Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (Osmanlıca: ترقی پرور جمهوریت فرقه سی, romanize: Teraḳḳīperver Cumhūriyet Fırḳası; güncel Türkçe: İlerici Cumhuriyet Partisi), Türkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk muhalefet partisiydi. Mustafa Kemal Paşa'nın eski silah ve dava arkadaşları olan Kâzım Karabekir, Rauf (Orbay) Bey, Ali Fuat (Cebesoy) Paşa, Refet (Bele) Paşa ve Adnan (Adıvar) Bey’in öncülüğünde, 17 Kasım 1924’te kurulmuştur. Parti tüzüğünde cumhuriyet ilkesinin, liberalizmin ve demokrasinin benimsendiği belirtilirken aynı zamanda dini inançlara da saygılı olunduğu açıklanmıştır.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası | |
|---|---|
 | |
| Kısaltma | TCF |
| Genel başkan | Musa Kâzım Karabekir |
| Kurucu | Musa Kâzım Karabekir |
| Kuruluş tarihi | 17 Kasım 1924 |
| Kapanış tarihi | 5 Haziran 1925 |
| Önceli | Halk Fırkası |
| İdeoloji | Liberal demokrasi Liberal muhafazakârlık Adem-i merkeziyetçilik |
| Siyasi pozisyon | Merkez |
Mustafa Kemal Paşa'nın hem parti üyesi hem de cumhurbaşkanı olmasına, partili cumhurbaşkanlığına karşı olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, tarafsız cumhurbaşkanlığını savunmuştur. Parti üyeleri, tek partili muhalefetsiz bir sistemin otoriter yönetime kayacağı endişesi barındırdıklarını ve bunun önlenmesi için böyle bir harekete giriştiklerini belirttiler. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası; parti kurulduktan kısa bir süre sonra bazı rejim muhaliflerinin parti etrafında toplanması ve partinin dini duyguların propaganda olarak kullanıldığı iddiaları ortaya atıldı.
Amasya Tamimi ile Kurtuluş Savaşı'nı başlatan beş kişilik kumandan kadrosunun Mustafa Kemal Paşa hariç tüm üyeleri, Terakkiperver Fırkası'nın kurucu ve liderleri arasında yer almıştır. (Kâzım Karabekir, Rauf Bey, Refet Paşa ve Ali Fuat Paşa.)
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası; programındaki "fırkamız itikad-ı diniyeye ve fıkriyeye hürmetkardır" (Parti, dini düşünce ve inançlara saygılıdır) maddesi gerekçe gösterilerek, Şeyh Said İsyanı'ndan sorumlu tutulmuş ve 5 Haziran 1925’te kapatılmıştır. Daha sonra Mustafa Kemal Paşa'ya düzenlenen İzmir Suikastı olayında TCF kurucularının bir bölümü yargılanmıştır.
Kuruluş
Partinin kurulmasına yol açan olaylar zincirinin ilk halkasını, Kâzım Karabekir, Nisan 1923 seçimlerinin hazırlık aşamasına dayandırır:
'Ben muhalif istemiyorum' diyerek, kendisine kavlen ve tahriren en çok sadakat gösterenleri ve Birinci Meclis'te fiiliyatıyla bu emniyeti kazananları ve hemen bütün karargâhının mensuplarını namzet gösteriyordu. Ben de böyle emre uyan bir meclisle, dünyaya hakim İtilaf devletlerinin emniyetini kazanamayacağımızı ve dahilde de hürriyet mefhumunu kaldıracağımızı ve belki daha şiddetli bir muhalefete yol açılacağını söyleyerek seçim komitesinden ayrıldım.
Rauf Bey'in Cumhuriyet'in ilanından bir gün sonra İstanbul basınına verdiği ve Cumhuriyetin ilanında izlenmiş olan yöntemi eleştiren demeci, Halk Fırkası içindeki yol ayrımının dönemeç noktasıdır. Orbay İttihat ve Terakki deneyimine gönderme yaparak, 1908'in özgürlük umutlarının 1913'te bir parti despotizmine dönüşmesinin ülkeye getirdiği felaketli sonuçları vurgulamıştır.
Ali Fuat Paşa'ya göre, 1924 Eylül'ünde yeni partinin kurulması kararının alındığı toplantıda şu hususlarda anlaşmaya varılmıştır:
"[...] 3- İnkılapların hepsine taraftar olmakla beraber, bunların herhangi bir şahsa veya zümreye imtiyaz vermek için değil, bütün memlekete ve halkımıza mal edilmek emriyle yapılmış olduğu hakkında müttefik kalmıştık. [...] 4- Devlet şeklimiz olan Cumhuriyetin bir şahıs veya zümrenin idaresine alet olmasına mani olmaya elimizden geldiği kadar çalışacaktık."
TCF 17 Kasım 1924'te İçişleri Bakanlığına verilen bir dilekçeyle resmen kuruldu. Kuruluş dilekçesinde partinin amaçları şöyle tanımlanmıştı:
- "Hakimiyetin bila kayd-ı şart millette olduğu ve milletin mukadderatına bizzat vazıülyed bulunduğu esasına istinaden cumhuriyeti idareyi takviye etmek ve memlekette kanunların seyyanen tatbikini temin ile istikrar ve emniyeti teyid ve tezyid eylemek ve teceddüt ve tekamül esasları ile milleti medeniyeti muassırada bir refaha isal edecek esbabı hazırlamak..."
Parti programı
TCF üzerine en ciddi ve kapsamlı araştırmanın yazarı olan Erik-Jan Zürcher, partinin programını, "içinde belirgin bir Batı Avrupa çeşnisi taşıyan bir liberalizm programı" olarak tanımlar.
Parti beyannamesinin başında, milletin "mukadderatını bizzat tayin ve idare etmek rüşd ve kabiliyetini izhar" ettiği vurgulanarak ülkenin demokrasiye hazır olmadığı görüşü reddedilir. En büyük tehlike, milleti "hakimiyet ve hükümranlık hakkından kâmilen mahrum edecek bir istibdat şeklinin teessüs etmesidir." Bireysel özgürlük ilkesi, toplumu zaaftan ve yozlaşmaktan, bireyi de keyfi yönetimden koruyacak bir toplumsal zorunluk olarak tanımlanır. "Umumi hürriyetlerin şiddetle taraftarıyız," "hürriyet-i şahsiyeyi her sahada mukaddes addedeceğiz" ve "fırkamız, tahakkümlerin şiddetle aleyhtarı[dır]" ifadeleri, liberal düşüncenin temel ilkelerini yansıtırlar.
Parti programının genel esaslar bölümünde, devlet şekli "halkın hakimiyetine müstenit bir cumhuriyet" olarak tanımlanır (madde 1). Partinin "meslek-i esasisi [...] hürriyetperverlik (liberalizm) ve halkın hakimiyeti (demokrasi)"dir (madde 2; parantez içindeki Fransızca kelimeler orijinal metindedir). "Mebusan seçiminde bir dereceli halk oyu usulü kabul edilecek" (madde 8) ve "devletin vazifeleri asgari hadde indirilecektir" (madde 9). Yasaların çıkarılmasında "halkın temayülatının" gözetilmesi (madde 3) ve "milletin açık vekâleti alınmadıkça" anayasanın değiştirilmemesi (madde 5) şeklindeki talepler, CHF'nin bu konulardaki tavrına yönelik örtülü bir eleştiriyi barındırırlar. "Hakimlerin her türlü nüfuz ve tesirden azade kalmaları için, değişmezliklerini sağlayan hükümler vazedilmesi" (madde 10), cumhurbaşkanının meclis üyeliğinden ayrılması (madde 12) ve bütçeden maaş alan devlet görevlilerinin hiçbir siyasi partiye üye olamamaları (madde 13), kuvvetler ayrılığı ilkesini korumaya yönelik önlemler olarak değerlendirilebilir.
İç politikaya ilişkin ilkeler arasında, "idari adem-i merkeziyet esası kabul edilecektir" (madde 14), "bilumum devlet muamelatı sadeleştirilecektir" (madde 22) ve "ilk mekteplerin idareleri mahallerine ait olacaktır" (madde 52) ibareleri göze çarpar.
Ekonomik konular arasında, Halk Fırkası'nın sadece iç kaynaklarla kalkınmayı öngören iktisat anlayışına karşı serbest ticaret ilkeleri savunulur ve ihracatın önemi vurgulanır (madde 30-32); sadece iç mali kaynaklara dayanarak kalkınma görüşü eleştirilir (madde 40-41).
"Fırka, efkâr ve itikadat-ı diniyyeye hürmetkardır" ifadesi (madde 6), "kişi özgürlüklerini her alanda kutsal saymak" ilkesinin bir uzantısı olarak gösterilir. Tevhid-i tedrisat ilkesi savunulur (madde 49). Partinin kurulduğu gün basına verilen demeçte, "kamu hakimiyeti, hürriyetperverlik, cumhuriyetçilik" esasları üzerinde anlaşmak koşuluyla, gerekirse CHF ile işbirliği yaparak "her nevi irticai hareketlere mukavemet" edileceği belirtilir.
Parti kadrosu
Tunaya'ya göre 28, Tunçay'a göre 29 milletvekili TCF'ye katılmıştır. Partiye katılan milletvekillerinin listesini Tunçay verir:
Ali Fuat Cebesoy (Ankara), Osman Nuri Özpay, Necati Kurtuluş (Bursa), Feridun Fikri Düşünsel (Tunceli), Cafer Tayyar Eğilmez (Edirne), İhsan Hamit Tiğrel (Ergani), Sabit Sağıroğlu (Erzincan), Halet Sağıroğlu (Erzurum), Münir Hüsrev Göle, Rüştü Paşa (Erzurum), Halil Işık (Ertuğrul), Miralay Arif Bey (Eskişehir), Zeki Kadirbeyoğlu (Gümüşhane), Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Kâzım Karabekir, İsmail Canbulat, Refet Bele (İstanbul), Hoca Kâmil Efendi (Karahisar-ı Sahip), Abdullah Hulusi Zarplı (Karesi), Halit Akmansü (Kastamonu), Ahmet Şükrü Bey (Kocaeli), Abidin Bey (Manisa), Ahmet Besim Özek (Mersin), Ahmet Faik Günday (Ordu), Halis Turgut (Sivas), Bekir Sami Kunduh (Tokat), Ahmet Muhtar Cilli, Mehmet Rahmi Eyüboğlu (Trabzon).
TCF'nin kuruluşunun hemen ardından 6-7 mebus daha Halk Fırkası'ndan istifa etmiş, ancak (eldeki belgelerden anlaşılabildiği kadar) Terakkiperver Fırka'ya girmeden bağımsız kalmıştır.
TCF ve İttihat-Terakki
TCF kurucularının tümünün eski İttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplarından olması, aralarında Kara Vasıf, İsmail Canbulat, Halis Turgut, Rahmi Beyler gibi eski parti üyelerinin bulunması, TCF'nin "İttihatçılıkla" suçlanmasına neden olmuştur. Parti liderleri bu iddiayı ısrarla reddetmişlerdir.
TCF liderlerinin İzmir Suikastı dolayısıyla 1926'da yargılanmaları esnasında da özellikle İttihat ve Terakki bağlantıları olduğu iddiası üzerinde de durulmuştur.
Bazı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası üyeleri ve eski İttihatçıların olay ile ilgileri olduğu iddiasıyla yapılan soruşturma sonucu Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy ve benzeri kişiler suçsuz bulunarak serbest kaldılar. Bazı eski ittihatçılar ise tutuklandılar.
Basında TCF
TCF'yi İstanbul basınının büyük bir bölümü destekledi. Özellikle Vatan, Tevhidi Efkar, Son Telgraf ve İstiklal TCF lehine yayında bulundular. CHF'yi ise bu sırada resmî yayın organı Hakimiyeti Milliye ile Cumhuriyet ve Akşam destekliyordu. Hüseyin Cahit'in Tanin'i iki parti arasında net bir tavır almadı.
TCF-CHF ilişkileri
TCF'nin kuruluşundan 5 gün sonra "sertlik yanlısı" olarak tanınan İsmet Paşa hükûmeti istifa ederek, daha ılımlı bir politikadan yana olan Fethi Okyar hükûmeti kuruldu.
TCF, Aralık 1924'teki ara seçimlere katılamadı. Seçimi CHF kazandı, sadece Bursa ve Kırkkilise'de (Kırklareli) TCF destekli bağımsızlar kazandı. Ancak, hükûmet Bursa'da kazanan Ferik (Korgeneral) Nurettin Paşa'nın mazbatasını iptal etti. İkinci defa yapılan seçimi yine Nurettin Paşa kazandı.
Kapatılması
Şubat 1925'te baş gösteren Şeyh Said İsyanı dolayısıyla Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası iktidar tarafından eleştirilere maruz kalmıştır. Dönemin başbakanı Ali Fethi Okyar istifa etmiş ve güvenoyu alarak başbakan olan İsmet Paşa Takrir-i Sükun kanununu yürürlüğe koyarak basına ciddi cezalar kesilmesinin yolunu açmıştır. Bu arada TCF'nin kapatılması süreci hızlanır ve fırka 5 Haziran 1925'te kapatılır. 14 Haziran 1926'da İzmir Suikastı sonrasında bazı paşalar tutuklanır ve idam hükmüyle yargılanır. Fakat içlerinde Kâzım Karabekir ve Ali Fuat Paşa gibi İstiklal Savaşı'na katılanların da bulunduğu bu komutanlar, Türk ordusu subaylarının protesto gösterileri sonucu,[] Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın "özel affı" ile idamdan kurtulmuşlardır.[]
13 Şubat'ta Şeyh Sait İsyanı başladı. 15 isyan bölgesinde hükûmet sıkıyönetim ilan etti: Elaziz, Genç, Muş, Ergani, Dersim, Diyarbakır, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkâri, Kiğı ve Hınıs. TCF'nin bu yerlerde dini propaganda yaptığı iddia edildi. Ali Fethi Bey başvekillikten istifa etti, CHF içindeki aşırı kanat sertlik yanlısı İsmet Paşa'yı başa getirdi. 4 Mart'ta Takrir-i Sükun Kanunu kabul edildi. Tevhidi Efkar, Son Telgraf, İstiklal, Sebilürreşad, Aydınlık, Orakçekiç gibi gazete ve dergiler kapatıldı. İstiklal Mahkemeleri kuruldu. TCF, yasa dışı faaliyetlerinden dolayı yargılandı ve 3 Haziran 1925'te bütün şubeleri kapatıldı.[]
Mustafa Kemal Paşa'nın TCF'ye yönelik eleştirileri
Mustafa Kemal Paşa Nutuk'ta TCF'nin tutumunu "dini siyasi çıkarlara alet etmek" olarak yorumlamıştır. Bununla birlikte Nutuk'ta Terakkiperver Fırka kurucularını cumhuriyet düşmanlığı, saltanatçılık, halifecilik, İngiliz yandaşlığı, isyan kışkırtıcılığı ve vatan hainliği ile de suçlar.
Partinin en çok eleştirildiği noktalardan biri parti programının açıklanırken "Parti, dinî düşünce ve inançlara saygılıdır" ilkesinin vurgulanmasıdır. Hatta bu durumu Mustafa Kemal Paşa Nutuk'ta şu şekilde eleştirmiştir:
"...'Parti, dinî düşünce ve inançlara saygılıdır' ilkesini bayrak olarak eline alan kimselerden iyi niyet beklenebilir miydi? Bu bayrak, yüzyıllardan beri cahilleri, bağnazları ve hurafelere inananları kandırarak özel çıkarlar sağlamaya kalkmış olanların taşıdıkları bayrak değil miydi? Türk milleti, yüzyıllardan beri, sonu gelmeyen felâketlere, içinden çıkabilmek için büyük fedakârlıkların gerekli olduğu pis bataklıklara, hep bu bayrak gösterilerek sürüklenmemiş miydi: Cumhuriyetçi ve yenilikçi olduklarını zannettirmek isteyenlerin, yine bu bayrakla ortaya atılmaları, dinî bağnazlığı coşturarak, milleti, Cumhuriyet'e, ilerlemeye ve yenileşmeye karşı kışkırtmak değil miydi?"
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.
- ^ Erik Jan Zürcher-Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925)
- ^ Mustafa Kemal Atatürk, Birol Emil, Melin Has-Er, Mehmet Ali Aydın, "Nutuk" cilt 2, s. 528, Kültür Bakanlığı (1980).
- ^ a b c "Atatürk Döneminde Kurulan ve TBMM'NDE Temsil Edilen Siyasi Fırkalar ve Siyasi Olaylar" (PDF). nevsehir.edu.tr. 10 Şubat 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Şubat 2023.
- ^ Karabekir, İstiklal Savaşımızın Esasları, s. 138.
- ^ Rauf Orbay, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e (Hatıralar), c. III, s. 413-414.
- ^ Cebesoy, Hatıralarım, s. 96.
- ^ Zürcher, a.g.e. s. 148. Program metni bu kitapta, Tunçay a.g.e. s. 370 vd. ve Orbay, Hatıralar c. V'te mevcuttur.
- ^ Tunçay, a.g.e., s. 108-109.
- ^ Tunçay, a.g.e. 106-107.
- ^ a b c Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve en hain kafaların eseri olan programı, "Nutuk"
Konuyla ilgili yayınlar
- Ahmet Yeşil, Türkiye Cumhuriyetinde ilk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cedit Y., Ankara 2002.
- Erich Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), İletişim Y., İstanbul 2003.
- Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetimi'nin Kurulması (1923-1931), Yurt Y. Ankara 19
| Wikimedia Commons'ta Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi Osmanlica ترقی پرور جمهوریت فرقه سی romanize Teraḳḳiperver Cumhuriyet Firḳasi guncel Turkce Ilerici Cumhuriyet Partisi Turkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk muhalefet partisiydi Mustafa Kemal Pasa nin eski silah ve dava arkadaslari olan Kazim Karabekir Rauf Orbay Bey Ali Fuat Cebesoy Pasa Refet Bele Pasa ve Adnan Adivar Bey in onculugunde 17 Kasim 1924 te kurulmustur Parti tuzugunde cumhuriyet ilkesinin liberalizmin ve demokrasinin benimsendigi belirtilirken ayni zamanda dini inanclara da saygili olundugu aciklanmistir Terakkiperver Cumhuriyet FirkasiKisaltmaTCFGenel baskanMusa Kazim KarabekirKurucuMusa Kazim KarabekirKurulus tarihi17 Kasim 1924Kapanis tarihi5 Haziran 1925OnceliHalk FirkasiIdeolojiLiberal demokrasi Liberal muhafazakarlik Adem i merkeziyetcilikSiyasi pozisyonMerkezRefet Pasa Kazim Karabekir Pasa Rauf Bey ve diger partililer Ustteki resimde Giresun Kaptan koskunde uc muhim sahsiyet bir arada Rauf Kazim Karabekir Refet Bey Alttaki resimde Galata Rihtiminda sark fatihi Kazim Karabekir Pasayi istikbal eden Istanbul Halki Mustafa Kemal Pasa nin hem parti uyesi hem de cumhurbaskani olmasina partili cumhurbaskanligina karsi olan Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi tarafsiz cumhurbaskanligini savunmustur Parti uyeleri tek partili muhalefetsiz bir sistemin otoriter yonetime kayacagi endisesi barindirdiklarini ve bunun onlenmesi icin boyle bir harekete giristiklerini belirttiler Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi parti kurulduktan kisa bir sure sonra bazi rejim muhaliflerinin parti etrafinda toplanmasi ve partinin dini duygularin propaganda olarak kullanildigi iddialari ortaya atildi Amasya Tamimi ile Kurtulus Savasi ni baslatan bes kisilik kumandan kadrosunun Mustafa Kemal Pasa haric tum uyeleri Terakkiperver Firkasi nin kurucu ve liderleri arasinda yer almistir Kazim Karabekir Rauf Bey Refet Pasa ve Ali Fuat Pasa Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi programindaki firkamiz itikad i diniyeye ve fikriyeye hurmetkardir Parti dini dusunce ve inanclara saygilidir maddesi gerekce gosterilerek Seyh Said Isyani ndan sorumlu tutulmus ve 5 Haziran 1925 te kapatilmistir Daha sonra Mustafa Kemal Pasa ya duzenlenen Izmir Suikasti olayinda TCF kurucularinin bir bolumu yargilanmistir KurulusHaydarpasa Gari nin onunde Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi nin kuruculari soldan saga Adnan Adivar Ali Fuat Cebesoy Kazim Karabekir Rauf Orbay ve Refet Bele Partinin kurulmasina yol acan olaylar zincirinin ilk halkasini Kazim Karabekir Nisan 1923 secimlerinin hazirlik asamasina dayandirir Ben muhalif istemiyorum diyerek kendisine kavlen ve tahriren en cok sadakat gosterenleri ve Birinci Meclis te fiiliyatiyla bu emniyeti kazananlari ve hemen butun karargahinin mensuplarini namzet gosteriyordu Ben de boyle emre uyan bir meclisle dunyaya hakim Itilaf devletlerinin emniyetini kazanamayacagimizi ve dahilde de hurriyet mefhumunu kaldiracagimizi ve belki daha siddetli bir muhalefete yol acilacagini soyleyerek secim komitesinden ayrildim Rauf Bey in Cumhuriyet in ilanindan bir gun sonra Istanbul basinina verdigi ve Cumhuriyetin ilaninda izlenmis olan yontemi elestiren demeci Halk Firkasi icindeki yol ayriminin donemec noktasidir Orbay Ittihat ve Terakki deneyimine gonderme yaparak 1908 in ozgurluk umutlarinin 1913 te bir parti despotizmine donusmesinin ulkeye getirdigi felaketli sonuclari vurgulamistir Ali Fuat Pasa ya gore 1924 Eylul unde yeni partinin kurulmasi kararinin alindigi toplantida su hususlarda anlasmaya varilmistir 3 Inkilaplarin hepsine taraftar olmakla beraber bunlarin herhangi bir sahsa veya zumreye imtiyaz vermek icin degil butun memlekete ve halkimiza mal edilmek emriyle yapilmis oldugu hakkinda muttefik kalmistik 4 Devlet seklimiz olan Cumhuriyetin bir sahis veya zumrenin idaresine alet olmasina mani olmaya elimizden geldigi kadar calisacaktik TCF 17 Kasim 1924 te Icisleri Bakanligina verilen bir dilekceyle resmen kuruldu Kurulus dilekcesinde partinin amaclari soyle tanimlanmisti Hakimiyetin bila kayd i sart millette oldugu ve milletin mukadderatina bizzat vaziulyed bulundugu esasina istinaden cumhuriyeti idareyi takviye etmek ve memlekette kanunlarin seyyanen tatbikini temin ile istikrar ve emniyeti teyid ve tezyid eylemek ve teceddut ve tekamul esaslari ile milleti medeniyeti muassirada bir refaha isal edecek esbabi hazirlamak dd Parti programiTCF uzerine en ciddi ve kapsamli arastirmanin yazari olan Erik Jan Zurcher partinin programini icinde belirgin bir Bati Avrupa cesnisi tasiyan bir liberalizm programi olarak tanimlar Parti beyannamesinin basinda milletin mukadderatini bizzat tayin ve idare etmek rusd ve kabiliyetini izhar ettigi vurgulanarak ulkenin demokrasiye hazir olmadigi gorusu reddedilir En buyuk tehlike milleti hakimiyet ve hukumranlik hakkindan kamilen mahrum edecek bir istibdat seklinin teessus etmesidir Bireysel ozgurluk ilkesi toplumu zaaftan ve yozlasmaktan bireyi de keyfi yonetimden koruyacak bir toplumsal zorunluk olarak tanimlanir Umumi hurriyetlerin siddetle taraftariyiz hurriyet i sahsiyeyi her sahada mukaddes addedecegiz ve firkamiz tahakkumlerin siddetle aleyhtari dir ifadeleri liberal dusuncenin temel ilkelerini yansitirlar Parti programinin genel esaslar bolumunde devlet sekli halkin hakimiyetine mustenit bir cumhuriyet olarak tanimlanir madde 1 Partinin meslek i esasisi hurriyetperverlik liberalizm ve halkin hakimiyeti demokrasi dir madde 2 parantez icindeki Fransizca kelimeler orijinal metindedir Mebusan seciminde bir dereceli halk oyu usulu kabul edilecek madde 8 ve devletin vazifeleri asgari hadde indirilecektir madde 9 Yasalarin cikarilmasinda halkin temayulatinin gozetilmesi madde 3 ve milletin acik vekaleti alinmadikca anayasanin degistirilmemesi madde 5 seklindeki talepler CHF nin bu konulardaki tavrina yonelik ortulu bir elestiriyi barindirirlar Hakimlerin her turlu nufuz ve tesirden azade kalmalari icin degismezliklerini saglayan hukumler vazedilmesi madde 10 cumhurbaskaninin meclis uyeliginden ayrilmasi madde 12 ve butceden maas alan devlet gorevlilerinin hicbir siyasi partiye uye olamamalari madde 13 kuvvetler ayriligi ilkesini korumaya yonelik onlemler olarak degerlendirilebilir Ic politikaya iliskin ilkeler arasinda idari adem i merkeziyet esasi kabul edilecektir madde 14 bilumum devlet muamelati sadelestirilecektir madde 22 ve ilk mekteplerin idareleri mahallerine ait olacaktir madde 52 ibareleri goze carpar Ekonomik konular arasinda Halk Firkasi nin sadece ic kaynaklarla kalkinmayi ongoren iktisat anlayisina karsi serbest ticaret ilkeleri savunulur ve ihracatin onemi vurgulanir madde 30 32 sadece ic mali kaynaklara dayanarak kalkinma gorusu elestirilir madde 40 41 Firka efkar ve itikadat i diniyyeye hurmetkardir ifadesi madde 6 kisi ozgurluklerini her alanda kutsal saymak ilkesinin bir uzantisi olarak gosterilir Tevhid i tedrisat ilkesi savunulur madde 49 Partinin kuruldugu gun basina verilen demecte kamu hakimiyeti hurriyetperverlik cumhuriyetcilik esaslari uzerinde anlasmak kosuluyla gerekirse CHF ile isbirligi yaparak her nevi irticai hareketlere mukavemet edilecegi belirtilir Parti kadrosuTunaya ya gore 28 Tuncay a gore 29 milletvekili TCF ye katilmistir Partiye katilan milletvekillerinin listesini Tuncay verir Ali Fuat Cebesoy Ankara Osman Nuri Ozpay Necati Kurtulus Bursa Feridun Fikri Dusunsel Tunceli Cafer Tayyar Egilmez Edirne Ihsan Hamit Tigrel Ergani Sabit Sagiroglu Erzincan Halet Sagiroglu Erzurum Munir Husrev Gole Rustu Pasa Erzurum Halil Isik Ertugrul Miralay Arif Bey Eskisehir Zeki Kadirbeyoglu Gumushane Rauf Orbay Adnan Adivar Kazim Karabekir Ismail Canbulat Refet Bele Istanbul Hoca Kamil Efendi Karahisar i Sahip Abdullah Hulusi Zarpli Karesi Halit Akmansu Kastamonu Ahmet Sukru Bey Kocaeli Abidin Bey Manisa Ahmet Besim Ozek Mersin Ahmet Faik Gunday Ordu Halis Turgut Sivas Bekir Sami Kunduh Tokat Ahmet Muhtar Cilli Mehmet Rahmi Eyuboglu Trabzon TCF nin kurulusunun hemen ardindan 6 7 mebus daha Halk Firkasi ndan istifa etmis ancak eldeki belgelerden anlasilabildigi kadar Terakkiperver Firka ya girmeden bagimsiz kalmistir TCF ve Ittihat TerakkiTCF kurucularinin tumunun eski Ittihat ve Terakki Cemiyeti mensuplarindan olmasi aralarinda Kara Vasif Ismail Canbulat Halis Turgut Rahmi Beyler gibi eski parti uyelerinin bulunmasi TCF nin Ittihatcilikla suclanmasina neden olmustur Parti liderleri bu iddiayi israrla reddetmislerdir TCF liderlerinin Izmir Suikasti dolayisiyla 1926 da yargilanmalari esnasinda da ozellikle Ittihat ve Terakki baglantilari oldugu iddiasi uzerinde de durulmustur Bazi Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi uyeleri ve eski Ittihatcilarin olay ile ilgileri oldugu iddiasiyla yapilan sorusturma sonucu Kazim Karabekir Ali Fuat Cebesoy ve benzeri kisiler sucsuz bulunarak serbest kaldilar Bazi eski ittihatcilar ise tutuklandilar Basinda TCFTCF yi Istanbul basininin buyuk bir bolumu destekledi Ozellikle Vatan Tevhidi Efkar Son Telgraf ve Istiklal TCF lehine yayinda bulundular CHF yi ise bu sirada resmi yayin organi Hakimiyeti Milliye ile Cumhuriyet ve Aksam destekliyordu Huseyin Cahit in Tanin i iki parti arasinda net bir tavir almadi TCF CHF iliskileriTCF nin kurulusundan 5 gun sonra sertlik yanlisi olarak taninan Ismet Pasa hukumeti istifa ederek daha ilimli bir politikadan yana olan Fethi Okyar hukumeti kuruldu TCF Aralik 1924 teki ara secimlere katilamadi Secimi CHF kazandi sadece Bursa ve Kirkkilise de Kirklareli TCF destekli bagimsizlar kazandi Ancak hukumet Bursa da kazanan Ferik Korgeneral Nurettin Pasa nin mazbatasini iptal etti Ikinci defa yapilan secimi yine Nurettin Pasa kazandi KapatilmasiSubat 1925 te bas gosteren Seyh Said Isyani dolayisiyla Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi iktidar tarafindan elestirilere maruz kalmistir Donemin basbakani Ali Fethi Okyar istifa etmis ve guvenoyu alarak basbakan olan Ismet Pasa Takrir i Sukun kanununu yururluge koyarak basina ciddi cezalar kesilmesinin yolunu acmistir Bu arada TCF nin kapatilmasi sureci hizlanir ve firka 5 Haziran 1925 te kapatilir 14 Haziran 1926 da Izmir Suikasti sonrasinda bazi pasalar tutuklanir ve idam hukmuyle yargilanir Fakat iclerinde Kazim Karabekir ve Ali Fuat Pasa gibi Istiklal Savasi na katilanlarin da bulundugu bu komutanlar Turk ordusu subaylarinin protesto gosterileri sonucu kaynak belirtilmeli Gazi Mustafa Kemal Pasa nin ozel affi ile idamdan kurtulmuslardir kaynak belirtilmeli 13 Subat ta Seyh Sait Isyani basladi 15 isyan bolgesinde hukumet sikiyonetim ilan etti Elaziz Genc Mus Ergani Dersim Diyarbakir Mardin Urfa Siverek Siirt Bitlis Van Hakkari Kigi ve Hinis TCF nin bu yerlerde dini propaganda yaptigi iddia edildi Ali Fethi Bey basvekillikten istifa etti CHF icindeki asiri kanat sertlik yanlisi Ismet Pasa yi basa getirdi 4 Mart ta Takrir i Sukun Kanunu kabul edildi Tevhidi Efkar Son Telgraf Istiklal Sebilurresad Aydinlik Orakcekic gibi gazete ve dergiler kapatildi Istiklal Mahkemeleri kuruldu TCF yasa disi faaliyetlerinden dolayi yargilandi ve 3 Haziran 1925 te butun subeleri kapatildi kaynak belirtilmeli Mustafa Kemal Pasa nin TCF ye yonelik elestirileriMustafa Kemal Pasa Nutuk ta TCF nin tutumunu dini siyasi cikarlara alet etmek olarak yorumlamistir Bununla birlikte Nutuk ta Terakkiperver Firka kurucularini cumhuriyet dusmanligi saltanatcilik halifecilik Ingiliz yandasligi isyan kiskirticiligi ve vatan hainligi ile de suclar Partinin en cok elestirildigi noktalardan biri parti programinin aciklanirken Parti dini dusunce ve inanclara saygilidir ilkesinin vurgulanmasidir Hatta bu durumu Mustafa Kemal Pasa Nutuk ta su sekilde elestirmistir Parti dini dusunce ve inanclara saygilidir ilkesini bayrak olarak eline alan kimselerden iyi niyet beklenebilir miydi Bu bayrak yuzyillardan beri cahilleri bagnazlari ve hurafelere inananlari kandirarak ozel cikarlar saglamaya kalkmis olanlarin tasidiklari bayrak degil miydi Turk milleti yuzyillardan beri sonu gelmeyen felaketlere icinden cikabilmek icin buyuk fedakarliklarin gerekli oldugu pis batakliklara hep bu bayrak gosterilerek suruklenmemis miydi Cumhuriyetci ve yenilikci olduklarini zannettirmek isteyenlerin yine bu bayrakla ortaya atilmalari dini bagnazligi costurarak milleti Cumhuriyet e ilerlemeye ve yenilesmeye karsi kiskirtmak degil miydi Kaynakca Arsivlenmis kopya 6 Subat 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Ocak 2021 Erik Jan Zurcher Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi 1924 1925 Mustafa Kemal Ataturk Birol Emil Melin Has Er Mehmet Ali Aydin Nutuk cilt 2 s 528 Kultur Bakanligi 1980 a b c Ataturk Doneminde Kurulan ve TBMM NDE Temsil Edilen Siyasi Firkalar ve Siyasi Olaylar PDF nevsehir edu tr 10 Subat 2023 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Subat 2023 Karabekir Istiklal Savasimizin Esaslari s 138 Rauf Orbay Osmanli dan Cumhuriyet e Hatiralar c III s 413 414 Cebesoy Hatiralarim s 96 Zurcher a g e s 148 Program metni bu kitapta Tuncay a g e s 370 vd ve Orbay Hatiralar c V te mevcuttur Tuncay a g e s 108 109 Tuncay a g e 106 107 a b c Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi ve en hain kafalarin eseri olan programi Nutuk Konuyla ilgili yayinlarAhmet Yesil Turkiye Cumhuriyetinde ilk Teskilatli Muhalefet Hareketi Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi Cedit Y Ankara 2002 Erich Jan Zurcher Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi 1924 1925 Iletisim Y Istanbul 2003 Mete Tuncay Turkiye Cumhuriyeti nde Tek Parti Yonetimi nin Kurulmasi 1923 1931 Yurt Y Ankara 19Wikimedia Commons ta Terakkiperver Cumhuriyet Firkasi ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir