva daki Turk boylarinin adlari sunlardir Aba Tele Uygur Payagu Tas Irgit Irkut Soyan Codu Sarig Telek Baysara Kirgiz Hal Balikci Hertek Kuskun Mungat Sagay vs Ayrica 17 yuzyil Rus gezginlerinin eserlerinde bahsedilen Tuva boylari da bulunur Soyan Maadi Oorjak Kujit Toju Karzzal Coodu Todot vs 13 asir elyazma eserlerde Mongus Tumat Toju Tongok ve Salcak veya Selcuk gecmektedir Tuvada yaygin adlarTuvada Tuvalar kiz ve ogullara genel olarak Turkce adlar vermektedirler Fakat Turkce adlarin disinda en cok Tibetce adlar goze carpar Belli bir yas serisindeki kisilerde ise Rusca adlarin gorulmesinin sebebi Sovyetlerin eski zamanlarda yaptigi Rusca adlari yayginlastirma guzel gosterme calismalarinin bir sonucudur Tuvalarda Tibetce adlarin gorulmesinin sebebi ise dini yakinliktan dolayidir Tuvalar Tibet Budizmi ne mensuptur Ayas Turkce erkek adi Mergen mahir akilli Erkek adi Solban Turkce yildiz Erkek adi Sayan Erkek adi Aldinay Turkce kiz adi Altin ay Cinci Turkce kiz adi boncuk Coygana igne yaprakli bir tur agac Kiz adi Coduraa kara yemisenli bir tur agac kiz adi Sayzana bir tur cocuk oyunu kiz adi Baylak bereket zenginlik Turkce erkek ve kiz adi Belek Tanridan kutsi hediye Turkce kiz ve erkek adi KulturTuva halkinin en meshur destani Keser olup 1963 yilinda Kizil sehrinde nesredilmistir Sovyet yanlisi Salcak Selcuk Toka dog 1901 meshur yazarlarindan biridir Tuvalar Islam Oncesi Turk inanci olan Gok Tanri veya Samanizm inanci ile birlikte Mogolistan in tesiri ile Lamaizm Tibet Budizmi dinini bir arada yasayan bir Turk toplulugudur Tuva yemek kulturuTuva mutfagi Rusca Tuvinskaya kuhnya incelendiginde Tuva yemek kulturunun yaylak kislak turunde yasayan Turk yemek kulturunu icerdigi gorulur Yaylacilik ve gocebe kultur yemek kulturunu etkilemistir Bu yuzden et ve sut urunleri yonunden boldur Komsulari olan Turk topluluklari ve Mogol topluluklari ile benzer bir yemek kulturu vardir Iceceklerden sutlu cay kimiz hoytpak fermente sut turu Sut urunlerinden bistak peynir turu kurut kurutulmus peynir turu tarak koyu sivi sekilde aarji kurutulmus peynir turu Et yemeklerinden sogaja kara mun uja koyunun but etinden yapilir tirtkan dogranmis etten cereme ijin hirin huujuur boova ve boorzak buuza manci Kayseri mantisina gore cok buyuk bir manti turu yumruk sumsa manti dalgan arpanin kavrulmus unu Baharatlardan kulca ve koynut Hoy OzeerMal ozeeri de denir Tiva Tiva Turklerinin hayvanlari keserken bir merhamet gostergesi olarak yaptiklari toren Hoy koyun ozeer kesmek demektir AlfabeTuvalarin ulusal alfabesi Gokturk Kokturk Orhun Yenisey diye de bilinen Turk Alfabesidir Turk Alfabesinin butun Turk Dunyasinda kullaniminin kaybolmasi uzerine Uygur Turklerini de icinde barindiran Tuvalar Sogd kokenli olduguna inanilan alfabeyi yani Uygur Turk Devleti alfabesini kullanmaya basladilar Bu kullanim asirlarca surmustur 20 yuzyila degin komsulari Mogollarla birlikte Uygur Alfabesini kullanan Tuvalar 20 asirda Latin Alfabesine gecmistir Fakat Sovyet Rusya isgali ile sovyet propagandalari ile Kiril Alfabesine zorla gecirilmislerdir Gunumuzde egitim sisteminden butun diger alanlara kadar Rus Kiril Alfabesi kullanilmaktadir Latin Alfabesine gecis ile ilgili mali herhangi bir altyapi destegi olmadigindan Rus Kiril Alfabesini kullanmak mecburiyetinde kalmistir Rusya Federasyonu Kiril Alfabesinden kopmayi engellemek icin siyasi cevikligini kullanmaktadir DinHalkin tarihi din degisim sureci soyle olmustur Eski Turkler devrinde Tiva Turklerini olusturan Turk boylari da Budizmin tesirinde kalmislardir Budizm once Hindistan da devlet kuran Yue Ci Turkleri arasinda yayilmistir Yue Ci ler Budizmin yayilmasina yardimci oldular Budizm To ba Turkleri zamaninda simdiki Kuzey Cin deki eski Turkler arasinda da yayildi M S VI yuzyil sonlarinda Gokturk Hakani To Po 572 581 Budizmi kabul etti Bu inanci Gokturkler arasinda yaymaya calisti Olumunden sonra Gokturkler bu dini tutmadilar Bilge Kagan bir aralik Budizme meyleder gibi olmussa da Gokturk veziri Tonyukuk bu inancin Turk karakterine uymadigini soyleyerek onu vazgecirmistir Tiva halkinin atalarindan Uygurlar arasinda ise Budizm yaygin bir din olarak gorulur Gunumuzde Tuvalar hem Gok Tanri inancinin gunumuze yansimasi olan Samanizm i hem de Tibet Budizmi olan Lamaizm i benimsemislerdir Ozellikle baskent Kizil sehrinde ticaret ile ugrasan Kirgizlar ise Islam dinine mensupturlar Yine baskent Kizil da gocetmeye baslayan Ruslar ise Hristiyan dir Ulkede Hristiyan Budizm cekismesi vardir Misyonerler baskent Kizil odakli olarak calismakta halk arasinda Hristiyanligi yaymak icin basin yayin yoluyla faaliyet gostermektedir Tuvalari Hristiyanlastirabilmek icin misyonerler hummali bir calisma icerisinde Hakas Turkleri ve Saha Turklerinin cogunlugunu Hristiyanlastiran misyonerler Rusya yonetiminden de izin almis durumda Hatta Incil Tuvacaya cevrilip 2011 yilinda binlerce adet basildiktan sonra dagitima gecildi Ayrica Incil Rusca olarak Tuva da satilmakta veya ucretsiz dagitilmaktadir Ruscasina ilgi gostermeyen Tuvalari bu defa da dil yonunden ele gecirmek ve sonra asimile etmek pesindedirler Tuva Cumhuriyetinin baskenti Kizil sehrine kilise kurup Tuva genclerini Hristiyanliga cekmeye basladilar Irkutsk taki Tuvalardan mahkumlara Incillerin gonderilmesi calismasi vardir KaynakcaDil ve Linguistik Biceldey K A Faringalizaciya v tuvinskom yazyke Pharyngealisation in the Tuvan language Kyzyl Tipografija tyvinskogo gosudarstvennogo universiteta 1999 Chadamba Z B Todzhinskij dialekt tuvinskogo yazyka The Tozhu dialect of the Tuvan language Kyzyl Tuvknigoizdat 1974 Dambyra I D Vokalizm kaa xemskogo govora v sopostavlenii s drugimi govorami i dialektami tuvinskogo jazyka Vocalism of the vernacular of Kaa Xem in comparison with other vernaculars and dialects of the Tuvan language Novosibirsk ID Sova 2005 Dorzu M D Baj tajginskij govor v sisteme dialektov tuvinskogo yazyka The vernacular of Bay Tayga in the dialect system of the Tuvan language Kyzyl Tuvinskoe kniznoe izdatel stvo 2002 Katanov N F Opyt issledovaniya uryanhajskogo yazyka s ukazaniem glavnyh rodstvennyh otnoshenij ego k drugim yazykam tyurkskogo kornya Preliminary investigation of the Uriankhai language with indications of its main genetic affiliations with other languages of Turkic stock Kazan 1903 Khabtagaeva Baiarma Long vowels in Mongolic loanwords in Tuvan Turkic Languages 8 191 197 Wiesbaden Harrassowitz Verlag 2004 Khabtagaeva Baiarma Mongolic loanwords of Turkic origin in Tuvan Turkic Languages 9 85 92 Wiesbaden Harrassowitz Verlag 2005 Khabtagaeva Baiarma The Intensity of Mongolian Influence in the Tuva Language Acta Orientalia Hungarica 59 1 85 94 Budapest Akademiai Kiado 2006 Mart ool K B 5 9 Klasstarga tyva dyldy bashkylaarynyn metodikazy Tyvan Language Teacher s Methodology for Classes 5 9 Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 2002 ISBN 5765502296 Mongush D A ed Tyva orfografiyanyn bolgash punktuaciyanin dүrүmneri Tyvan Orthography and Punctuation Rules Kyzyl Respublika Tipografijazy 2001 ISBN 5926700191 Mongush D A amp Sat Sh Ch Sovet үede tyva dyldyn hogzhүldezi Development of the Tuvan language during the Soviet period Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1967 Sat Shuluu Chyrgal oolovich Tyva dyldy kelgeninin shinchilep toogүzүnүn ocherigi An overview of the history of the study of the Tuvan language Kyzyl Tuvinskoe knizhnoe izdatel stvo 1964 Sat Shuluu Chyrgal oolovich Formirovanie i razvitie tuvinskogo nacionalnogo literaturnogo yazyka Formation and development of the Tuvan national literary language Kyzyl Tuvinskoe knizhnoe izdatel stvo 1973 Seren P S Tere holskij dialekt tuvinskogo yazyka The Tere Xol dialect of the Tuvan language Abakan Izd vo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im H F Katanova 2006 Tatarincev B I Smyslovye svyazi i otnosheniya slov v tuvinskom yazyke Semantic connections and relations of words in the Tuvan language Moscow Nauka 1987 Ulamsurengijn Cecegdar Obrazcy folklora i reci kobdoskix tuvincev Samples of the folklore and speech of the Tuvans of Kobdo Kyzyl Tuvinskoe kniznoe izdatel stvo 2003 Deyim sozlukleri Sanchaa Grigorij Buratovich amp Salzynmaa Elizabeta Borakaevna eds Tyva mool orus chugaa nomu Tuva mongol oros yariany devter Tuvinsko mongolsko russkij razgovornik Tuvan Mongolian Russian Phrasebook Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1972 Salzynmaa Elizabeta Borakaevna ed Orus tyva chugaa nomu Russko tuvinskij razgovornik Russian Tuvan Phrasebook Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1991 ISBN 5765501990 Seden Khuurak Aldynaj B Angli tyva chugaa nomu English Tyvan Phrasebook Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 2003 ISBN 5765502571Ders kitaplari Bicheldej K A Pogovorim po tuvinski posobie dlya izuchayushih tuvinskij yazyk Let s speak Tuvan textbook for learners of Tuvan Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1991 Bicheldej Kaadyr ool Let s Learn Tuvan Friends of Tuva 1995 With cassette CD Salzynmaa E B Uchebnik tuvinskogo jazyka dlja studentov russkoj gruppy filologicheskogo fakul teta Kyzylskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo instituta Tuvan language textbook for students of the Russian group at the philological faculty of the state pedagogical institute in Kyzyl Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1980 Gramer kitaplari Anderson Gregory David amp Harrison K David Tyvan Languages of the World Materials 257 Munchen Lincom Europa 1999 ISBN 389589529X Iskhakov F G Tuvinskij yazyk Ocherk po Fonetike The Tuvan language An overview of the phonetics Moscow Izdatel stvo akademii nauk SSSR 1957 Iskhakov F G amp Pal mbakh A A Grammatika tuvinskogo yazyka Fonetika i morfologiya Grammar of the Tuvan Language Phonetics and morphology Moscow Izdatel stvo vostochnoj literatury 1961 Krueger John R Tuvan Manual Area Handbook Grammar Reader Glossary Bibliography Bloomington Indiana Indiana University 1977 ISBN 877502145Sozlukler Anderson Gregory David amp Harrison K David Tyva angli angli tyva sostүk Tyvan English English Tyvan Dictionary Kyzyl 2002 Anderson Gregory David amp Harrison K David Tuvan dictionary Munchen Lincom Europa 2003 ISBN 3895865281 Arikoglu Ekrem amp Kuular Klara Tuva Turkcesi sozlugu Tuvan Turkish Dictionary Ankara Turk Dil Kurumu 2003 ISBN 9751616387 9789751616388 975 16 1638 7 Mongush D A ed Orus tyva slovar Russko tuvinskij slovar Russian Tuvan dictionary Moscow Russkij jazyk 1980 Mongush D A Orus tyva ooredilge slovary Russko tuvinskij uchebnyj slovar Russian Tuvan learner s dictionary Moscow Russkij jazyk 1988 ISBN 520000330X Mongush D A ed Kratkij russko tuvinskij slovar Short Russian Tuvan dictionary Kyzyl Novosti Tuvy 1994 Mongush D A ed Tyva dyldyn tajylbyrlyg slovary Sosternin bolgash byzhyg sos kattyzhyyshkynnarynyn utkalary orus dylche ochulga Tom I A J Tolkovyj slovar tuvinskogo yazyka s perevodom znachenij slov i ustojchivyh slovosochetanij na russkij yazyk Explanatory dictionary of the Tuvan language With a translation of the meaning of words and idioms in the Russian language Volume I A J Novosibirsk Nauka 2003 ISBN 5020297062 Mongush D A Tiva Turk slovar Tuvaca Turkce sozluk Kyzyl Tivaniŋ gumanitarlig sincilelder institudu 2005 ISBN 5 9267 0103 1 Olmez Mehmet Tuwinischer Wortschatz mit altturkischen und mongolischen Parallelen Tuvacanin Sozvarligi Eski Turkce ve Mogolca Denkleriyle Wiesbaden Harrassowitz 2007 ISBN 3447054999 Ondar B K Toponimicheskij slovar Tuvy Toponymical dictionary of Tuva Abakan 2004 ISBN 5781002855 Pal mbakh A A ed Orus tyva slovar Russko tuvinskij slovar Russian Tuvan dictionary Moscow 1953 Pal mbakh A A ed Tyva orus slovar Tuvinsko russkij slovar Tuvan Russian dictionary Moscow 1955 Tatarincev B I Etimologicheskij slovar tuvinskogo yazyka Tom I A B Etymological dictionary of the Tuvan language Volume I A B Novosibirsk Nauka 2000 ISBN 5020323039 Tatarincev B I Etimologicheskij slovar tuvinskogo yazyka Tom II D Yo I J Etymological dictionary of the Tuvan language Volume II D Jo I J Novosibirsk Nauka 2002 ISBN 5020286974 Tatarincev B I Etimologicheskij slovar tuvinskogo yazyka Tom III K L Etymological dictionary of the Tuvan language Volume III K L Novosibirsk Nauka 2004 ISBN 5020323047 Tenishev E R ed Tyva orus slovar Tuvinsko russkij slovar Tuvan Russian dictionary Moscow Izdatel stvo sovetskaja enciklopedija 1968 Zabelin V I Zabelina G A amp Tsetsegdari U Six language dictionary of birds names of Tuva and Western Mongolia Novosibirsk SO RAN 1999 Metinler Mawkanuli Talant Jungar Tuvan Texts Bloomington 2005 ISBN 0933070519Geleneksel Edebiyat Kenin Lopsan M B Tyva hamnarnyn algyshtary Blessings of Tuvan shamans Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1992 ISBN 5765502717 Orus ool S M Dүrgen chugaalar Tongue twisters Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1994 ISBN 5765503721 Khadakhane M amp Sagan ool O eds Tyva үleger domaktar chechen soster Tuvinskie poslovicy i pogovorki Tuvan proverbs and sayings Kyzyl Tuvinskoe knizhnoe izdatel stvo 1966 Plotkina I amp Kalzan A eds Tuvinskie narodnye poslovicy i pogovorki Tuvan popular proverbs and sayings Kyzyl Tuvknigoizdat 1955 Kurbatskij G N ed Tyva Tyvyzyktar Tuvinskie zagadki Tuvan riddles Kyzyl Tuvinskoe knizhnoe izdatel stvo 2002 ISBN 576550194X Katanov N F Proben der Volkslitteratur der turkischen Stamme IX Theil Mundarten der Urianchaier Sojonen Abakan Tataren und Karagassen St Petersburg 1907 Chanchi choo Demir Shilgi attyg Tevene Moge Tyva tooldar Tevene Moge with the horse Demir Shilgi Tuvan Folktales Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1972 Daryma O K amp Orgu K Kh eds Tyva tooldar Chedigi үndүrgeni Tuvan folktales Seventh volume Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1968 Daryma O K C amp Kuular D S eds Baazaŋayniŋ tooldari Kyzyl Tivaniŋ Nom Undurer Ceri 1980 Khadakhane M ed Tuvinskie narodnye skazki Tuvan folktales Moscow Detskaja literatura 1984 Samdan Z B et al Tyva ulustun tooldary Tuvinskie narodnye skazki Tuvan folktales Novosibirsk Nauka 1994 ISBN 5020302295 Taube E Drei tuwinische Varianten zur Sage von der Herkunft der Murmeltiere Three Tuvan variants of the legend of the origin of the marmots Studia Asiae Festschrift Johannes Schubert I Supplement to Buddhist Yearly 1968 Halle Saale Buddhist Centre 1969 Taube E ed Das leopardenscheckige Pferd und andere tuwinische Marchen aus der Mongolische Volksrepublik The leopard coloured horse and other Tuvan folktales from the People s Republic of Mongolia Berlin Kinderbuchverlag 1977 Taube E ed Tuwinische Volksmarchen Tuvan folktales Berlin Akademie Verlag 1978 Taube E ed Skazki i predaniya altajskih tuvincev Tales and legends of the Altay Tuvans Moscow Vostochnaja literatura 1994 ISBN 5020172367 Taube E 2008 Tuwinische Folkloretexte aus dem Altai Cengel Westmongolei Kleine Formen Wiesbaden Harrasowitz Verlag ISBN 978 3 447 05636 6Modern Edebiyat Kuular Nikolaj Dangyna Shүlүkter Princess Poems Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1996 ISBN 5765504418 Choodu Kara Kuske Kystar hary ajtyrbanar Өrshee orshee Don t ask for girls age Mercy Kyzyl 1996 Sagan ool Viktor Yrym chalgyn Shүlүkter shүlүkteen tooldar My song Wing Poems poetic stories Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1996 ISBN 5765504574Irlar ve Muzik Yrlar chyyndyzy ege klasstarga Collection of Songs Beginning Group Kyzyl 1998 Aksyonov A N Tuvinskaya narodnaya muzyka Tuvan folk music Moscow 1964 Reprint Kyzyl 2004 Kjunzegesh Jurij Shojdakovich ed Tyva kozhamyktar Tuvan short songs Kyzyl Tyvanyŋ Nom Undurer Cheri 1965 Kuular Nina Manchin Dorzhuevna ed Yrlap choru tyva kizhi Chonnun ynak yrlarynyn chyyndyzy Sing Tuvan A collection of favourite songs of the people Kyzyl 2005 Kyrgys Zoya Tyva chonnun ertinezi hoomej Khoomei Zhemchuzhina tuvy Khoomei Treasure of the Tuvan People Kyzyl Novosti Tuvy 1992 Kyrgys Zoya Ritmy shamanskogo bubna Rhythms of the shamanic drum Kyzyl Novosti Tuvy 1993 Kyrgys Zoya Tuvinskoe gorlovoe penie Tuvan throat singing Novosibirsk Nauka 2002 Levin Theodore Craig and Valentina Suzukei Where Rivers and Mountains Sing Sound Music and Nomadism in Tuva and Beyond Bloomington Indiana University Press 2006 Taube E Tuwinische Lieder Volksdichtung aus der Westmongolei Tuvan Songs Folk Poetry of Western Mongolia Leipzig 1980 Taube E Baryyn moolda sengel tyvalarynyn yrlary Songs of the Tsengel Tuvans of Western Mongolia Kyzyl Ulustar arazynyŋ xoomei attyg ertem tovu 1995 Kurgusuz Aranchyn Yu L Kүltegin Burungu tүrk bizhiktin turaskaaldary Kultegin Eski Turk Yaziti Anitlari Kizil Tivaniŋ Nom Undurer Ceri 1993 ISBN 5765503071 Namzal Emzimaa Holu chemzig avam sonү Hlebosolnaya yurta Nutricious and delicious My mother s regalement The hospitable yurt Kyzyl Novosti Tuvy 1995 Ragagnin E 2009 How to make a tasty hiyma In Turcological Letters to Bernt Brendemoen Csato E A et al eds Oslo 259 266 Tiva Turkcesine cevrilen eserler Mooldun chazhyt toogүzү Mogollarin Gizli Tarihi The Secret History of the Mongols Novosibirsk Nauka 2003 Chaa Dugurzhulga Chagyg The New Testament Moskva Bibliya ochulgazynyn institudu 2001 Dojl Artur Konan Sherlok Holmstun uzhuraldary The Adventures of Sherlock Holmes Contains the following short stories Өrten saryglar evileli The Red Headed League Bogemiyaga bolgan tavarylga A Scandal in Bohemia Apelsin үrezinneri The Five Orange Pips Chirik erinnig kizhi The Man with the Twisted Lip Ertine dash The Adventure of the Blue Carbuncle Kyzyl Novosti Tuvy 1992 Ayrica bakinizTurk halklari Duhhalar Hoton Turkleri Hoton dili Tia kihi Tukalar Tohfalar TivalarNotlar 12 Subat 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Ocak 2010 a b c d Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi Ethno isimli refler icin metin saglanmadi Bkz Kaynak gosterme Darbaa Y Tiva Dugayinda 99 Aytirigga Hariilar Abakan 2010 Cin KaynaklarinaGore Eski Turk Boylari Prof Dr Ahmet Tasagil Turk Tarih Kurumu yayinlari Ankara 2004 sayfa116 117 Yuan Chao Pishi Mangholun niuca Tobcaan cevirici Prof Dr Ahmet Temir TTK Ankara madde 239 Yuan Chao Pishi Mangholun niuca Tobcaan cevirici Prof Dr Ahmet Temir TTK Ankara s 272 273 Mongush M V Tuvans of Mongolia and China International Journal of Central Asian Studies 1 1996 225 243 Talat Tekin ed Seoul Inst of Asian Culture amp Development Arsivlenmis kopya 24 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Ekim 2020 29 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Subat 2014 Turkiye Turkcesinde seslendirmesi boyledir Ingilizce Khoy Ozeer olarak soylenir http ngm nationalgeographic com 2012 07 vanishing languages rymer text 23 Subat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce http smartwool tumblr com post 27633530405 khoj ozeeri 9 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Yilmaz Boyunaga Turk Islam Sentezi Yagmur yayinlari s 59 5 Subat 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2016 5 Subat 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2016 5 Subat 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2016 2 Subat 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2016 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2016 24 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Subat 2016 Dis baglantilarTiva Turkcesinde Fil Suresinin anlami6 Mayis 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tuva dan kitap almanin kolay yolu Istanbulda21 Aralik 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kisaca Tivalar ve Tiva Tarihi28 Aralik 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tuvaca Ogrenmek icin ilk basamak15 Mayis 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tiva daki bolgelerin Nufus ve Yuzolcum Bilgileri13 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Sut gollu Sariglar Mengi nin Tuvaca sitesi20 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tuva sarki turku videolari Tuvalar hakkinda bilgiler olu kirik baglanti Fotopedia da Tuva fotograflari20 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tuvaca Ornek Diyaloglar olu kirik baglanti Tiva Kizi adli sarkici grubu15 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turan Yurt Kaya Kuzucu 15 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turan siiri ile birlikte Kazakistan Kultegin in Kiygizi Tuva Hun hurtu adli sarkici grubu24 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Hun hurtu unlu iraaci toplulugu21 Kasim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Dogu Turkistan daki Tiva Turkleri7 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Rusya Federasyonundaki halklar Tuvalar olu kirik baglanti Tuvalar ile ilgili elektronik bilgi dergisi13 Mayis 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde KaynakcaOlmez Mehmet Tuvalar ve Tuvaca Cukurova Universitesi 1996 web sayfasi28 Aralik 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Taube Erika 1972 Die Widerspiegelung religioser Vorstellungen im Alltagsbrauchtum der Tuwiner der Westmongolei Parareligieuses des peuples altaique Strasbourg 119 138 1977 Zur Jagd bei den Tuwinern des Cengel sum in der Westmongolei Jahrbuch des Museums fur Volkerkunde zu Leipzig 31 37 50 1978 Tuwinische Volksmarchen Berlin Akademie Verlag 1981a Die Tuwiner im Altai MVR Kleine Beitrage des Museums fur Volkerkunde Dresden 4 34 40 1981b Anfange der Sesshaftwerdung bei den Tuwinern im Westen der Mongolischen Volksrepublik Die Nomaden in Geschichte und Gegenwart Berlin 97 108