Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmıştır. () |
Şeyh Said İsyanı (Dönemin adıyla: Genç Hâdisesi, Şubat - Nisan 1925), Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde merkezî yönetime karşı girişilen, geniş çaplı, Kürt ve Zaza aşiretlerin destek verdiği Kürt milliyetçisi ve hilâfet taraftarı ayaklanma.
| Şeyh Said İsyanı | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kürt isyanları | |||||||||
 Bölgeyi (Palu, Çapakçur, Genc, Piran, Hani, Lice, Ergani, Eğil, Silvan) kuşatan süngülü Türk askerleri (30 Mart 1925 tarihli Cumhuriyet gazetesi) | |||||||||
| |||||||||
| Taraflar | |||||||||
 Türkiye | Sünni Zazalar Kürt aşiretleri (Kurmançlar) | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||
| Mustafa Kemal Paşa Kâzım Paşa (3. Ordu) Mürsel Paşa (VII. Kolordu) Naci Paşa (V. Ordu) | Şeyh Said  | ||||||||
| Güçler | |||||||||
| Mart boyunca: 25.000 (bunun 12.000'den azı silahlı asker, geri kalanı silahsız lojistik kuvvet) Nisan başında toplam: 52.000 (İngiliz istihbarat kaynaklarına göre) | 15.000 isyancı | ||||||||
İsyan
Genç vilayetinin kazası Darahini'yi basarak (16 Şubat) valiyi ve öteki görevlileri esir alan Şeyh Said, halkı İslam dini adına ayaklanmaya çağıran bir bildiriyle hareketi tek bir merkez altında toplamaya çalıştı. Bu bildiride 'din uğruna savaşanların lideri' anlamına gelen mührünü kullandı ve herkesi din uğruna savaşa çağırdı. Başlangıçta isyan İslam şeriatının tesisi adına başlatılmış ise de sonradan Kürt istiklâl hareketine çevrilmiştir.
, Botan ve Mıhellemiler aşiretlerinin desteğini aldıktan sonra Genç ve Çapakçur (bugün Bingöl) üzerinden Diyarbakır'a yöneldi. Maden, Siverek ve Ergani'yi ele geçirdi. Şeyh Abdullah'ın yönettiği başka bir ayaklanma kolu da Varto üzerinden Muş'a doğru harekete geçti. Varto'yu ele geçiren isyancılar, Muş'a ilerledilerse de halktan toplanan yardımcı kuvvetlerle Murat Köprüsü civarında mağlup edilip Varto'ya geri çekilmeleri sağlandı. 21 Şubat'ta gelişmeler üzerine hükûmet doğu vilayetlerinde sıkıyönetim ilan etti. 23 Şubat'ta ayaklanmacıların üzerine gönderilen ordu birlikleri Kış Ovası'nda Şeyh Said kuvvetleri karşısında tutunamayarak Diyarbakır'a çekilmek zorunda kaldı. Ertesi gün Elazığ'a giren Gökdereli Şeyh Şerif yönetimindeki başka bir ayaklanma kolu kenti kısa süre de olsa denetim altına aldı. Elazığ birkaç gün boyunca isyancılar tarafından yağmalandı.
Mart başında Şeyh Said'in emrindeki yaklaşık 10.000 kişilik bir kuvvet Diyarbakır'a saldırdı ve kuşatma altına aldı. Kuşatanlar takviye alıyordu ve kuşatma Şeyh Said tarafından bizzat yönetiliyordu. Mürsel Paşa komutasındaki garnizon günlerce süren saldırıları geri püskürtmeyi başardı. Fakat bir gece bir grup, şehrin Kürt sakinlerinin yardımıyla Diyarbakır içine girebilmeyi başardı. Bunların varlıkları garnizon tarafından fark edildi. 7-8 Mart arası süren ağır bir çarpışma sonrası şehre sızan grup bozguna uğratıldı ve sadece birkaçı kaçabildi. Kuşatmanın başarısız olduğunu gören Şeyh Said, kuşatmayı kaldırdı ve adamlarını Diyarbakır'dan çekti.
Şeyh Said’in isyanından önce İstiklal Harbi’nin önde gelen paşaları, Mustafa Kemal hükûmetinin din aleyhtarı ve totaliter (baskıcı) siyaset yürüttüğünü iddia etmiş ve bu nedenle 17 Kasım 1924’te Cumhuriyet tarihinin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF)’nın kuruluşunu ilan etmişlerdi. Genel Başkanlığını Kazım Karabekir’in yaptığı TCF’nin tüzüğüne, “Madde: 6, Fırka (parti), dinî düşünce ve inançlara hürmetkardır” şeklinde bir ibare konmuştu. TCF yetkililerinden Yarbay Fethi Bey; “Terakkiperverler dindardır. Halk Fırkası dini batırıyor. Biz dini kurtaracağız ve muhafaza edeceğiz”
Şeyh Said hadisesinden iki hafta önce, 1925 Ocak ayı sonlarında, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Erzurum Milletvekili Ziyaeddin Efendi, TBMM kürsüsünde, iktidardaki CHF’nin icraatlarına ağır eleştiriler yönelterek; “Yeniliğin işret (içki içme), dans, plaj sefasından başka bir şey ifade etmediğini, fuhuşun arttığını, Müslüman kadınların edeplerini kaybetme yolunda olduklarını, sarhoşluğun himaye, hatta teşvik olunduğunu, en önemlisi dinî duyguların rencide edildiğini, yeni rejimin sadece ahlaksızlık getirdiğini, rezil bir yönetimin memleketi çamurların içine sürüklediğini” ilan ediyordu.
Şeyh Said, 13 Şubat 1925 Cuma günü, Piran camisinde verdiği vaazda halka şöyle sesleniyordu:
“Medreseler kapatıldı. Din ve Vakıflar Bakanlığı kaldırıldı ve din mektepleri Millî Eğitim’e bağlandı. Gazetelerde birtakım dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye, Peygamberimize dil uzatmaya cüret ediyorlar. Ben bugün elimden gelse, bizzat dövüşmeye başlar ve dinin yükseltilmesine gayret ederim.”
Şeyh Said bu arada, “Emir’ül Mücahidin Muhammed Said El-Nakşibendi” imzasıyla halka yönelik çeşitli beyannameler yayınladı. Ayrıca, direnişe destek vermeleri için Alevi Zaza aşiret reisleri, Kürt bey, ağa ve aşiret reisleri ile Ergani’deki Türk bey ve ağalarına da aynı imza ile mektuplar gönderdi ve onları Kemalist yönetime karşı ortak mücadeleye davet ederek yardım istedi. Yayınlanan beyannamelerden birinde,
“Kurulduğu günden beri din-i mübini Ahmedi’nin [İslam] temellerini yıkmaya çalışan Türk Cumhuriyeti Reisi M. Kemal ve arkadaşlarının, Kur’an’ın ahkamına aykırı hareket ederek, Allah ve Peygamberi inkar ettikleri ve Halife-i İslam’ı sürdükleri için, gayri meşru olan bu idarenin yıkılmasının bütün İslamlar üzerinde farz olduğu, Cumhuriyetin başında bulunanların ve Cumhuriyete tabi olanların mal ve canlarının şeriat-ı garrayı Ahmediyye’ye [Muhammed'in şeriatına] göre helal olduğu…” hususlarına yer veriliyordu.
Şeyh Said, Varto’daki Alevi Zaza olan Hormek aşireti reisleri Halil, Veli ve Haydar Ağalara gönderdiği mektupta da söyle yazıyordu:
“Din-i mübini Ahmedi’yi, kafir olan M. Kemal’in yedi zulmünden tahlis etmek (kurtarmak) gazası niyetiyle Susar’a hareket edildi. Bu gaza ve cihad, mezhep ve tarikat tefrik edilmeden, ‘Lailahe illallah Muhammedün Resulüllah’ diyen bütün İslam muvahhidleri üzerinde farz olduğundan, büyük bir gayret ve şecaat sahibi olan Müslüman aşiretinizin de şeriat-ı garrayı Ahmediyye’ye ve bu cihad-ı ekbere itba’ edeceğinize itimadım berkemaldir. Ya eyyühel-ensar, dinimizi ve namusumuzu bu mülhidlerin (imansızların) elinden kurtaralım, size istediğiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hükûmet bizi de kendisi gibi dinsiz yapacaktır. Bunlarla cihad farzdır.”
Öte yandan, Dersim Mebusu ve Alevi Zaza olan Hasan Hayri Efendi, Şeyh Said’in Elaziz Cephesi Kumandanı olarak görevlendirdiği Şeyh Şerif ile dayanışma içerisine girdi. Elaziz’de Şeyh Şerif ile birlikte hazırladığı ortak bir mektup, 06 Mart 1925’te Dersim’deki tüm aşiret reislerine gönderildi.
Mardin Midyat'ta yerleşik Kürt Cimo aşireti, Şeyh Said isyanına karşı, güçlerini devletin yanında savaşmak için Diyarbakır’a göndermiştir.
Şeyh Said’i ihbar edip yakalatan bacanağı emekli Binbaşı Kasım Ataç, Kürt asıllı olup Muş, Varto’da meskun bulunan Cibran aşireti mensubuydu. Cibran aşireti reisi Miralay Halit Bey’in kayınbiraderi olan Kasım, aynı zamanda Türk hükûmetinin de ajanıydı. Diyarbakır'da kurulan Şark İstiklal Mahkemesi Savcısı, Ahmet Süreyya Örgeevren, 1957 yılında Dünya gazetesinde dizi halinde yayınlanan anılarında, konu ile ilgili olarak: "Cibranlı aşiretinden, Vartolu emekli binbaşı Kasım Bey'in tertip,teşvik ve yardımıyla Abdurrahman Paşa Köprüsü yanında, ordu takip kuvvetleri tarafından yakalanan Şeyh Said ve avanesinden oluşan 39 kişilik kafilenin, 6 Mayıs 1925 günü Diyarbakır'a getirilerek mahkemeye teslim edildiğini belirtmektedir."
Zaza şeyhlerinin Darahini'deki şeriat uygulamaları Kızılbaş Dersimlileri ürkütür. Aynı dili konuşsalar da mesafeli ve tedbirli olmaya özen gösterirler. 1860 ile 1936 yılları arasında yaşamış olan Dersim'in ünlü halk ozanı Sey Qaji, Şeyh Said ve adamlarının şeriat istemlerini, bir bela olarak görür.
Olayın başlangıcında Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa ciddiyeti anlayıp Heybeliada'da rahatsızlığı nedeniyle dinlenen İsmet (İnönü) Paşa'yı acilen Ankara'ya çağırdı. İsmet Paşa ve ailesini bizzat Ankara Garı'nda karşılayan Mustafa Kemal Paşa, olayları anlatmak için onu Çankaya'ya götürdü. Çankaya'da, İsmet Paşa'ya "Doğuda din elden gidiyor bahanesiyle İngiliz destekli provokatif ama ciddi bir ayaklanmanın başladığını" söyledi.[] İsmet Paşa'nın Ankara'ya gelmesi dedikoduların başlamasına neden oldu.[]Ali Fethi (Okyar) Bey'in görevden ayrılacağı, yeni hükûmeti İsmet İnönü'nün kuracağı ve önlemleri onun alacağı konuşulmaya başlanmıştı.[] Ayrıca Ali Fethi Bey ile İsmet Paşa'nın arası açıktı. Ali Fethi Bey olayı isyan olarak tanımlamamıştı ve sıkıyönetimle durdurulacağına inanıyordu. Ancak, olayların hızla tırmanması karşısında Başbakan Ali Fethi Bey'in istifasını isteyen Mustafa Kemal Paşa, 3 Mart'ta İsmet Paşa'yı yeni bir hükûmet kurmakla görevlendirdi. Bir gün sonra TBMM hemen Takrir-i Sükun Kanunu'nu kabul ederek hükûmete olağanüstü hâl yetkileri tanıdı. Ayaklanmayla ilgili yayınlara konan yasak daha sonra başka önlemleri de kapsayacak biçimde genişletildi. Ayrıca Ankara ve Diyarbakır'da İstiklal Mahkemeleri kurulması kararlaştırıldı.[] Bu sırada Diyarbakır'ı kuşatma altına alan Şeyh Said kuvvetleri, hükûmet kuvvetleri tarafından püskürtülerek geri çekilmeye başladı.[] Geniş çaplı bir sevkiyatın ardından toplu saldırıya geçen (26 Mart) ve bir bastırma harekâtıyla ayaklananların çoğunu teslime zorlayan askerî birlikler, İran'a geçmeye hazırlanan ayaklanma önderlerini Boğlan'da (bugün Solhan) sıkıştırdı. Şeyh Şerif ve yanındaki bazı aşiret reisleri Palu'da yakalanırken, Şeyh Said de Varto yakınlarında yakın bir akrabasının ihbarıyla Carpuh Köprüsü'nde ele geçirildi (15 Nisan 1925).[]
Şeyh Said'in yakalanışından sonra, ilk sorgusunda ve mahkeme sürecindeki ifadelerinde tüm bu süreç boyunca "kıyam" olarak nitelendirdiği hareketi, "şeriat düzeni kurmak" için gerçekleştirdiğini söylüyor. Şeyh Said, 5 Mayıs 1925 Salı günü Diyarbakır'a getiriliyor. 21 Mayıs 1925 tarihinde kayıt altına alınan ilk ifadesinde, 'Diyarbakır'ı aldıktan sonra ne yapacak ve nereye gidecektiniz?' sorusunu şu şekilde cevaplıyor: "Diyarbakır'ı aldıktan sonra hükûmetle haberleşecek ve şeriatı isteyecek ve kabulü halinde raiyyesi olacaktık. Benim maksadım bu dine bir hizmet etmekti." Şeyh Said idamından önce kendisine uzatılan kağıda yazdıkları ise, amacını en net şekilde özetleyen ifadeler olarak değerlendirilebilir. Tam olarak şunları yazmıştır kâğıda; "Benim ölümüm Allah ve Din için ise darağacında asılmama perva etmem"
Ayaklanmayı destekleyen eski Şura-yı Devlet reislerinden Kürt Teali Cemiyeti reisi Seyit Abdülkadir ve 12 arkadaşı İstanbul'da tutuklanarak yargılanmak üzere Diyarbakır'a getirildiler. Yargılanma sonucunda Seyit Abdülkadir ve 5 arkadaşı ölüme mahkûm olarak, idam edildiler (27 Mayıs 1925).[]
Çoğunluğu Zazalardan oluşan ayaklanmaya Şeyh Said’in, Kürt Teali Cemiyeti üyesi olduğuna dair bugüne kadar hiçbir belge ortaya konulamamıştır. Kürdistan Teali Cemiyetinin tespit edilebilen üyelerinin listesi bilinmektedir ve bu listede Şeyh Said’in ismi yoktur. Ayrıca, Şeyh Said'de, Şark İstiklal Mahkemesi'nde Kürdistan Teali Cemiyeti ile ilişkisinin olmadığını bizzat açıklamıştır. Öte yandan, ayaklanmayı organize ettiği iddia edilen Azadi Örgütü üyelerinin isimlerini içeren listede de Şeyh Said'in ismine rastlanmamıştır. Mevcut belgeler, Azadi Örgütü’nün, ayaklanmanın hiçbir safhasında, hiçbir rolünün olmadığını kanıtlamaktadır. Naci Kutlay'ın Fehmi Efendi’nin anılarından alındığını kaydettiği bilgilere göre "Şeyh Said’in isyan haberini duyan Diyarbakır'daki Azadi üyeleri şaşkına dönerler. Hiç kimsenin bundan haberi yok. Azadi üyesi Dr. Fuat, Liceli Fehmi Efendi'den Şeyh Said’i isyandan vazgeçirmesini, kabul etmediği takdirde onu öldürmesini ister. Ancak isyan durdurulamayınca, harekete ulusal bir renk vermek için Kürtler ve Kürdistan adına bildiriler bastırılıp dağıtılır."
Mustafa Kemal Paşa daha zaferden hemen sonra, Lozan Konferansı sürerken 14 Ocak 1923’te Eskişehir’de yaptığı konuşmada, Musul-Kerkük sorununa değinirken, bu soruna bağlı olarak Kürt devleti konusunu da ele almış ve şunları söylemişti: “Musul-Kerkük kadar önemli olan ikinci konu, Kürtlük sorunudur. İngilizler orada (Kuzey Irak’ta y.n.) bir Kürt devleti kurmak istiyorlar. Bunu yaparlarsa, bu düşünce bizim sınırlarımız içindeki Kürtlere de yayılır. Bunu engellemek için sınırı güneyden geçirmek gerekir.” Lozan sırasında ve sonrasında İngiliz sözcüleri bunu çağrıştıracak yorumlarda bulunmuşlardır. İngiltere’nin İstanbul Büyükelçilik görevlisi Kidston, 28 Kasım 1919’da Londra’ya gönderdiği raporda, “Kürtlere ne kadar güvenmesek de, onları kullanmamız çıkarlarımız gereğidir” diyordu. İngiltere Başbakanı Lloyd George ise, 19 Mayıs 1920’de San Remo’da yapılan Konferans’ta “Kürtlerin arkalarında büyük bir devlet olmadıkça varlıklarını sürdüremezler” diyor, bölgeye yönelik İngiliz politikası için şunları söylüyordu: “Türk yönetimine alışmış olan Kürtlerin tümüne yeni bir koruyucu kabul ettirilmesi güç olacaktır. İngiliz çıkarlarını, dağlık kesimlerinde Kürtlerin yaşadığı Musul ve içinde bulunduğu Güney Kürdistan ilgilendirmektedir. Musul bölgesinin, öteki bölümlerinden ayrılarak yeni bağımsız bir Kürdistan Devleti’ne bağlanabileceği düşünülmektedir. Ancak bu konuyu anlaşma yoluyla çözmek çok güç olacaktır.”
Lozan konferansında Musul konusunun İngiltere ve Türkiye arasında ikili görüşmeler ile halledilmesi, bu gerçekleşmezse de konunun Milletler Cemiyetine götürülmesine karar verilmişti. 19 Mayıs 1924'te İstanbul'da yapılan görüşmelerde sonuç alınamamış ve İngiltere meseleyi 6 Ağustos 1924'te Milletler Cemiyetine götürmüştür. Şeyh Sait ayaklanması, İngiliz işgal güçlerinin Kuzey Irak’ta sıkıyönetim ilan ettiği, subay izinlerini kaldırdığı, birliklerini Musul’a taşıdıkları günlerde ortaya çıktı. O günlerde, Sömürgeler Bakanı Musul’a dek giderek denetlemelerde bulunuyor ve güçlü bir İngiliz donanması Basra’ya hareket ediyordu. İsyanın bastırılmasından bir sene sonra da, 5 Haziran 1926'da imzalanan Ankara Antlaşması ile Musul İngilizlerin manda yönetimimi altındaki Irak'a bırakılmıştır.
Şeyh Said Ayaklanması'nın bastırılması Cumhuriyet yönetiminin Doğu Anadolu Bölgesi ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde denetimi sağlamasında önemli bir dönüm noktası oldu. Öte yandan ayaklanmayla ortaya çıkan gelişmeler, bir süre önce çok partili yaşama geçiş yönünde atılan adımların kesintiye uğramasına yol açtı. Ayaklanmaya karıştığı gerekçesiyle hakkında soruşturma açılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, çok geçmeden hükûmet kararnamesiyle kapatıldı.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
| Wikimedia Commons'ta Şeyh Said İsyanı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Genel
- Metin Toker, Şeyh Sait ve İsyanı, İkinci basım, , Ankara, Temmuz 1994.
- Uğur Mumcu, , , İstanbul, 1991,
- Ahmet Mumcu, Tarih açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi,
- Faik Bulut, Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları, , İstanbul, 1991.
- , İstiklal Mahkemeleri, 1975
- Özel
- ^ Sait Aşgın, Atatürk Döneminde Doğu Anadolu (1923-1938) 10 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi (Sayı 50, Cilt: XVII, Temmuz 2001), dipnot 32.
- ^ a b Kinross, Lord (2018). Atatürk: Bir Milletin Yeniden Doğuşu. Altın Kitaplar. ss. 419-423/426/432. ISBN .
- ^ a b . 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2014.
- ^ The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880-1925 3 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Robert W. Olson, University of Texas Press, 1989, sayfa 107-108. (İngilizce)
- ^ a b a.g.e. Olson, 1989, sayfa 116.
- ^ Université de Paris. Institut d'Etudes Turques, Université de Strasbourg. Institut de Turcologie, Turcica: revue d'études turques, Éditions Klincksieck., 1992, Cilt 24-25, sayfa 264. (İngilizce)
- ^ "Şeyh Said'in torunundan ilginç iddia". 2 Ocak 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2013.
- ^ 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2013.
- ^ . 30 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2013.
- ^ Sulhi Dönmezer, Türkiye Cumhuriyeti Devleti'ne Yönelik Bozguncu Hareketler ve Tehditler 10 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi (Sayı 38, Cilt: XIII, Temmuz 1997)
- ^ a b c d e János M. Bak, Gerhard Benecke, Religion and rural revolt" 3 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Manchester University Press ND, 1984, , sayfa 289-290. (İngilizce)
- ^ Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925, (1993; 9. basım), Tekin Yayınevi, İstanbul.
- ^ Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, Vatan Neşriyat, İstanbul 1957; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, İstanbul 1952, sayfa 606.
- ^ Nurşen Mazıcı, Belgelerle Atatürk döneminde Muhalefet (1919-1926), Dilem Yayınları, İstanbul 1984, sayfa 82.
- ^ Metin Toker, Şeyh Sait ve İsyanı, Akis Yayınları, Ankara 1968, sayfa 21.
- ^ Behçet Cemal, Şeyh Sait İsyanı, Sel Yayınları, İstanbul 1955, sayfa 24.
- ^ M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, TKAE Yayını, Ankara 1981, sayfa 180.
- ^ M. Şerif Fırat, a.g.e., sayfa 181.
- ^ M. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Halep 1952, sayfa 180.
- ^ Berxwedan Gazetesi, Sayı: 120 (Almanya/Bonn, 01 Mart 1991), s.5.
- ^ Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması (1919-1925), Tekin Yayınevi, İstanbul 1991, s.103-113, 218.
- ^ Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi, İstanbul 2002, s.171.
- ^ Dr. Daimi Cengiz, Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi: Sey Qaji, Horasan Yayınları 2010 İstanbul.
- ^ İlhami Aras, Adım Şeyh Said, İlke Yayıncılık, 1. Baskı Ocak 1992/İstanbul, s. 74.
- ^ İlhami Aras, Adım Şeyh Said, İlke Yayıncılık, 1.Baskı Ocak 1992/İstanbul, s. 110.
- ^ İsmail Göldaş, Kürdistan Teali Cemiyeti, Doz Yayınları, İstanbul 1991, s.39-45.
- ^ Robert Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı, Özge Yayınları, Ankara 1992, s.247-250.
- ^ Naci Kutlay, “Yakın Tarihten Kısa Kesitler”, Bergeh dergisi, Sayı:8/1991 (İsveç), s.72, 77.
- ^ “Eskişehir İzmir Konuşmaları” Kaynak Yay., İst.-1993, s. 95
- ^ “İngiliz Belgelerinde Türkiye” Erol Ulubelen, Çağdaş Yay., 1982, s. 195; ak. U. Mumcu, “Kürt-İslam Ayaklanması” Tekin Yay., 19. Bas., 1995, s. 24
- ^ “Sevr Anlaşmasına Doğru” Osman Olcay, SBF Yay., Ank.-1981, s. 121; ak. U. Mumcu, “Kürt-İslam Ayaklanması” Tekin Yay., 19.Bas. 1995, s. 28
- ^ “Türkiye Cumhuriyetinde Anlaşmalar 1924-1938” Genelkurmay Yay., Nak.-1972, s. 43-44; ak. U. Mumcu, “Kürt-İslam Ayaklanması” s. 53
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde onerilmeyen bicimde kaynaklandirilmistir Gosterilen kaynaklar kaynak gosterme sablonlari kullanilarak dipnot belirtme bicemine uygun olarak duzenlenmelidir Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Seyh Said Isyani Donemin adiyla Genc Hadisesi Subat Nisan 1925 Guneydogu Anadolu Bolgesi nde merkezi yonetime karsi girisilen genis capli Kurt ve Zaza asiretlerin destek verdigi Kurt milliyetcisi ve hilafet taraftari ayaklanma Seyh Said IsyaniKurt isyanlariBolgeyi Palu Capakcur Genc Piran Hani Lice Ergani Egil Silvan kusatan sungulu Turk askerleri 30 Mart 1925 tarihli Cumhuriyet gazetesi Tarih13 Subat 1925 31 Mart 1925 1 ay 2 hafta ve 4 gun BolgeElazig Bingol Diyarbakir ve cevresiSebepDogu bolgesinde bir Kurt devleti kurulmak istenmesi Islamci ve pan Islamci asiricilikSonucTurkiye nin kesin zaferi Isyan bastirildi TaraflarTurkiyeSunni Zazalar Kurt asiretleri Kurmanclar Komutanlar ve liderlerMustafa Kemal Pasa Kazim Pasa 3 Ordu Mursel Pasa VII Kolordu Naci Pasa V Ordu Seyh Said GuclerMart boyunca 25 000 bunun 12 000 den azi silahli asker geri kalani silahsiz lojistik kuvvet Nisan basinda toplam 52 000 Ingiliz istihbarat kaynaklarina gore 15 000 isyanciIsyanGenc vilayetinin kazasi Darahini yi basarak 16 Subat valiyi ve oteki gorevlileri esir alan Seyh Said halki Islam dini adina ayaklanmaya cagiran bir bildiriyle hareketi tek bir merkez altinda toplamaya calisti Bu bildiride din ugruna savasanlarin lideri anlamina gelen muhrunu kullandi ve herkesi din ugruna savasa cagirdi Baslangicta isyan Islam seriatinin tesisi adina baslatilmis ise de sonradan Kurt istiklal hareketine cevrilmistir Botan ve Mihellemiler asiretlerinin destegini aldiktan sonra Genc ve Capakcur bugun Bingol uzerinden Diyarbakir a yoneldi Maden Siverek ve Ergani yi ele gecirdi Seyh Abdullah in yonettigi baska bir ayaklanma kolu da Varto uzerinden Mus a dogru harekete gecti Varto yu ele geciren isyancilar Mus a ilerledilerse de halktan toplanan yardimci kuvvetlerle Murat Koprusu civarinda maglup edilip Varto ya geri cekilmeleri saglandi 21 Subat ta gelismeler uzerine hukumet dogu vilayetlerinde sikiyonetim ilan etti 23 Subat ta ayaklanmacilarin uzerine gonderilen ordu birlikleri Kis Ovasi nda Seyh Said kuvvetleri karsisinda tutunamayarak Diyarbakir a cekilmek zorunda kaldi Ertesi gun Elazig a giren Gokdereli Seyh Serif yonetimindeki baska bir ayaklanma kolu kenti kisa sure de olsa denetim altina aldi Elazig birkac gun boyunca isyancilar tarafindan yagmalandi Seyh Said Harekati nin baslangic durumunu gosteren TSK ya ait askeri harita Mart basinda Seyh Said in emrindeki yaklasik 10 000 kisilik bir kuvvet Diyarbakir a saldirdi ve kusatma altina aldi Kusatanlar takviye aliyordu ve kusatma Seyh Said tarafindan bizzat yonetiliyordu Mursel Pasa komutasindaki garnizon gunlerce suren saldirilari geri puskurtmeyi basardi Fakat bir gece bir grup sehrin Kurt sakinlerinin yardimiyla Diyarbakir icine girebilmeyi basardi Bunlarin varliklari garnizon tarafindan fark edildi 7 8 Mart arasi suren agir bir carpisma sonrasi sehre sizan grup bozguna ugratildi ve sadece birkaci kacabildi Kusatmanin basarisiz oldugunu goren Seyh Said kusatmayi kaldirdi ve adamlarini Diyarbakir dan cekti Ortada onde oturan beyaz sakalli Seyh Sait onun saginda Seyh Serif arkada kalpakli Binbasi Kasim Kasim Atac onun solunda siyah sakalli Melikanli Seyh Abdullah s 259 Seyh Said in isyanindan once Istiklal Harbi nin onde gelen pasalari Mustafa Kemal hukumetinin din aleyhtari ve totaliter baskici siyaset yuruttugunu iddia etmis ve bu nedenle 17 Kasim 1924 te Cumhuriyet tarihinin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi TCF nin kurulusunu ilan etmislerdi Genel Baskanligini Kazim Karabekir in yaptigi TCF nin tuzugune Madde 6 Firka parti dini dusunce ve inanclara hurmetkardir seklinde bir ibare konmustu TCF yetkililerinden Yarbay Fethi Bey Terakkiperverler dindardir Halk Firkasi dini batiriyor Biz dini kurtaracagiz ve muhafaza edecegiz Seyh Said hadisesinden iki hafta once 1925 Ocak ayi sonlarinda Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi Erzurum Milletvekili Ziyaeddin Efendi TBMM kursusunde iktidardaki CHF nin icraatlarina agir elestiriler yonelterek Yeniligin isret icki icme dans plaj sefasindan baska bir sey ifade etmedigini fuhusun arttigini Musluman kadinlarin edeplerini kaybetme yolunda olduklarini sarhoslugun himaye hatta tesvik olundugunu en onemlisi dini duygularin rencide edildigini yeni rejimin sadece ahlaksizlik getirdigini rezil bir yonetimin memleketi camurlarin icine surukledigini ilan ediyordu Seyh Said 13 Subat 1925 Cuma gunu Piran camisinde verdigi vaazda halka soyle sesleniyordu Medreseler kapatildi Din ve Vakiflar Bakanligi kaldirildi ve din mektepleri Milli Egitim e baglandi Gazetelerde birtakim dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye Peygamberimize dil uzatmaya curet ediyorlar Ben bugun elimden gelse bizzat dovusmeye baslar ve dinin yukseltilmesine gayret ederim Seyh Said bu arada Emir ul Mucahidin Muhammed Said El Naksibendi imzasiyla halka yonelik cesitli beyannameler yayinladi Ayrica direnise destek vermeleri icin Alevi Zaza asiret reisleri Kurt bey aga ve asiret reisleri ile Ergani deki Turk bey ve agalarina da ayni imza ile mektuplar gonderdi ve onlari Kemalist yonetime karsi ortak mucadeleye davet ederek yardim istedi Yayinlanan beyannamelerden birinde Kuruldugu gunden beri din i mubini Ahmedi nin Islam temellerini yikmaya calisan Turk Cumhuriyeti Reisi M Kemal ve arkadaslarinin Kur an in ahkamina aykiri hareket ederek Allah ve Peygamberi inkar ettikleri ve Halife i Islam i surdukleri icin gayri mesru olan bu idarenin yikilmasinin butun Islamlar uzerinde farz oldugu Cumhuriyetin basinda bulunanlarin ve Cumhuriyete tabi olanlarin mal ve canlarinin seriat i garrayi Ahmediyye ye Muhammed in seriatina gore helal oldugu hususlarina yer veriliyordu Seyh Said Varto daki Alevi Zaza olan Hormek asireti reisleri Halil Veli ve Haydar Agalara gonderdigi mektupta da soyle yaziyordu Din i mubini Ahmedi yi kafir olan M Kemal in yedi zulmunden tahlis etmek kurtarmak gazasi niyetiyle Susar a hareket edildi Bu gaza ve cihad mezhep ve tarikat tefrik edilmeden Lailahe illallah Muhammedun Resulullah diyen butun Islam muvahhidleri uzerinde farz oldugundan buyuk bir gayret ve secaat sahibi olan Musluman asiretinizin de seriat i garrayi Ahmediyye ye ve bu cihad i ekbere itba edeceginize itimadim berkemaldir Ya eyyuhel ensar dinimizi ve namusumuzu bu mulhidlerin imansizlarin elinden kurtaralim size istediginiz yerleri verelim Bu dinsiz hukumet bizi de kendisi gibi dinsiz yapacaktir Bunlarla cihad farzdir Ote yandan Dersim Mebusu ve Alevi Zaza olan Hasan Hayri Efendi Seyh Said in Elaziz Cephesi Kumandani olarak gorevlendirdigi Seyh Serif ile dayanisma icerisine girdi Elaziz de Seyh Serif ile birlikte hazirladigi ortak bir mektup 06 Mart 1925 te Dersim deki tum asiret reislerine gonderildi Mardin Midyat ta yerlesik Kurt Cimo asireti Seyh Said isyanina karsi guclerini devletin yaninda savasmak icin Diyarbakir a gondermistir Seyh Said i ihbar edip yakalatan bacanagi emekli Binbasi Kasim Atac Kurt asilli olup Mus Varto da meskun bulunan Cibran asireti mensubuydu Cibran asireti reisi Miralay Halit Bey in kayinbiraderi olan Kasim ayni zamanda Turk hukumetinin de ajaniydi Diyarbakir da kurulan Sark Istiklal Mahkemesi Savcisi Ahmet Sureyya Orgeevren 1957 yilinda Dunya gazetesinde dizi halinde yayinlanan anilarinda konu ile ilgili olarak Cibranli asiretinden Vartolu emekli binbasi Kasim Bey in tertip tesvik ve yardimiyla Abdurrahman Pasa Koprusu yaninda ordu takip kuvvetleri tarafindan yakalanan Seyh Said ve avanesinden olusan 39 kisilik kafilenin 6 Mayis 1925 gunu Diyarbakir a getirilerek mahkemeye teslim edildigini belirtmektedir Zaza seyhlerinin Darahini deki seriat uygulamalari Kizilbas Dersimlileri urkutur Ayni dili konussalar da mesafeli ve tedbirli olmaya ozen gosterirler 1860 ile 1936 yillari arasinda yasamis olan Dersim in unlu halk ozani Sey Qaji Seyh Said ve adamlarinin seriat istemlerini bir bela olarak gorur Olayin baslangicinda Mustafa Kemal Ataturk Pasa ciddiyeti anlayip Heybeliada da rahatsizligi nedeniyle dinlenen Ismet Inonu Pasa yi acilen Ankara ya cagirdi Ismet Pasa ve ailesini bizzat Ankara Gari nda karsilayan Mustafa Kemal Pasa olaylari anlatmak icin onu Cankaya ya goturdu Cankaya da Ismet Pasa ya Doguda din elden gidiyor bahanesiyle Ingiliz destekli provokatif ama ciddi bir ayaklanmanin basladigini soyledi kaynak belirtilmeli Ismet Pasa nin Ankara ya gelmesi dedikodularin baslamasina neden oldu kaynak belirtilmeli Ali Fethi Okyar Bey in gorevden ayrilacagi yeni hukumeti Ismet Inonu nun kuracagi ve onlemleri onun alacagi konusulmaya baslanmisti kaynak belirtilmeli Ayrica Ali Fethi Bey ile Ismet Pasa nin arasi acikti Ali Fethi Bey olayi isyan olarak tanimlamamisti ve sikiyonetimle durdurulacagina inaniyordu Ancak olaylarin hizla tirmanmasi karsisinda Basbakan Ali Fethi Bey in istifasini isteyen Mustafa Kemal Pasa 3 Mart ta Ismet Pasa yi yeni bir hukumet kurmakla gorevlendirdi Bir gun sonra TBMM hemen Takrir i Sukun Kanunu nu kabul ederek hukumete olaganustu hal yetkileri tanidi Ayaklanmayla ilgili yayinlara konan yasak daha sonra baska onlemleri de kapsayacak bicimde genisletildi Ayrica Ankara ve Diyarbakir da Istiklal Mahkemeleri kurulmasi kararlastirildi kaynak belirtilmeli Bu sirada Diyarbakir i kusatma altina alan Seyh Said kuvvetleri hukumet kuvvetleri tarafindan puskurtulerek geri cekilmeye basladi kaynak belirtilmeli Genis capli bir sevkiyatin ardindan toplu saldiriya gecen 26 Mart ve bir bastirma harekatiyla ayaklananlarin cogunu teslime zorlayan askeri birlikler Iran a gecmeye hazirlanan ayaklanma onderlerini Boglan da bugun Solhan sikistirdi Seyh Serif ve yanindaki bazi asiret reisleri Palu da yakalanirken Seyh Said de Varto yakinlarinda yakin bir akrabasinin ihbariyla Carpuh Koprusu nde ele gecirildi 15 Nisan 1925 kaynak belirtilmeli Seyh Said in yakalanisindan sonra ilk sorgusunda ve mahkeme surecindeki ifadelerinde tum bu surec boyunca kiyam olarak nitelendirdigi hareketi seriat duzeni kurmak icin gerceklestirdigini soyluyor Seyh Said 5 Mayis 1925 Sali gunu Diyarbakir a getiriliyor 21 Mayis 1925 tarihinde kayit altina alinan ilk ifadesinde Diyarbakir i aldiktan sonra ne yapacak ve nereye gidecektiniz sorusunu su sekilde cevapliyor Diyarbakir i aldiktan sonra hukumetle haberlesecek ve seriati isteyecek ve kabulu halinde raiyyesi olacaktik Benim maksadim bu dine bir hizmet etmekti Seyh Said idamindan once kendisine uzatilan kagida yazdiklari ise amacini en net sekilde ozetleyen ifadeler olarak degerlendirilebilir Tam olarak sunlari yazmistir kagida Benim olumum Allah ve Din icin ise daragacinda asilmama perva etmem Ayaklanmayi destekleyen eski Sura yi Devlet reislerinden Kurt Teali Cemiyeti reisi Seyit Abdulkadir ve 12 arkadasi Istanbul da tutuklanarak yargilanmak uzere Diyarbakir a getirildiler Yargilanma sonucunda Seyit Abdulkadir ve 5 arkadasi olume mahkum olarak idam edildiler 27 Mayis 1925 kaynak belirtilmeli Cogunlugu Zazalardan olusan ayaklanmaya Seyh Said in Kurt Teali Cemiyeti uyesi olduguna dair bugune kadar hicbir belge ortaya konulamamistir Kurdistan Teali Cemiyetinin tespit edilebilen uyelerinin listesi bilinmektedir ve bu listede Seyh Said in ismi yoktur Ayrica Seyh Said de Sark Istiklal Mahkemesi nde Kurdistan Teali Cemiyeti ile iliskisinin olmadigini bizzat aciklamistir Ote yandan ayaklanmayi organize ettigi iddia edilen Azadi Orgutu uyelerinin isimlerini iceren listede de Seyh Said in ismine rastlanmamistir Mevcut belgeler Azadi Orgutu nun ayaklanmanin hicbir safhasinda hicbir rolunun olmadigini kanitlamaktadir Naci Kutlay in Fehmi Efendi nin anilarindan alindigini kaydettigi bilgilere gore Seyh Said in isyan haberini duyan Diyarbakir daki Azadi uyeleri saskina donerler Hic kimsenin bundan haberi yok Azadi uyesi Dr Fuat Liceli Fehmi Efendi den Seyh Said i isyandan vazgecirmesini kabul etmedigi takdirde onu oldurmesini ister Ancak isyan durdurulamayinca harekete ulusal bir renk vermek icin Kurtler ve Kurdistan adina bildiriler bastirilip dagitilir Mustafa Kemal Pasa daha zaferden hemen sonra Lozan Konferansi surerken 14 Ocak 1923 te Eskisehir de yaptigi konusmada Musul Kerkuk sorununa deginirken bu soruna bagli olarak Kurt devleti konusunu da ele almis ve sunlari soylemisti Musul Kerkuk kadar onemli olan ikinci konu Kurtluk sorunudur Ingilizler orada Kuzey Irak ta y n bir Kurt devleti kurmak istiyorlar Bunu yaparlarsa bu dusunce bizim sinirlarimiz icindeki Kurtlere de yayilir Bunu engellemek icin siniri guneyden gecirmek gerekir Lozan sirasinda ve sonrasinda Ingiliz sozculeri bunu cagristiracak yorumlarda bulunmuslardir Ingiltere nin Istanbul Buyukelcilik gorevlisi Kidston 28 Kasim 1919 da Londra ya gonderdigi raporda Kurtlere ne kadar guvenmesek de onlari kullanmamiz cikarlarimiz geregidir diyordu Ingiltere Basbakani Lloyd George ise 19 Mayis 1920 de San Remo da yapilan Konferans ta Kurtlerin arkalarinda buyuk bir devlet olmadikca varliklarini surduremezler diyor bolgeye yonelik Ingiliz politikasi icin sunlari soyluyordu Turk yonetimine alismis olan Kurtlerin tumune yeni bir koruyucu kabul ettirilmesi guc olacaktir Ingiliz cikarlarini daglik kesimlerinde Kurtlerin yasadigi Musul ve icinde bulundugu Guney Kurdistan ilgilendirmektedir Musul bolgesinin oteki bolumlerinden ayrilarak yeni bagimsiz bir Kurdistan Devleti ne baglanabilecegi dusunulmektedir Ancak bu konuyu anlasma yoluyla cozmek cok guc olacaktir Lozan konferansinda Musul konusunun Ingiltere ve Turkiye arasinda ikili gorusmeler ile halledilmesi bu gerceklesmezse de konunun Milletler Cemiyetine goturulmesine karar verilmisti 19 Mayis 1924 te Istanbul da yapilan gorusmelerde sonuc alinamamis ve Ingiltere meseleyi 6 Agustos 1924 te Milletler Cemiyetine goturmustur Seyh Sait ayaklanmasi Ingiliz isgal guclerinin Kuzey Irak ta sikiyonetim ilan ettigi subay izinlerini kaldirdigi birliklerini Musul a tasidiklari gunlerde ortaya cikti O gunlerde Somurgeler Bakani Musul a dek giderek denetlemelerde bulunuyor ve guclu bir Ingiliz donanmasi Basra ya hareket ediyordu Isyanin bastirilmasindan bir sene sonra da 5 Haziran 1926 da imzalanan Ankara Antlasmasi ile Musul Ingilizlerin manda yonetimimi altindaki Irak a birakilmistir Seyh Said Ayaklanmasi nin bastirilmasi Cumhuriyet yonetiminin Dogu Anadolu Bolgesi ve Guneydogu Anadolu Bolgesi nde denetimi saglamasinda onemli bir donum noktasi oldu Ote yandan ayaklanmayla ortaya cikan gelismeler bir sure once cok partili yasama gecis yonunde atilan adimlarin kesintiye ugramasina yol acti Ayaklanmaya karistigi gerekcesiyle hakkinda sorusturma acilan Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi cok gecmeden hukumet kararnamesiyle kapatildi Ayrica bakinizDogu isyanlari listesiKaynakcaWikimedia Commons ta Seyh Said Isyani ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir GenelMetin Toker Seyh Sait ve Isyani Ikinci basim Ankara Temmuz 1994 Ugur Mumcu Istanbul 1991 ISBN 975 478 088 9 Ahmet Mumcu Tarih acisindan Turk Devriminin Temelleri ve Gelisimi ISBN 9751005272 Faik Bulut Devletin Gozuyle Turkiye de Kurt Isyanlari Istanbul 1991 Istiklal Mahkemeleri 1975Ozel Sait Asgin Ataturk Doneminde Dogu Anadolu 1923 1938 10 Aralik 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ataturk Arastirma Merkezi Dergisi Sayi 50 Cilt XVII Temmuz 2001 dipnot 32 a b Kinross Lord 2018 Ataturk Bir Milletin Yeniden Dogusu Altin Kitaplar ss 419 423 426 432 ISBN 978 975 21 2440 0 a b 29 Kasim 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Kasim 2014 The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion 1880 1925 3 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Robert W Olson University of Texas Press 1989 sayfa 107 108 Ingilizce a b a g e Olson 1989 sayfa 116 Universite de Paris Institut d Etudes Turques Universite de Strasbourg Institut de Turcologie Turcica revue d etudes turques Editions Klincksieck 1992 Cilt 24 25 sayfa 264 Ingilizce Seyh Said in torunundan ilginc iddia 2 Ocak 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Haziran 2013 3 Aralik 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Haziran 2013 30 Ocak 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Haziran 2013 Sulhi Donmezer Turkiye Cumhuriyeti Devleti ne Yonelik Bozguncu Hareketler ve Tehditler 10 Aralik 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ataturk Arastirma Merkezi Dergisi Sayi 38 Cilt XIII Temmuz 1997 a b c d e Janos M Bak Gerhard Benecke Religion and rural revolt 3 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Manchester University Press ND 1984 ISBN 0719009901 sayfa 289 290 Ingilizce Ugur Mumcu Kurt Islam Ayaklanmasi 1919 1925 1993 9 basim Tekin Yayinevi Istanbul ISBN 975 478 088 9 Ali Fuat Cebesoy Siyasi Hatiralar Vatan Nesriyat Istanbul 1957 Tarik Zafer Tunaya Turkiye de Siyasi Partiler Istanbul 1952 sayfa 606 Nursen Mazici Belgelerle Ataturk doneminde Muhalefet 1919 1926 Dilem Yayinlari Istanbul 1984 sayfa 82 Metin Toker Seyh Sait ve Isyani Akis Yayinlari Ankara 1968 sayfa 21 Behcet Cemal Seyh Sait Isyani Sel Yayinlari Istanbul 1955 sayfa 24 M Serif Firat Dogu Illeri ve Varto Tarihi TKAE Yayini Ankara 1981 sayfa 180 M Serif Firat a g e sayfa 181 M Nuri Dersimi Kurdistan Tarihinde Dersim Halep 1952 sayfa 180 Berxwedan Gazetesi Sayi 120 Almanya Bonn 01 Mart 1991 s 5 Ugur Mumcu Kurt Islam Ayaklanmasi 1919 1925 Tekin Yayinevi Istanbul 1991 s 103 113 218 Ahmet Sureyya Orgeevren Seyh Sait Isyani ve Sark Istiklal Mahkemesi Istanbul 2002 s 171 Dr Daimi Cengiz Dizeleriyle Tarihe Tanik Dersim Sairi Sey Qaji Horasan Yayinlari 2010 Istanbul Ilhami Aras Adim Seyh Said Ilke Yayincilik 1 Baski Ocak 1992 Istanbul s 74 Ilhami Aras Adim Seyh Said Ilke Yayincilik 1 Baski Ocak 1992 Istanbul s 110 Ismail Goldas Kurdistan Teali Cemiyeti Doz Yayinlari Istanbul 1991 s 39 45 Robert Olson Kurt Milliyetciliginin Kaynaklari ve Seyh Said Isyani Ozge Yayinlari Ankara 1992 s 247 250 Naci Kutlay Yakin Tarihten Kisa Kesitler Bergeh dergisi Sayi 8 1991 Isvec s 72 77 Eskisehir Izmir Konusmalari Kaynak Yay Ist 1993 s 95 Ingiliz Belgelerinde Turkiye Erol Ulubelen Cagdas Yay 1982 s 195 ak U Mumcu Kurt Islam Ayaklanmasi Tekin Yay 19 Bas 1995 s 24 Sevr Anlasmasina Dogru Osman Olcay SBF Yay Ank 1981 s 121 ak U Mumcu Kurt Islam Ayaklanmasi Tekin Yay 19 Bas 1995 s 28 Turkiye Cumhuriyetinde Anlasmalar 1924 1938 Genelkurmay Yay Nak 1972 s 43 44 ak U Mumcu Kurt Islam Ayaklanmasi s 53