Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Aleutlar ya da Unanganlar, Aleut Adaları'nda ve Alaska'nın bir bölümünde yaşayan Eskimo - Aleut halklarının Eskimolar dışında kalan grubu.
 | ||
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | ||
|---|---|---|
 | 2.300 | |
 | 200 | |
| Diller | ||
| Din | ||
| ||
Irk ve görünüş açısından Eskimolara benzemelerine karşın, Aleutların dil ve kültürleri ayrıdır. XVIII. yüzyılda dış dünya insanlarıyla ilişkiye geçmeden önce, toprağa gömülü evlerden olan birbirine uzak köylerde,efendiler ve kölelerden oluşan bir toplum sistemiyle yaşamışlar, geçimlerini deri kaplamalı botlarıyla deniz hayvanlarını (, balina, balık, ayıbalığı), kara hayvanlarını (özellikle kuşlar) avlayarak ve bitki toplayıcılıyla sağlamışlardır. Avlanma taktikleri, yaklaşık 1750'den sonra su samuru, kürk fokları ve tilki postları elde etmek için adalara gelen Ruslar tarafından da kullanılmıştır. O tarihten bu yana çeşitli hastalıklar ve Rusların kıyımları nedeniyle, sayıları azalmıştır. Alaska'daki 2.300 kişilik nüfustan 150 kadarı, Rusyadaki 200 kişilik nüfustan ise ancak 5 tanesi anadillerini konuşabiliyor.
Adlandırma
Alaska'yı Aleut Adalarından keşfe başlayan Rus kâşif, kürk tüccarı ve yerleşimciler (промышленник) tarafından Aleut (dönemin Rusçasıyla Алеутъ) adı verilen yerliler, o zamanın Rusçasında bugünkü Aleutları ve Kodiak adasındaki Supik Eskimolarını (İng. Alutiiq) kapsıyordu.
Rusçadaki Aleut adının kökeni olarak:
- Rusçadaki Aleut adının, keşifteki Sibirya halklarından (? Çukçi) kılavuzların dilinde "sahil sakini" anlamına gelen bir kelimeden çıktığı sanılıyor.
- G. Menovşçikov gibi kimi uzmanlara göre Unanganca allíthuh ('community') kelimesinden gelir.
Aleutlar ile Supikleri bir tutup aynı adla anan Ruslar, Aleut Adalarındaki Aleutlardan (Unangan) ayırmak için Kodiak Adasındaki Supikleri "Kodiak Aleutu" (dönemin Rusçasıyla Алеутъ Кадьякскiй) ve dillerini de "Kodiak Dili" (Кадьякскiй Языкъ) olarak adlandırmışlardır. İngilizcede "Kodiak Aleutları" (Kodiak Aleuts) adı da Ruslardan kalan yanlış adlandırmanın sonucudur.
- İngilizcede Aleut adlandırma karışıklığı Rusların kullanımına dayanmaktadır:
- Aleutian Aleut (Unangan)
- Kodiak Aleut (Sugpiaq)
- Uzun yıllar Ruslaşma asimilasyonu geçirdikleri için;
- Kodiak Supikleri, Ruslardan kalma Aleut adını günümüzde Alutiiq biçiminde kendilerine ikinci ad olarak verirler. Birincil adları Sugpiaq.
- Batı Aleutları, Ruslardan kalma Aleut adını günümüzde Aliguutax̂ biçiminde kendilerine ikinci ad olarak verirler. Birincil adları kabile kabile Naahmiĝus ve Niiĝuĝis.
- Yan yana yaşamaktan dolayı kültürleri benzer olan iki halk birbirlerini ayrıt eder:
- Kodiak Adasındaki Supikler Unangan denilen Aleutlara Taya'uq adını verirler.
- Aleutlar (Unangan) da Supikleri (Alutiiq) Kanaaĝin adıyla anarlar.
Günümüzde bu karışıklığı bertaraf etmek ve kendi verdikleri adı kullanma yönelimiyle Aleut halkı ve dili için Alaska'da akademik çevrelerde Unangan adı tercih edilmektedir.
Nüfus
Rusya’da 1897 yılında yapılan ilk genel nüfus sayımından iki yıl önce "Rus İmparatorluğu’nda Yaşayan Halkların Alfabetik Listesi" başlığıyla bir ön çalışma yapılmış. 1895 yılında Petersburg’ta yayınlanan bu listede Rusya halklarının değişik yayınlarda yer alan ve farklı yıllara ait nüfus bilgileri derlenerek dilleri, dini inançları ve yaşadıkları bölgeyle ilgili kısa bilgiler verilmiştir. Buna göre Aleutların (Алеуты [Унангуны]) 1871 yılındaki nüfusu 1.913 kişidir.
Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı
| ALASKA | etnik nüfus | anadilini konuşabilen | % | konuşabilme yaşı |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| Yupikler | 17.000 | 14.000 | 80 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| Yupikler | 18.000 | 12.000 | 67 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 13.000 | 4.000 | 31 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.100 | 600 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
Rusya Federasyonuna bağlı Komandor Adalarındaki Aleutların yıllara göre nüfusu :
- 1901502
- 1902523
- 1903509
- 1904512
- 1905514
- 1906499
- 1913516
- 1917449
- 1921377
- 1922381
- 1923364
- 1927345
- 1935367
Dil ve Eğitim
Günümüzde Aleutların eğitim gördüğü okullar 4 okul bölgesinde toplanır:
- Aleutian Region School District
- Pribilof School District
- Aleutians East Borough School District
- Unalaska City School District
1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Aleut öğrencilerin sayısı :
| Okul Bölgesi | Anadilini konuşabilenler | Konuşamayanlar | Toplam öğrenci sayısı |
| Aleutian Region | 2 | 16 | 18 |
| Anchorage | 1 | 29 | 30 |
| Bristol Bay | . | 1 | 1 |
| Kenai | . | 1 | 1 |
| Pribilof Islands | . | 70 | 70 |
| Tanana | . | 18 | 18 |
| Toplam | 3 | 135 | 139 |
Diyalekt ve kabileler
Unanganca (Aleutça) [kendilerince Unangam Tunuu (dil), Unangax̂ (sg), Unangax (dual), Unangan (pl/Doğu lehçesinde), Unangas (pl/Batı lehçesinde)].
Diyalekt ve kabileleri:
- Uzak Batı Unangancası
- Sasignan Unangancası [kendilerince Sasignan; Doğu lehçesinde Sasxinan; Batı lehçesinde Sasxinas; İngilizce Attuan]. Attu, , adalarında konuşulur.
- Rus Unangancası [kendilerince Kasakam Unangangis 'Rus Aleutları'; İngilizce Copper Island Aleut; Rusça медновский язык]. Rusça temelli Sasignan kreolü olup Rusya Federasyonuna bağlı Komandor adalarında (Остров Беринга и Медный Остров) konuşulur.
- Orta Batı Unangancası [kendilerince Aliguutax̂; İngilizce Atkan, Western Aleut]
- Doğu Unangancası [İngilizce Eastern Unangan, Eastern Aleut]
- Akuuĝun ya da Uniiĝun. Four Mountains Adaları (, ) adalarında konuşulur.
- Qawalangin. Fox (, , 'nın batısı) adalarında konuşulur.
- Qigiiĝun. Krenitzin ('nın doğusu, , , ) adalarında konuşulur.
- Qagaan Tayaĝungin. Sanak (Unimak, ) adalarında konuşulur.
- Taxtamam Tunuu. 'de konuşulur.
- Qaĝiiĝun. Shumagin adalarında konuşulur.
Barınak
Geleneksel Aleut evi (ulax̂ «ev»), adalarda sert esen rüzgâra dayanabilmesi için Eskimo köy odası gibi yarı yarıya toprağa gömülüdür. Günümüzde bu evler artık kullanılmamakta, Aleutlar da diğer Alaskalılar gibi modern binalarda kalmaktadır.
Ayrıca bakınız
Dip notlar
- ^ a b c "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
- ^ Michael E. Krauss (2007) 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
- ^ Who are the Alutiiq[]
- ^ "Eskimo of Canada". 2 Ekim 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ The Aleuts 14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (= According to G. Menovshchikov the name is derived from an Aleut word allíthuh meaning 'community; host'. The old self-designation unangan evidently applied to the eastern Aleuts only, meaning probably 'coastal people' (K. Bergsland). )
- ^ "www.alaskool.org/language/Aleut : Barbara Švarný Carlson, There is no such thing as an Aleut". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ “Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи” 5 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Демоскоп Weekly, № 187 - 188, 24 января - 6 февраля 2005 ve buradan alınma olarak: Papşu, Murat. Rusya İmparatorluğu’nda Yaşayan Halkların Alfabetik Listesinde Kafkasyalılar 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
- ^ "The Aleuts". 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Eylül 2010.
- ^ www.alaskool.org/language/Aleut : Unangam Language Pre-contact Tribes and Dialects 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . by Knut Bergland and Moses L. Dirks
- ^ Nabokov, Peter & Robert Easton (1989). Native American Architecture 27 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. New York: Oxford University Press, pg. 205.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Aleutlar ya da Unanganlar Aleut Adalari nda ve Alaska nin bir bolumunde yasayan Eskimo Aleut halklarinin Eskimolar disinda kalan grubu Aleutlar ya da Unanganlar Unangax tekil Unangaxikil Unangancogul Dogu Unangascogul Bati Erkek ve kadin 1820Onemli nufusa sahip bolgeler2 300200DillerUnanganca Ingilizce RuscaDinHristiyanlik cogunlukla Ortodoks SamanizmWikimedia Commons ta Aleutlar ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Geleneksel Aleut kis evi Ulax yari yariya topraga gomuludurMikhail T Tikhanov un suluboya calismasi 1818Kayakli Aleut fok avcisi Pribilof Adalarindan biri olan Saint Paul Adasi Louis Choris cizimi 1817Uc gozlu Aleut kayagiDeniz hayvanlarinin derisinden yapilmis Aleut avci kiyafetiDeniz samuru avcilari Unalaska 1896deniz aslani Amak Adasi Irk ve gorunus acisindan Eskimolara benzemelerine karsin Aleutlarin dil ve kulturleri ayridir XVIII yuzyilda dis dunya insanlariyla iliskiye gecmeden once topraga gomulu evlerden olan birbirine uzak koylerde efendiler ve kolelerden olusan bir toplum sistemiyle yasamislar gecimlerini deri kaplamali botlariyla deniz hayvanlarini balina balik ayibaligi kara hayvanlarini ozellikle kuslar avlayarak ve bitki toplayiciliyla saglamislardir Avlanma taktikleri yaklasik 1750 den sonra su samuru kurk foklari ve tilki postlari elde etmek icin adalara gelen Ruslar tarafindan da kullanilmistir O tarihten bu yana cesitli hastaliklar ve Ruslarin kiyimlari nedeniyle sayilari azalmistir Alaska daki 2 300 kisilik nufustan 150 kadari Rusyadaki 200 kisilik nufustan ise ancak 5 tanesi anadillerini konusabiliyor AdlandirmaAlaska yi Aleut Adalarindan kesfe baslayan Rus kasif kurk tuccari ve yerlesimciler promyshlennik tarafindan Aleut donemin Ruscasiyla Aleut adi verilen yerliler o zamanin Ruscasinda bugunku Aleutlari ve Kodiak adasindaki Supik Eskimolarini Ing Alutiiq kapsiyordu Ruscadaki Aleut adinin kokeni olarak Ruscadaki Aleut adinin kesifteki Sibirya halklarindan Cukci kilavuzlarin dilinde sahil sakini anlamina gelen bir kelimeden ciktigi saniliyor Cukci dilinde Eskimolar icin kullanilan A lvaye lilit harfiyen yabanci dilliler adlandirmasi da vardir G Menovscikov gibi kimi uzmanlara gore Unanganca allithuh community kelimesinden gelir Aleutlar ile Supikleri bir tutup ayni adla anan Ruslar Aleut Adalarindaki Aleutlardan Unangan ayirmak icin Kodiak Adasindaki Supikleri Kodiak Aleutu donemin Ruscasiyla Aleut Kadyakskij ve dillerini de Kodiak Dili Kadyakskij Yazyk olarak adlandirmislardir Ingilizcede Kodiak Aleutlari Kodiak Aleuts adi da Ruslardan kalan yanlis adlandirmanin sonucudur Ingilizcede Aleut adlandirma karisikligi Ruslarin kullanimina dayanmaktadir Aleutian Aleut Unangan Kodiak Aleut Sugpiaq Uzun yillar Ruslasma asimilasyonu gecirdikleri icin Kodiak Supikleri Ruslardan kalma Aleut adini gunumuzde Alutiiq biciminde kendilerine ikinci ad olarak verirler Birincil adlari Sugpiaq Bati Aleutlari Ruslardan kalma Aleut adini gunumuzde Aliguutax biciminde kendilerine ikinci ad olarak verirler Birincil adlari kabile kabile Naahmiĝus ve Niiĝuĝis Yan yana yasamaktan dolayi kulturleri benzer olan iki halk birbirlerini ayrit eder Kodiak Adasindaki Supikler Unangan denilen Aleutlara Taya uq adini verirler Aleutlar Unangan da Supikleri Alutiiq Kanaaĝin adiyla anarlar Gunumuzde bu karisikligi bertaraf etmek ve kendi verdikleri adi kullanma yonelimiyle Aleut halki ve dili icin Alaska da akademik cevrelerde Unangan adi tercih edilmektedir NufusRusya da 1897 yilinda yapilan ilk genel nufus sayimindan iki yil once Rus Imparatorlugu nda Yasayan Halklarin Alfabetik Listesi basligiyla bir on calisma yapilmis 1895 yilinda Petersburg ta yayinlanan bu listede Rusya halklarinin degisik yayinlarda yer alan ve farkli yillara ait nufus bilgileri derlenerek dilleri dini inanclari ve yasadiklari bolgeyle ilgili kisa bilgiler verilmistir Buna gore Aleutlarin Aleuty Unanguny 1871 yilindaki nufusu 1 913 kisidir Alaska da 1980 ile 1992 yillarinda Eskimo Aleut dilli halklarin nufusu ve anadillerini konusabilenlerin sayisi ALASKA etnik nufus anadilini konusabilen konusabilme yasi1980 Sibirya Yupikleri 1 100 1 050 95 yetiskinlerin hepsi ve cocuklarin coguYupikler 17 000 14 000 80 yetiskinlerin tamamina yakini ve cocuklarin bir kismiInyupikler 12 000 5 000 40 yetiskinlerin cogu 50 yas ustu ve cocuklarin bir kismiSupikler 3 000 1 000 33 yetiskinlerin cogu 50 yas ustu ve cocuklarin bir kismiAleutlar 2 200 700 35 yetiskinlerin cogu 50 yas ustu ve cocuklarin bir kismi1992 Sibirya Yupikleri 1 100 1 050 95 yetiskinlerin hepsi ve cocuklarin coguYupikler 18 000 12 000 67 yetiskinlerin tamamina yakini ve cocuklarin bir kismiInyupikler 13 000 4 000 31 yetiskinlerin cogu 50 yas ustu ve cocuklarin bir kismiSupikler 3 100 600 19 yetiskinlerin cogu 50 yas ustu ve cocuklarin bir kismiAleutlar 2 100 400 19 yetiskinlerin cogu 50 yas ustu ve cocuklarin bir kismi Rusya Federasyonuna bagli Komandor Adalarindaki Aleutlarin yillara gore nufusu 1901502 1902523 1903509 1904512 1905514 1906499 1913516 1917449 1921377 1922381 1923364 1927345 1935367Dil ve EgitimGunumuzde Aleutlarin egitim gordugu okullar 4 okul bolgesinde toplanir Aleutian Region School District Pribilof School District Aleutians East Borough School District Unalaska City School District 1987 1988 doneminde Alaska okul bolgelerinde Aleut ogrencilerin sayisi Okul Bolgesi Anadilini konusabilenler Konusamayanlar Toplam ogrenci sayisiAleutian Region 2 16 18Anchorage 1 29 30Bristol Bay 1 1Kenai 1 1Pribilof Islands 70 70Tanana 18 18Toplam 3 135 139Diyalekt ve kabilelerUnanganca Aleutca kendilerince Unangam Tunuu dil Unangax sg Unangax dual Unangan pl Dogu lehcesinde Unangas pl Bati lehcesinde Diyalekt ve kabileleri Uzak Bati Unangancasi Sasignan Unangancasi kendilerince Sasignan Dogu lehcesinde Sasxinan Bati lehcesinde Sasxinas Ingilizce Attuan Attu adalarinda konusulur Rus Unangancasi kendilerince Kasakam Unangangis Rus Aleutlari Ingilizce Copper Island Aleut Rusca mednovskij yazyk Rusca temelli Sasignan kreolu olup Rusya Federasyonuna bagli Komandor adalarinda Ostrov Beringa i Mednyj Ostrov konusulur Orta Bati Unangancasi kendilerince Aliguutax Ingilizce Atkan Western Aleut Naahmiĝus Delarof adalarinda konusulur Niiĝuĝis Andreanof Adak adalarinda konusulur Dogu Unangancasi Ingilizce Eastern Unangan Eastern Aleut Akuuĝun ya da Uniiĝun Four Mountains Adalari adalarinda konusulur Qawalangin Fox nin batisi adalarinda konusulur Qigiiĝun Krenitzin nin dogusu adalarinda konusulur Qagaan Tayaĝungin Sanak Unimak adalarinda konusulur Taxtamam Tunuu de konusulur Qaĝiiĝun Shumagin adalarinda konusulur BarinakGeleneksel Aleut evi ulax ev adalarda sert esen ruzgara dayanabilmesi icin Eskimo koy odasi gibi yari yariya topraga gomuludur Gunumuzde bu evler artik kullanilmamakta Aleutlar da diger Alaskalilar gibi modern binalarda kalmaktadir Ayrica bakinizAleut yagmurlugu Alaska Yerli Dil Merkezi Alaska Yerli Talepleri Cozumleme Yasasi Alaska Yerli Bolge Sirketleri Amerika nin Ruslar tarafindan somurgelestirilmesiDip notlar a b c Alaska Native Language Center Alaska Native Languages Population and Speaker Statistics 9 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Kasim 2012 Michael E Krauss 2007 9 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Native languages of Alaska In The Vanishing Voices of the Pacific Rim Who are the Alutiiq olu kirik baglanti Eskimo of Canada 2 Ekim 2008 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Eylul 2010 The Aleuts 14 Mayis 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde According to G Menovshchikov the name is derived from an Aleut word allithuh meaning community host The old self designation unangan evidently applied to the eastern Aleuts only meaning probably coastal people K Bergsland www alaskool org language Aleut Barbara Svarny Carlson There is no such thing as an Aleut 29 Nisan 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Eylul 2010 Alfavitnyj spisok narodov obitayushih v Rossijskoj Imperii 5 Subat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Demoskop Weekly 187 188 24 yanvarya 6 fevralya 2005 ve buradan alinma olarak Papsu Murat Rusya Imparatorlugu nda Yasayan Halklarin Alfabetik Listesinde Kafkasyalilar 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Panu Hallamaa 1997 Unangam Tunuu and Sugtestun A Struggle for Continued Life 14 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Northern Minority Languages Problems of Survival Senri Ethnological Studies 44 1997 pp 187 223 The Aleuts 14 Mayis 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Eylul 2010 Bilingual Bicultural Education Programs 15 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Eylul 2010 www alaskool org language Aleut Unangam Language Pre contact Tribes and Dialects 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde by Knut Bergland and Moses L Dirks Nabokov Peter amp Robert Easton 1989 Native American Architecture 27 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde New York Oxford University Press pg 205 ISBN 0 19 503781 2