Ötüken

Ötüken, Ötügen veya Ötüken Ormanı, (Eski Türkçe: 𐰇𐱅𐰜𐰤:𐰖𐰃𐱁, Ötüken yış); Türklerin Orta Asya'daki kutsal başkentidir ve Moğollar tarafından da kutsal kabul edilir. Ormanlarla kaplı bir dağ olan "Ötüken Dağı" da eski Türkler tarafından kutsal kabul edilir. Çince kaynaklarda U-te-kien şeklinde geçtiği ve Çin kaynaklarında dağ ismi olarak geçen Tu-kin, Yü-tü-kiün ile ilişkili olabileceği belirtilmektedir. Ötügen (Ötüken) Türklerin yeryüzünde ilk var olduğu ve oradan Dünya’ya dağıldığı yerin adı olarak da kabul edilmektedir.Teoman tarafından kurulan Büyük Hun Devleti'nin başkenti de Ötüken idi. Ayrıca Orhun Nehri kaynaklarını bu bölgeden alır ve Göktürk Kağanlığı’nın da başkenti yine bu yörede kurulmuştur. İnanca göre bütün büyük devletlerin başkenti burada kurulmalı idi. Gerçekten de pek çok Türk ve Moğol Devleti biraz genişledikten sonra başkentlerini bu bölgeye taşımışlardır. Ötüken dağının Nama (Namı veya Namu) adında bir koruyucu ruhu vardı.

Ötüken eski Türklerin (Göktürk vb.) geleneksel inancı Tengricilikte Toprak Ana'ya verilen isimlerden biridir. Moğollarda Etugen, Itügen ya da Odigan gibi şekillerine de rastlanır. Ötüken-Kültü, Tengri-Kültü ile birlikte özellikle Göktürk Kağanlığı sırasında büyük önem kazanmıştır.

Köktürkler, Uygurlar ve Kırgızların merkezleri, uzun süre, kutsal kabul edilen, Ötüken ormanı olmuştur. Ötüken Ormanı'nın merkez olmasını ve buraya adeta kutsallığın verilmesi, Orhun Yazıtlarında da göze çarpmaktadır. Ötüken ormanı, adeta; dışarıdaki kötülüklere karşı, sığınılacak güvenli bir ev olarak tasvir edilir.

Eski inanca göre, Toprak Ana'nın keyfi ağaçların durumundan belli olur. Eğer ağaçlar sağlıklı ve güçlü yetişiyor ve bol meyve veriyorlarsa, Toprak Ana'nın insanlardan memnun olduğuna inanılır. Toprak Ana'ya edilen bir dua, güçlü ve büyük bir ağaca doğru yöneltilir.

Ötüken, günümüz Moğolistan'ın Arhangay Eyaleti ve Övörhangay Eyaleti sınırları içerisinde yer almaktadır.

Natıkay

Natıkay veya Natıgay - Türk ve Moğol mitolojisinde Toprak Tanrısı. Ötüken'in eşi olarak görülür. Çocukları, hayvanları ve bitkileri korur. Marko Polo’nun Seyahatnamesinde adı geçer. Moğollar tarafından saygı gösterilen bir Tanrı olduğundan bahsedilir. Onun için keçeden ve kumaştan bir saygı alanı yapılırdı. Erkekler sağ, kadınlar sol ve çocuklar önüne dizilirdi.

Eski Kayıtlar

Bilge Kağan Yazıtı

Bilge Kağan, Orhun Yazıtları'nda Ötüken Dağı'nın 'Türk memleketinin yüreği' olarak önemini dile getirmiştir.^[] Hatta yazıtlarda, Çinlilerin oyunlarına karşı koyup direnebilmek için "Ötüken Ormanı'ndan ayrılmayın." öğüdünü vermiştir. Ötüken şu an Rusya ve Moğolistan arasında bir yerde, yani Orhun Nehri'nin kaynaklarına yakındır.

Divânu Lügati't-Türk

Kaşgarlı Mahmud, Divânu Lügati't-Türk'te; "اتوكان Ötüken" "Tataristan çöllerinde bir yer adı. Uygur iline yakındır." şeklinde tanımlanmıştır. Ayrıca Kaşgarlı, çizdiği haritada, Basmıl bozkırlarının altında, "Feyafi-yi Tatar" (فإيافي تتار) Tatar bozkırlarını İli Nehri'nin sol tarafında (batısında) göstermiştir.

Çin Kaynaklarında

Ötüken (Eski Türkçe: , Ötüken yış,Çince: 於都斤山, 都尉揵山, 烏德鞬山/乌德鞬山, 都斤山, 大斤山, 郁督軍山/郁督军山; "Ötüken Ormanı", , Ötüken yer; "Ötüken Yeri") adı verilen, ormanlarla kaplı bir dağ, eski Türkler için çok kutsal sayılır.

Etimoloji

(Öt/Öd) ve (Ed/Et) kökünden türemiştir. Ötümek (dua etmek), etmek (gücü yetmek) ve utağan (döl yatağı) anlamlarını içerir. Etmek (yapmak) fiili ile de bağlantılıdır. Ötög Moğolcada ayı demektir ve ayının yuvası toprağın içinde olup aynı zamanda kutlu sayılan bir hayvandır.

Benzer yer adları

Günümüzde Ötüken toponomisi ile ilgili Tıva Cumhuriyeti'nde Ödügen Tayga (orman) bulunmaktadır. Eskiden Türklerin yaşadığı yörelerden Buryatya'nın başkenti ise Ulan Ude olup Ude sözü aslında Öde olup anlamı da vakit, zaman anlamındadır. Köktürk Yazıtları'nda Ötüken ile birlikte orman ve orman halkı zikredilir. Ormanlık bölgedeki Türk halkını anlatmaktadır. Selenge ve Yenisey bölgesini ele geçiren Moğollar daha sonra ormanlık bölgedeki Türkleri tanımlamak için ormanlık bölge halkı anlamında Uranhay tabirini kullanmaya başlamışlardır. Ötüken ormanları Sayan Dağları ile Baykal gölü arası yani günümüzde Tıvalar, Tofalar, Duhalar, Dolganlar, Duhalar, Hoton Türkleri ve Soyotların yaşadığı yerlerdir.

Kaynakça

1. ^ ^{a b c} Koordinatörlüğü, TRT Yeni Medya Kanal. "Türklerin tarihî başkenti: Ötüken - Avrasya'dan - Haber". TRT Avaz. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Şubat 2024. 
2. ^ V. Thomsen, Samlede Afhandlinger, III, Kopenhagen, 1922); Alm. trc. H. H. Schaeder, Alttürkische Inschriften aus der Mongolei, in Übersetzung und mit Einleitung (aus dem Dänischen in den 'Samlede Afhandlinger), Z D M G, XXV (Leipzig, 1924), 121-175; Türk. trc. Ragıp Hulusi (1926), Moğolistan'daki Türkçe kitâbeler
3. ^ "Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet, Saadettin Gömeç, Ankara Üniversitesi" (PDF). 31 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 17 Eylül 2013. 
4. ^ "Büyük Hun İmparatorluğu | Türktoyu". turktoyu.com. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Şubat 2024. 
5. ^ . 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
6. ^ "ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN İMPARATORLUĞU) (M.Ö. 220 – M.S.216 ) — Dijital Hoca". www.dijitalhoca.com.tr. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Şubat 2024. 
7. ^ Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 15)
8. ^ "Siberian Mythology - Nama, Namu". 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2013. 
9. ^ "Altaic Etymology, Starling ("ńàme")". 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Mart 2022. 
10. ^ Erdem,KONUR,"Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
11. ^ The Travels of Marco Polo, Aldo Ricci, Luigi Foscolo Benedetto, Translated Into English from the Text of L.F. Benedetto
12. ^ Original Institutions of Self-Organization Among Mongols, Erjen Khamaganova, Indiana University, Bloomington, USA
13. ^ Travels Of Marco Polo, Henry Yule - (London, J. Murray, 1871) Chapter LIII and Chapter XX 8 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
14. ^ "Beyrek'in Vasiyeti, Doğan Kaya" (PDF). 16 Eylül 2011 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2011. 
15. ^ Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 2)
16. ^ TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı^[]
17. ^ ^{a b} "Bilge kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Temmuz 2010. 
18. ^ , Cilt 50, , Cilt 9
19. ^ Tang Kitabı, Cilt 199-II
20. ^ Tang Kitabı, Cilt 93
21. ^ Sui Kitabı, Cilt 84, Yeni Tang Kitabı, Cilt 215-I, , Cilt 175
22. ^ , Cilt 73, Cilt 76, Cilt 99, Sui Kitabı, Cilt 53, Cilt 65, Cilt 84, , Cilt 179
23. ^ Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) 7 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Ayrıca bakınız

• Etügen

Dış bağlantılar

• Türk Mitolojisi Sözlüğü, Pınar Karaca 18 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Tatar Türkçesinde өтүген/Ötügen sözünün anlamı 24 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Tuva Türkçesinde Ötüken ormanı şarkısı
• Kırgız Türkçesinde Ötüken'in tanımı
• Kazak Türkçesinde Ötüken'in tanımı ve Orhun-Yenisey Yazıtlarında geçtiği yerler 22 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Kırgız Türkçesinde Tarih Boyunca Türk merkez şehirleri 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Kazak Türkçesinde Ötüken ile ilgili bilgiler 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Kazak Türkçesi Vikipedisinde Ötüken etimolojisi 26 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ötüken-Kazak Türkçesinde 5 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Rus tariçi Gumilev'in Tarih kitabı -Kırgız Türkçesinde 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .