Dersim İsyanı, Dersim'de 1937-1938 yıllarında merkezî Türk Hükûmetiyle bazı Dersim aşiretleri arasında bölgenin hâkimiyeti ile ilgili çıkan anlaşmazlıklar sonucu yaşanan olaylara verilen isim. Dersim'de (Tunceli, Erzincan, Elazığ, Sivas, Malatya ve Bingöl illerinin bir kısmı) aşiretlerin isyanı sonucunda mutlak devlet hâkimiyetini sağlamak için Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından aşiretler üzerine Dersim Harekâtı düzenlendi. İsyancıların önemli kesimini 1920'de Sivas'ın Zara ve İmranlı ilçelerinden sığınan isyancılar oluşturuyordu. Harekât neticesinde sayılar hakkında birçok iddia bulunurken yaygın kanı olarak 11.683 kişi göçe tâbi tutulurken, 1.401 kişi öldürülmüştür.
Dersim İsyanı | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Zaza isyanları | |||||||
| |||||||
Taraflar | |||||||
Türkiye | Dersim aşiretleri | ||||||
Komutanlar ve liderler | |||||||
Mustafa Kemal Atatürk İsmet İnönü Celâl Bayar Fevzi Çakmak Kâzım Orbay Abdullah Alpdoğan Galip Deniz İsmail Hakkı Tekçe Şemsi Erkuş | Seyit Rıza Alişir (ölü) Kamer Ağa Cebrail Ağa Şahin Ağa (Bahtiyar) (ölü) | ||||||
Güçler | |||||||
~50.000 asker | 6.000-7.500 | ||||||
Kayıplar | |||||||
110 | Kayıp: 2.500-13.160 Zorunlu iskan: 11.818 |
Arka plan
Dersim İsyanı bir yanıyla Koçgiri isyanı üzerinden temellendirilir. Koçgiri İsyanının bastırılmasından sonra Sivas'ın Zara ve İmranlı ilçelerinden Dersim'e çekilen isyancılar bölgede bir örgütlenme çabasına girmişlerdir. Koçgiri isyanından kaçan bin kadar silahlı isyancı, mıntıkaya bir isyan havası getirmiştir. Baytar Nuri, Alişir ve Koçgirilileri Dersim İsyanı'nın beyin takımı olarak nitelendirmektedir. Daha önceden hükûmetle ilişkiler kuran Seyit Rıza'nın Koçgirililerin kendine sığınması sonucunda hükûmetle arası açılmıştır.
Bölge gerek coğrafi yapısı, gerekse merkeze uzaklığı nedeniyle merkezî otoritenin tam sağlanamadığı, ağalık tarzı feodal bağların kuvvetli olduğu bir yapıdaydı. Bu açıdan Osmanlı döneminde de bölgede pek çok ayaklanma yaşanmıştır. Dersim ayaklanmaları olarak adlandırılan, bölgedeki isyanlar arasında Osmanlı dönemindeki son isyan, I. Dünya Savaşı sırasında 1916 yılında meydana gelmiştir. Dönemin içişleri bakanlarından Şükrü Kaya 1876 yılından beri bölgeye 11 askerî harekât düzenlendiğini; ancak bir çözüm sağlanamadığını belirterek, bölgenin bu alandaki geçmişini ortaya koyar. Ayrıca Kaya'nın hazırladığı rapora göre; Dersim 91 aşiret arasında bölünmüştür. Bölgenin durumundan haberdar olan Türk hükûmeti, başta Dersim bölgesi olmak üzere, yörenin kalkındırılması ve sosyo-ekonomik olarak kalkınması için bir arayışa girmiştir. Bu vesileyle, İsmet İnönü 1935 yılında Doğu Anadolu bölgesinde bir gezi yapmış, bu gezi sonrası da ''Şark Seyahati Raporu, 1935'' başlıklı bir rapor hazırlamıştır. Bu rapora göre; Suriye'deki Fransız vesayet yönetimi, Türkiye'ye karşı politikalar izlemekte, çeşitli bölgelerdeki aşiretleri el altından silahlandırmaktaydı. 10 Aralık 1936 tarihinde ise, dönemin Ekonomi Bakanı Celâl Bayar bir şark raporu hazırlamış, Doğu illerinin yeterince devlet kontrolüne girmediğinin, bölgede büyük ekonomik sıkıntılar olduğunun ve geçmiş hükûmetlerin bölgede ancak ağalar ve şeyhler aracılığıyla halk üzerinde etkili olabildiklerini belirtmiştir. Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ve mülkiye müfettişleri de benzer şekilde raporlar hazırlamışlardır. Bunun üzerine, 8. Türkiye Hükûmeti; bölgede hem asayişi etkili şekilde sağlamaya hem de halkı kalkındırma hamleleri başlatmaya karar vermiştir. Öte yandan, özellikle de Seyit Rıza'nın etkisi altında olan aşiretler hükûmetin bu girişiminden rahatsız olmuş ve 21 Mart 1937 gecesi Harçik deresi üzerindeki köprüyü yakarak ayaklanmışlardır.
Kimi anlatılara göre: Dersim'in Yusufan Aşiretinin silahlarını toplamaya gelen bir grup asker, oradaki bir kadına tecavüz etti. Eski milis komutanı olan Kamer Ağa olaya karışan askerin kendisine teslim edilmesini veya cezalandırılmasını istedi. Teslim edilmeyince, bir grup hırsını Harçik köprüsünü yakarak çıkardı. Köprünün durumunu görmek için Albay İsmail Hakkı Tekçe geldi. Bunun üzerine iddialara göre , İsmail Hakkı Tekçe'nin üzerine atılarak onu yaralamıştır. Üstüne atıldıktan sonra "Ben Fındık Ağa'yım adamı böyle yere sererim" demiştir. Bazı iddialara göre vuran Fındık Ağa değil Milan adında bir Rum köylüsüydü. Onun ismini kullanarak bilerek olayları arttırmaya ve kışkırtmaya çalışmıştı. Fındık Ağa'nın adı bu olay dışında başka bir olayda geçmemektedir. Kamer Ağa ifadesinde devlete isyan etmediklerini sadece ırzını savunan bir genci ele vermek istemediğini söyledi. Kamer Ağa, köyü saran ve isyancıların teslim edilmesini isteyen Albay'a cevap olarak "Komutan bu ırza tecavüz girişimidir. Devlete isyan değildir. Siz de onun yerinde olsaydınız aynı şeyi yapardınız. Köprüde oluşan tahribatı onarmaya hazırız ama eşini koruyan, eşini savunmak zorunda olan bir genci teslim etmem mümkün değildir." dediği iddia edilmektedir. Kamer Ağa gerekli kişinin kaçmasından sonra teslim oldu ve sonra Fındık Ağa'dan teslim olmasını istedi. Fındık Ağa (veya Fındık Hafız) teslim olduktan sonra İsmail Hakkı Tekçe'yi vurduğu gerekçesi ile idam edildi.
Ermeni Kırımı sırasında da bazı Dersimli Alevi Zaza aşiretler, Dersim Ermenilerini Osmanlı hükûmetine teslim etmeyi reddetmiş ve Ermeni kaynaklarına göre 20.000 ile 36.000 arasında Ermeni'yi, Nuri Dersimi'nin anılarında yazdığına göre binlerce savunmasız Ermeni ailesinin güvenli olarak kaçmasını sağlamışlardır.Taner Akçam gibi bazı tarihçilere göre, Dersimlilerin 1915 Ermeni Kırımı sırasında takındıkları tutum onların imhasında ayrı bir rol oynamıştır. Yine Nuri Dersimi'ye göre, 1915'te çevre vilayetlerden 30.000'den fazla Ermeni'nin, sığınmaları için bazı Dersimliler tarafından Rusya'ya kaçmalarına yardım edilmiştir.
Bunun yanında Rus işgaline karşı Dersimliler, Osmanlı hükûmeti ile bir anlaşma yaparak özerklik vaadi içinde "savunma savaşı"na girerler. Osmanlı idaresinden aldıkları silah ve mühimmatla, doğrudan Osmanlı ordusunun emrine girmeden Ruslara karşı durma karşılığında Dersimlilere "bağımsız çatışma hakkı" tanınır. Ruslar geri çekildikten sonra Osmanlı idaresi tarafından Dersimlilere ve bu aşiretlere madalya ve hediyeler verilir.Seyit Rıza ise ayrıca ödüllendirilerek Erzincan'da "İl İdaresi Üyeliği"ne atanır. Dönemin Erzincan valilerinden Sabit Bey yazdığı bir mektupta Seyit Rıza ile ilgili olarak "şimdiye kadar bize din ve namusuyla hizmet etti" ifadesini kullanır. Dersim olaylarının meydana gelmesinde Dersim aşiretlerinin ve önde gelenlerin Ermeni Kırımı'nda Ermenileri kurtarmış olmalarının, Rus işgaline karşı kendilerine vadedilen özerklik durumları ile daha önceki Koçgiri İsyanı'nın etkisi olduğu düşünülür.
İsyancılar, Şeyh Hasan aşiretine mensup olan Abasan Aşireti reisi Seyit Rıza önderliğinde birleşince, askere gitmek ve vergi vermek istemeyen diğer aşiretlerce de desteklenenince yaklaşık 6.000 kişilik bir grup isyancılara katılmıştır.
Dersimlilerle ilgili raporlar
1920'lerin ikinci yarısından sonra Dersim bölgesini tanımaya yönelik pek çok rapor hazırlanmıştır. Özellikle Hamdi Bey'in 2 Şubat 1926 tarihli raporu, "Dersim gittikçe Kürtleşiyor, mefkureleşiyor, tehlike büyüyor. Dersim, hükûmeti Cumhuriyet için bir çibandır. Bu çiban üzerinde kati bir ameliye ihtimalatı elimeyi önlemek, selameti memleket namına farzı ayindir" tespitiyle başlıyordu.İsmet İnönü "Doğu raporları"nda "Erzincan beyleri Dersimlileri maraba adıyla çalıştırıyorlar. Bu bir nevi Erzincan beylerinin Kürt himayesine sığınmasıdır", Genel Müfettiş Cemal Bardakçı, "Dersim'deki huzursuzluğun sebebi açlıktır", Fevzi Çakmak ise "Dersimlileri askere almayın, silah kullanmayı ve savaş taktiklerini öğrenirlerse bize saldırırlar" diyecektir. Fevzi Çakmak aynı zamanda, Dersimlilerin okşanmakla kazanılamayacağını, silahlı kuvvetlerin müdahalesinin Dersimli'ye daha çok etki edeceğini bildirmiştir.
Raporlarda en çok üzerinde durulan noktalar ise, aşiretlerin birbiriyle olan ilişkileri, hangi aşiretin hangi dili (Zazaca, Türkçe) konuştuğu, aşiret yapıları, Dersimlilerin gelenek ve görenekleri, aşiretlerin coğrafi sınırları ve nüfuzları, Dersim'in stratejik noktalarıdır. Bunlar üzerine raporlar sunulmuştur ve başarılı bir Dersim Harekâtı için gereken önlemler bu raporlarda tespit edilmiştir.[]
Tunceli Kanunu
25 Aralık 1935 tarihinde, 2884 sayılı çıkarıldı ve 4 Ocak 1936 tarihinde Dersim Vilayeti'nin adı Tunceli Vilayeti oldu.
Yasanın uygulanmaya başlamasıyla 1937 başlarında yeni olaylar çıktı. Bölgede güvenlik sağlanamadı ve hükûmet otoritesi kurulamadı.
Dördüncü Umumi Müfettişlik
Otoriteyi sağlamlaştırmak amacıyla TBMM 1164 sayılı ve 25 Haziran 1927 tarihli kanunu çıkardı. Bu kanuna göre kurulan umumi müfettişliklerin geniş yönetsel, askerî ve yargısal yetkileri vardı. 1 Ocak 1928 tarihinde Diyarbakır, Elazığ, Urfa, Bitlis, Van, Hakkâri, Siirt ve Mardin illerini kapsayan ve merkezi Diyarbakır'da bulunan Birinci Umumi Müfettişlik kuruldu. Ve Trakya'da yaşanan pogromlardan önce 19 Şubat 1934 tarihinde, Kırklareli, Edirne, Tekirdağ ve Çanakkale illerini kapsayan ve merkezi Edirne'de bulunan İkinci Umumi Müfettişlik kuruldu. 25 Ağustos 1935 tarihinde Ağrı, Kars, Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Erzincan ve Erzurum illerini kapsayan ve merkezi Erzurum'da bulunan Üçüncü Umumi Müfettişlik kuruldu. 6 Haziran 1936 tarihinde tarihî Dersim Bölgesini (Tunceli, Elazığ ve Bingöl) kapsayan ve merkezi Elazığ'da bulunan Dördüncü Umumi Müfettişlik kuruldu ve Umumi müfettişliğe Korgeneral Abdullah Alpdoğan atandı.
1936 yılında açılan dördüncü umumi müfettişliğin başına getirilen Korgeneral Abdullah Alpdoğan, mahkeme kararlarını imzalamaya, düzeni ve güvenliği sağlamak açısından gerekli gördüğü durumlarda ilde yaşayan kişileri ve aileleri, il sınırları içinde bir yerden bir başka yere göndermeye ve il sınırları içinde oturmalarını yasaklamaya da yetkiliydi.
Mustafa Kemal Atatürk, 1 Kasım 1936 tarihinde yaptığı TBMM konuşmasında Dersim'deki ağalık düzeni sorununu Türkiye'nin en önemli iç sorunu olarak tanımladı.
Öte yandan Hasretyan'ın kitabında yer alan bilginin aksine Atatürk'ün 1 Kasım 1936 tarihli TBMM konuşmasında toprak ile ilgili konuşurken "Dersim" hatta "ağalık düzeni" bile dememiştir. Günümüz Türkçesi ile bu bölüm:
Toprak Kanununun bir sonuca, varmasını, Kamutayın yüksek çalışmalarından beklerim. Her Türk çiftçi ailesinin geçineceği ve çalışacağı toprağa sahip olması, kesinlikle gereklidir.Vatanın sağlam temeli ve imarı buna dayanır. Bundan başka, büyük araziyi modern araçlarla işletip vatana fazla üretim sağlanmasını da özendirmek isteriz.
İsyan
Uhundu köyü
Eski Dersimli Osmanlı Devleti komutanlarından Kamer Ağa köyüne karakol kurulmasını istedi. Tülük'tan Uhundu köyüne küçük bir askerî birlik geldi. Anlatılara göre köylülerden Mehmet Ali (Menteş) aç ve yorgun olan ve başlarında Genç bir subay olan askerleri evinde konuk etti. Menteş'in karısı genç ve güzel adı Fatma'dır. Anlatılanlara göre genç subay Menteş içerideyken Menteş'in eşine tecavüzde bulunuyor. Karısının çığlığı üzerine içeri koşan Mehmet Ali (Menteş) köşede subayın silahını gördü ve subaya ateş ederek öldürdü. Ateş sesini duyan askerler içeri koşmaya başlayınca Menteş onlara da ateş açtı. Uhundu köyünün başında Eski Osmanlı Devleti Milis komutanı Kamer Ağa bulunuyordu. Kamer Ağa köye baskın yapılacağını düşünerek olayın ardından Menteş ve kardeşlerinin kaçmasına karar verdi. Kaçtıklarından sonra ise Harçik köprüsünü ateşe verdi. Köprünün durumunu görmek için devlet tarafından İsmail Hakkı Tekçe görevlendirildi. Bunun üzerine İsmail Hakkı'nın iddialara göre Fındık Ağa, İsmail Hakkı Tekçe köprüye bakmaya geldiğinde üzerine atılarak onu yaralamıştır. Üstüne atıldıktan sonra "Ben Fındık Ağa'yım adamı böyle yere sererim" demiştir. Bazı iddialara göre vuran Fındık Ağa değil Milan adında bir Rum köylüsüydü. Onun ismini kullanarak bilerek olayları artırmaya ve kışkırtmaya çalışmıştı. Fındık Ağa'nın adı bu olay dışında başka bir olayda geçmemektedir. Kamer Ağa ifadesinde devlete isyan etmediklerini, sadece ırzını savunan bir genci ele vermek istemediğini söyledi. Kamer Ağa, köyü saran ve isyancıların teslim edilmesini isteyen Albay'a cevap olarak "Komutan, bu ırza tecavüz girişimidir, Devlete isyan değildir. Siz de onun yerinde olsaydınız aynı şeyi yapardınız, köprüde oluşan tahribatı onarmaya hazırız ama eşini koruyan, eşini savunmak zorunda olan bir genci teslim etmem mümkün değildir." dediği iddia edilmektedir. Kamer Ağa gerekli kişinin kaçmasından sonra teslim oldu ve sonra Fındık Ağa'dan teslim olmasını istedi. Fındık Ağa (veya Fındık Hafız) teslim olduktan sonra İsmail Hakkı Tekçe'yi vurduğu gerekçesi ile idam edildi.
Harekâtı Tetikleyen Olaylar
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
27 Mart 1937 tarihinde Dersim-Erzincan yolundaki bir köprü Haydaran ve Demanan aşiretleri tarafından yakılır. Diğer Türk Birlikleri ile bağlantı kurulmasın diye Dersimli gruplar tarafından bölgenin telefon hatları kesilir. Jandarma birliklerine pusu kurulur. Pax bucağı karakoluna baskın düzenlenir. Seyit Rıza bizzat Sin Karakolu'nun da basılması için asi milislere emir verir. Bölgedeki 9. Seyyar Jandarma Taburu'na da baskın düzenlenir. Kendi vatandaşlarından kurulu düzensiz gerilla kuvvetlerine karşı savaşmak üzere eğitilmemiş ve bu yönde bir hazırlığı olmayan askerî kuvvetler kendilerini korumakta zaafiyet içine düşerler. Birçok askerî birlik basılarak askerler öldürülür ve yaralanır. Asiler Mazgirt Köprüsü'nü de tahrip ederler.
İsyancıların bir kısmını 1920'de Sivas'ın Zara ve İmranlı ilçelerinden sığınan isyancılar oluşturuyordu.
14 Haziran 1937 tarihli meclis konuşmasında, İsmet İnönü; bölgeyi medenileştirmek ve geliştirmek için büyük uğraşlar yapıldığını fakat bölgede güçlü olan bir takım aşiretlerin, hükûmetin bu programına direniş gösterdiğini ifade etmiş, bölgede askerî tedbir almanın bir zorunluluk haline geldiğini belirtmiştir. 18 Eylül 1937 yılında yaptığı açıklamada ise, biri subay olmak üzere, 30 askerin hayatını kaybettiğini, 51 kişinin yaralı olduğu, 265 isyancının öldürüldüğünü, 849 kişinin ise güvenlik güçlerine teslim olduğunu belirtmiştir.
Sahada bulunmayan İhsan Sabri Çağlayangil'in bir ifadesine göre, 1937 yılında Atatürk Singeç Köprüsü'nün açılışını yapmak üzere Dersim'e gelecekti. Bu köprünün bir ucunda güvenliği sağlamak amacıyla bir askeri karakol bulunuyordu. İsmail Hakkı adlı bir teğmenin komutasındaki karakola isyancılar tarafından saldırı düzenlendi. Karakol yakıldı ve 33 askerin tümü öldürüldü. Ancak 33 asker tek bir baskınla ölenlerin değil, 1937 yılının Temmuz ayı sonuna kadar öldürülenlerin toplam sayısıdır. Atatürk'ün köprü açılışı için Pertek'e geldiği tarih ise 17 Kasım 1937'dir.
Askerî harekât
Birinci Dersim Harekâtı
Trabzon'daki Atatürk Evinde gösterilen haritada, Dersim'deki askeri durumu gösteren taktik işaretlerin bizzat Mustafa Kemal tarafından çizildiği ve silahlı isyancılara karşılık harekâtın yapılış tarzı planlanmıştır.
Harekâtın başlangıcında; Nokta Dergisi'nin iddiasına göre Genelkurmay kaynaklarında "Türkçe, Osmanlıca harflerle, mahalli lisanda" yazılmış 4 Mayıs 1937 tarihli bildiriler, halkı teslim olmaya çağırıyor, "Cumhuriyet Hükümeti sizi şefkat ve merhamet kucağına almak, sizi mesut etmek istiyor. İçinizde bunu anlamayanlar çoktur ki, ona hürmetsizlik ediyor, veyahut içinizde bazıları şahsi menfaatleri için sizi kurban vermek istiyor. Cumhuriyet Hükümeti bu gereği bildiği içindir ki, sizlere son ihtarını yapıyor. Onun size son şartları şudur; sizi ayaklandırmaya çalışan zavallıları Cumhuriyet Hükümetine teslim ediniz veyahut onlar kendileri teslim olmalılar. Bu takdirde cümleniz masum kalacaksınız. Teslim edilenler veya kendiliğinden teslim olanlar dahi Cumhuriyetin adil muamelesinden başka hiçbir şey görmeyeceklerdir. Bu suretle siz kıymetli vatandaşlarımızdan hiçbirinin burnu kanamayacaktır. Aksi takdirde, yani dediklerimizi yapmazsanız her tarafınızı sarmış bulunuyoruz. Cumhuriyetin kahredici orduları tarafından mahvedileceksiniz. Cumhuriyet Hükümetinin bu son şefkat ve merhametini bildiren bu bildirisini 24 saat çoluk ve çocuğunuzla beraber okuyun, düşünün ve çabuk cevap verin. Yoksa hiç istemediğimiz halde sizi mahvedecek olan kuvvetler harekete geçeceklerdir. Devlete itaat gerektir." deniliyordu. Aynı tarihli Bakanlar Kurulu toplantısında "Son günlerde Tunceli'de vuku gelen hadiselere dair raporlar 4.5.1937 Tarihinde Atatürk'ün ve Mareşal'in (Fevzi Çakmak) huzurları ile tetkik ve mütalaa edilerek aşağıdaki sonuca varılmıştır: (...) Sadece taarruz hareketiyle ilerlemekle iktifa ettikçe isyan ocakları daimi olarak yerinde bırakılmış olur. Bunun içindir ki, silah kullanmış olanları ve kullananları yerinde ve sonuna kadar zarar veremeyecek hale getirmek, köyleri kamilen tahrip etmek ve aileleri uzaklaştırmak lüzumlu görülmüştür." şeklinde gizli bir karar alınmıştır.
General Abdullah Alpdoğan'ın düzenlediği ilk harekât başarısızlıkla sonuçlandı. Aşiretler ise bunun verdiği moralle tamamen silahlandı. Bu yüzden isyanı bastırmak iyice zorlaştı. Abdullah Alpdoğan yanına aldığı 50.000 asker (üç kolordu) ile bölgeye gitti fakat dağları bir türlü aşamadı. Bunun sonucunda bir hava saldırısı gerektiğine karar verdi. Gerekli onayı alınca Sabiha Gökçen'i davet etti. Sabiha Gökçen de kabul edip Hava Kuvvetleri'nden 3 uçak filosu ile havadan saldırı gerçekleştirdi. İsyancıların saklandıkları en büyük yer olan Laş mevkiini bombaladı.
Yapılan harekât başarılı olmayınca, askerler bölgeye girmeyi başaramadı. 13 Eylül 1937'de anlaşmaya çağrılan Seyit Rıza tutuklandı. Askerî harekâttan sonra yapılan yargılama 15 Kasım 1937'de sona erdi. 11 kişi idama mahkûm oldu, fakat yaşların geçkin olmalarından dolayı içlerinden dördü hakkında idam cezası 30 sene ağır hapse tahvil edildi.
10-12 Eylül 1937 tarihleri arasında Seyit Rıza barış görüşmesi için Erzincan Vilayet konağına geldi ve o arada tutuklandı. Ertesi gün, Elazığ'da bulunan Umumi Müfettişliğe nakledildi ve 15 - 18 Kasım 1937 tarihleri arasında Seyit Rıza ve Halvori gözeleri'nde toplantı yapan 6 kişi idam edildi. Çok sayıda ayaklanmacı değişik hapis cezalarına çarptırıldı.
Asılarak idam edilen kişiler şunlardır:
- Seyit Rıza
- Resik Hüseyin (Seyit Rıza'nın oğullarından)
- Seyit Hüseyin (Kureyşan-Seyhan aşiret reisi)
- Fındık Ağa (Yusufanlı Kamer Ağa'nın oğlu)
- Hasan Ağa (Demenan aşiret reisi Cebrail Ağa'nın oğlu)
- Hasan (Kureyşanlardan Ulkiye'nin oğlu)
- Ali Ağa (Mirza Ali'nin oğlu)
17 Kasım 1937 tarihinde Mustafa Kemal Atatürk, Diyarbakır'dan Elazığ'a geldi ve Tunceli'nin Pertek kazasına geçerek Murat Nehri üzerindeki Singeç Köprüsü'nün açılış törenine katıldı.
İkinci Dersim Harekâtı
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Ancak olaylar durulmadı ve 1938'de Kureyşan aşireti intikam için diğer aşiretleri silahlanmaya davet etti.[]
Başbakan Celâl Bayar (görev süresi: 25 Ekim 1937 - 25 Ocak 1939) Dersimli isyancılara karşı saldırıyı onayladı ve İkinci Dersim Harekâtı (2 Ocak - 7 Ağustos 1938) başlatıldı.
Üçüncü Dersim Harekâtı
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
10-17 Ağustos 1938 tarihinde Üçüncü Dersim Harekâtı düzenlendi.
Temizleme harekâtı
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
6 Eylül'de başlayan "temizleme harekâtı", 17 gün boyunca devam etti.
Hava kuvvetleri
Muhsin Batur, Dersim üzerinde yaklaşık iki ay görev yaptı. Fakat hatıralarında okurlarından özür dileyerek hayatının o bölümünü yazmayacağını açıkladı. İsyana katılanlardan veteriner Nuri Dersimi, Türk hava birimlerinin zehirli gaz bombasını attığını aktardı. Sabiha Gökçen ise, olaylarla ilgili olarak 1956 yılında Halit Kıvanç'a verdiği bir röportajda; "Canlı ne görürseniz ateş edin! emrini almıştık. Asilerin gıdası olan keçileri dahi ateşe tutuyorduk" demiştir.
Harekâtın sonuçları
Hukukçu yazar Hüseyin Aygün, Dersim Harekâtı ve sonuçları hakkında bugüne kadar yapılmış en kapsamlı bir araştırma olarak nitelendirilen Dersim 1938 ve Zorunlu İskân adlı kitabında, isyanın açıkça kışkırtılarak çıkarıldığını, Cumhuriyet dönemi ayaklanmaları içerisinde sivillere yönelik eziyetin ve kıyımın en şiddetlisine uğradığını, ardından da isyancılarla beraber aileleri ve hatta isyana iştirak etmeyenlerin eziyete ve kıyıma maruz kaldığını, binlerce sivil vatandaşın öldürülmüş ve kalan on binlercesinin de sürgün edilmiş olduğunu belirtmiştir.
Bölgeden Ankara'ya gönderilen raporlarda kadın ve çocuklar dahil olmak üzere insanların zehirli gaz ve yangın bombaları kullanılarak imha edildiği yazılmaktadır. 30 Mart 1937'de, Tunceli Valisi Abdullah Alpdoğan'ın Başbakanlığa yazdığı yazının 2. maddesinde şu yazı geçmektedir: "Tayyare Alay Kumandanından yangın ve Millî Müdafaa'dan yakıcı ve boğucu gaz bombaları istedim.
Askerî harekât, her ne kadar bazı aşiretleri sürgün etse de, harekât 1938 yılının sonuna doğru sona ermiştir.
Olaylardan önce ve sonra Tunceli il nüfusu | |||
---|---|---|---|
1935 | 1940 | ||
101.099 | 94.639 | ||
Nüfusun Azalmasındaki Etkenler | |||
Toplam Kayıplar | Sürgünler | ||
13.160 | 11.818 |
Güncel gelişmeler
Dönemin Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, 23 Kasım 2011 günü yaptığı konuşmada, 9 Ağustos 1939 tarihli bir belgede Dersim'de 13 bin 806 kişinin öldürüldüğünün ifade edildiğini belirtmiş ve Dersim'de yaşananlar için; "eğer devlet adına özür dilenecekse, böyle bir literatür varsa ben özür dilerim, diliyorum" demiştir. Başlangıçtan Günümüze Dersim Tarihi kitabının yazarı tarihçi Ali Kaya'ya göre, harekâtın sorumlusu dönemin Başbakanı Celâl Bayar'dır. Asıl yaşanan büyük olayların daha çok 15 Mayıs-15 Eylül 1938 tarihleri arasında meydana geldiğini belirten Ali Kaya, Atatürk'ün o dönemde ciddi olarak hasta olduğunu, doktor raporlarının bulunduğunu ve Atatürk'ün son gelişmelerden haberi olmadığını ileri sürmüştür. Gazeteci Murat Bardakçı ise "Dersim olayı sırasında Atatürk öyle çok hasta değildi. Hatta Operasyon bittikten sonra oraya köprü açılışı için gitmiştir. Atatürk'ün bilgisi dahilinde yapılmıştır." demiştir. 12 Kasım 2014'te CHP Genel Başkan Yardımcısı Sezgin Tanrıkulu "Acı duyan herkesten, ölen her insandan, sürgün edilen her insandan CHP adına da özür diliyorum." diyerek olan olaylarla ilgili partisi adına özür diledi.
Ayrıca bakınız
- Zini Gediği Katliamı
- Zilan Katliamı
- ^ a b c d e f g h i j k l m Dersim 1938 ve Hacı Hıdır Ataç'ın Defteri
- ^ Dr.Naimi Cengiz,Gömülme Hakkı,Horasan Yayınları
- ^ Faik Öztrak, 07.07.1939 tarihli Millet Meclisi konuşması, Dersim bilgilendirmesi
- ^ Osman Pamukoğlu, Unutulanlar dışında yeni bir şey yok: Hakkari ve Kuzey Irak dağlarındaki askerler, Harmoni Yayıncılık, 2003, , s. 16.
- ^ a b c Masis Kürkçügil (Aralık 2009). "Dersim. Cumhuriyet tarihinin en büyük kıyımı". NTV Tarih, 11. s. 59.
- ^ Doğan Doğan, Dersim Olayı ve Dersim'in Türklüğü Üzerine, Uyum Yayınları, 2012, s.352.
- ^ M. Nuri Dersimi, Kürt Tarihinde Dersim
- ^ Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Güney Doğu, İstanbul, s. 66, 194. (Türkçe olarak)
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p Dr. M. Nuri Dersimi, Hatıratım, Geliştirilmiş Yeni Basım (İlk baskı: Roja Nû Yayınları, İsveç, 1987)
- ^ a b c d . m.turkiyegazetesi.com.tr. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2020.
- ^ a b Millî Mücadele Yıllarında Koçgiri Aşireti Reisi Alişan Bey'in Faaliyetleri - Bayram Ayna
- ^ Tunceli'de Aşiret-Oymak-Ocaklar. Veli Saltık. 2009. s. 327.
- ^ a b Gündoğan, Kazım (16 Kasım 2017). . Gazete Duvar. 28 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ Dr.Vt.Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim
- ^ a b "NTV Tarih dergisi, 11. sayı, Kapak konusu". 30 Kasım 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Kasım 2011.
- ^ Onur Öymen (Nisan 2016). Arka Plan Teröre Yön Verenler. Kürt İsyanları ve Yabancı Tahrikleri. Remzi Kitabevi. ss. 422-424. ISBN .
- ^ Ahmet Taner Kışlalı (Şubat 1997). BİR TÜRKÜN ÖLÜMÜ. Ümit Yayıncılık. ss. 22-24. ISBN .
- ^ . After several incidents, culminating on the nights of 20/21 and 26/27 March 1937, tribal attacks against the new infrastructure in Pah and a police station in Sin in eastern central Dersim, the military campaign was launched. With 8,623 men, artillery and an air force in early May, it was largely superior in numbers and materiel to the forces of the insurgents. SciencesPo. 27 Temmuz 2011. 5 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2020.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Kürt isyanları: (Tedip ve Tenkil), Ahmet Karaman
- ^ a b c d e f g h i Beyaz Dağ'da Bir Gün: Dersim Defterleri
- ^ a b c d e Çağlayangil'in Anıları, Yayına Hazırlayan: Tanju Cılızoğlu, Güneş gazetesi
- ^ a b Leslie A. Davis, Yves Ternon et Anne Terre, La province de la mort: Archives américaines concernant le génocide des Arméniens (1915), Éditions Complexe, 1994,() sayfa: 210. Alıntı="Beaucoup d'Arméniens ont été massacrés par les Kurdes à l'instigation du gouvernement turc; mais d'un autre côté, nombreux sont les Kurdes qui ont abrité les Arméniens dans leurs villages et les ont protégés de diverses façons. Les Kurdes du Dersim ont beaucoup fait pour les aider. J'ai bien connu nombre de ces Kurdes et je les ai trouvés très amicaux. Certains d'entre eux venaient souvent me voir, entre autres trois vénérables aghas à longue barbe."
- ^ "Çağlayangil'in Anıları / Kader Bizi Una Değil, Üne İtti", Dışişleri bakanı İhsan Sabri Çağlayangil, Bilgi Yayınevi 2007, Sayfa 65, ISBN:9752202221
- ^ a b Tarihçiler Dersim'i nasıl yorumluyor? 26 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Radikal, Taner Akçam/ Minnesota Üniversitesi, Dersimlilerin 1915 Ermeni soykırımı sırasında takındıkları tutum onların imhasında ayrı bir rol oynamıştır.
- ^ Kürdistan Tarihinde Dêrsim, sf.41
- ^ AK Parti resmi sitesi, Dersim Olayları İle İlgili Yeni Belgeler 26 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın, Genişletilmiş İl Başkanları Toplantısı'nda Dersim olayları ile ilgili açıkladığı yeni resmi belgeleri konu alan haber
- ^ Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt I (1923-1940), Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2006, s. 277.
- ^ "İnönü Arşivi: 00754". 8 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Ağustos 2016.
- ^ Atatürk'ün TBMM V. Dönem 4. Yasama Yılını Açış Konuşmaları 20 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 1 Kasım 1938, (erişim: 4 Mayıs 2021)
- ^ "Tunceli Kanunu soykırımın habercisiydi' 28 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Evrensel, 25 Aralık 2014 (erişim: 4 Mayıs 2021)
- ^ . 13 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2012.
- ^ [1][]
- ^ a b Hür, Ayşe (16 Kasım 2008). . Taraf. 16 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2010.
- ^ New perspectives on Turkey, Issues 1-4, Simon's Rock of Bard College, 1999 s. 15. 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ Paul J. White, Primitive rebels or revolutionary modernizers?: the Kurdish national movement in Turkey, Zed Books, 2000, , s. 80. 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Güney Doğu, s. 66.
- ^ a b Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Güney Doğu, İstanbul, s. 66, 194.
- ^ Cumhuriyet, August 26, 1935.
- ^ Erdal Aydoğan, "Üçüncü Umumi Müfettişliği'nin Kurulması ve III. Umumî Müfettiş Tahsin Uzer'in Bazı Önemli Faaliyetleri" 26 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, C. 33-34, ss. 1-14.
- ^ Aygün, Hüseyin (5 Şubat 2011). "Dersim 1938'e Dair "Yeni" Belgeler, Bilgiler - 2". Bianet. 20 Nisan 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Ekim 2020.
- ^ Hasretyan, M. A. (1995) Türkiye'de Kürt Sorunu (1918-1940), Berlin, Wêşanên, ënstîtuya Kurdî: I., s. 262.
- ^ (PDF). 6 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2013.
- ^ Bilal Şimşir, Kürtçülük Cilt II
- ^ Arka Plan Teröre Yön Verenler. Kürt İsyanları ve Yabancı Tahrikleri. Remzi Kitabevi. Nisan 2016. s. 424. ISBN .
- ^ İhsan Sabri Çağlayangil, Anılarım, "Bölgedeki dönemin emniyet görevlisi İhsan Sabri Çağlayangil: Atatürk Singeç Köprüsü'nü açmaya gidecek. O tarihte Seyit Rıza Dersim'in lideri. Devlet, Fırat üzerine bir köprü yapmış. Köprünün başında da bir karakol. Karakolda 33 askerimiz, başlarında İsmail Hakkı adında bir yedek teğmen var. Köprüye Dersimliler saldırı düzenliyor. Karakol yakılıyor ve 33 askerimiz şehit oluyor. İşte bu olay isyanın başlamasıdır. Atatürk olayla ilgileniyor ve kesin talimat veriyor: 'Bu meseleyi kökünden hallediniz..."
- ^ Eğrisi Doğrusu, CNN Türk, 20 Kasım 2014
- ^ Nokta dergisinin 28 Haziran 1987 tarihli yıl 5, sayı 25'te "Dersim 1937-1938/Yarım Yüzyıl Sonra" başlıklı dosyası.
- ^ "Atatürk Köşkün'deki Haritada Yer Alan İşaretler Dersim Olaylarına Işık Tutuyor", haberler.com 4 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 23 Kasım 2011 (erişim: 4 Mayıs 2021)
- ^ "Pamukoğlu: Dersim'in emrini Atatürk verdi 4 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Hürriyet, 19.08.2010 (erişim: 4 Mayıs 2021)
- ^ Nokta Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 25, 28 Haziran 1987 tarihli sayısından aktaran: "Dersim'de 1937-1938'de Ne Oldu?" 16 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Bianet, 14 Kasım 2009, (erişim: 4 Mayıs 2021) & orijinal belge resmi 4 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Semih Vaner, Modernisation autoritaire en Turquie et en Iran,L'Harmattan, Ekim 1991,(ISBN : 273841009X), s.76
- ^ Ahmet Kahraman, a.e.g., s. 286-287.
- ^ Ahmet Kahraman, a.g.e., s. 292-293.
- ^ 16 Kasım 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesi
- ^ M. Kalman, Belge ve tanıklarıyla Dersim Direnişleri, İstanbul, 1995, s. 350.
- ^ Cumhuriyet, 18 Kasım 1937, 17 Kasım 1937: Atatürk'ün Diyarbakır'dan Elâzığ'a gelişi, Tunceli'nin Pertek kazasına geçerek Murat Nehri üzerinde Singeç Köprüsü'nü hizmete açışı.
- ^ "Atatürk Pertek'te" 27 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Pertek Kaymakamlığı resmî sitesi.
- ^ "1937-1938’de Dersim’de neler oldu?" 22 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Taraf, November 16, 2008.
- ^ Faik Bulut, ibid, s. 277.
- ^ Muhsin Batur, Anılar, Görüşler, Üç Dönemin Perde Arsası, Milliyet Yayınları, 1985, s. 25.
- ^ Martin van Bruinessen, Kurdish ethno-nationalism versus nation-building states: collected articles, Isis Press, 2000, , s. 116. (İngilizce)
- ^ "Sabiha Gökçen röportajı, 25.11.1956, Milliyet, Sayfa 4". 1 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Haziran 2013.
- ^ . 20 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2012.
- ^ "Dersim'deki çocuk katliamının belgeleri". 14 Ocak 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Ocak 2012.
- ^ a b . 19 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011.
- ^ "'Dersim Katliamı'ndaki o fotoğrafın sırrı ortaya çıktı". Radikal. 23 Aralık 2014. 24 Aralık 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2014.
- ^ "Erdoğan: Devlet adına özür dilerim". 24 Kasım 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Kasım 2011.
- ^ Başbakan Dersim'le Resmi Tarihi Yırttı 18 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Radikal, Cengiz Çandar, haber tarihi 24.11.2011
- ^ Dersim olaylarını Atatürk biliyor muydu?[]
- ^ . Habertürk TV. 22 Kasım 2009. 2 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2024.
- ^ "Sezgin Tanrıkulu CHP adına "Dersim" için özür diledi". 13 Kasım 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Kasım 2014.
Konuyla ilgili eserler
- Hüseyin Aygün, Dersim 1938 ve Zorunlu İskân, Dipnot Yayınları,
- Bayram Yurtçiçek Kürt İsyanları 2016 Kaynak Yayınları
- Vet. Dr. M. Nuri Dersimi, Hatıratım, Geliştirilmiş Yeni Basım (İlk baskı: Roja Nû Yayınları, İsveç, 1987), Öz-Ge Yayınları, Ankara, 1992.
- Dr. Nuri Dêrsimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Doz Yayınları, Eylül 2004,
- M. Kalman, Belge ve tanıklarıyla Dersim Direnişleri, Nûjen Yayınları, İstanbul, Ekim 1995.
- Munzur Çem, Tanıkların Diliyle Dersim '38, Pêrî Yayınları, İstanbul, Mart 1999, .
- Celâl Yıldız, Dersim Dile Geldi, Tij Yayınları, İstanbul, 2003.
- Dr. Hüseyin Çağlayan:, 38 ra jü pelge, Tij Yayınları, İstanbul, 2004.
- Dr. Hüseyin Çağlayan Belge ve tanıklarıyla DERSİM DİRENİŞÇİLERİ
- Meyer Georges, Trois corps d'armée turcs concentrés dans la région de Dersim, communiqué du Caire, Paris, Le Figaro, 30 août 1938
- Bilal Şimşir, Kürtçülük Cilt II
- Jandarma Genel Komutanlığının Raporu: Dersim, Kaynak Yayınları
- Hüseyin Aygün, Dersim 1938 ve Zorunlu İskan, Dipnot Yayınları
- Celâl Yıldız, Dersim Dile Geldi 1938'in Çocukları Konuştu, Su Yayınları
- Karerli Mehmet Efendi, Yazılamayan Tarih ve Anılarım, Kalan Yayınları
- Ebubekir Pamukçu, Dersim Zaza Ayaklanmasının Tarihsel Kökenleri, Yön Yayınları, 1992
- Ali Kaya, Dersim Tarihi, Can Yayınları
- Munzur Çem, Tanıkların Diliyle Dersim 38, Pêri Yayınları
- Vecihi Timuroğlu, Dersim Tarihi, Yurt Kitap
- Suat Akgül, Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim
- Faik Bulut, Dersim Raporları, Evrensel Basım Yayın
- Naşit Hakkı Uluğ, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yayınları
- Mehmet Yıldız, Dersim'in Etno-Kültürel Kimliği ve 1937-1938 Tertelesi, Chiviyazıları Yayınevi, 2014,
- Zazaca
Bu kaynaklar daha çok dönemin tanıklarıyla yapılan röportajlardan oluşur. Röportajlar orijinal diliyle yayınlanmıştır.
- 38 Ra Jü Pelge, Hüseyin Çağlayan, Tij Yayınları
- Kulê 38i, Munzur Çem, Pêri Yayınları
- Dersim'ra ve Dare Estene Seyit Rıza, Mehmet Gülmez, Zed Yayın
- Roê Kırmanciye, Cemal Taş, Tij Yayınları
- Almanca
- Schulz-Goldstein, Esther: Die Sonne blieb stehen. Band 2. Das Dêsım Genozid. Novumverlag.com 2013.
Belgeseller
- , Yönetmen: Özgür Fındık, 2011.
- İki Tutam Saç: Dersim'in Kayıp Kızları, Yönetmen: Nezahat Gündoğan, 2010.
- , Yönetmen: Özgür Fındık, 2009.
- , Yönetmen: Çayan Demirel, 2006.
Dış bağlantılar
Wikimedia Commons'ta Dersim İsyanı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Dersim Tartışmaları - Aralık 2011[] anketi. Erişim: 6 Aralık 2011. Arşiv: <http://www.webcitation.org/63jTOEIYB 19 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .>
- Hür, Ayşe (23 Kasım 2008). . Taraf. 2 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2011.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Dersim Isyani Dersim de 1937 1938 yillarinda merkezi Turk Hukumetiyle bazi Dersim asiretleri arasinda bolgenin hakimiyeti ile ilgili cikan anlasmazliklar sonucu yasanan olaylara verilen isim Dersim de Tunceli Erzincan Elazig Sivas Malatya ve Bingol illerinin bir kismi asiretlerin isyani sonucunda mutlak devlet hakimiyetini saglamak icin Turk Silahli Kuvvetleri tarafindan asiretler uzerine Dersim Harekati duzenlendi Isyancilarin onemli kesimini 1920 de Sivas in Zara ve Imranli ilcelerinden siginan isyancilar olusturuyordu Harekat neticesinde sayilar hakkinda bircok iddia bulunurken yaygin kani olarak 11 683 kisi goce tabi tutulurken 1 401 kisi oldurulmustur Dersim IsyaniZaza isyanlariTarih20 Mart 1937 Kasim 1937 2 Ocak 1938 Aralik 1938BolgeDersim gunumuzde Tunceli Kemah Kemaliye Refahiye Erzincan merkezi Kigi Arapgir ve Keban SonucIsyancilar teslim oldu Turk Silahli Kuvvetleri Dersim de tekrar hakimiyet kurdu Seyit Riza ile birlikte 6 kisi idam edildi Dersim halkinin bir kismi zorunlu iskan ettirildi TaraflarTurkiyeDersim asiretleriKomutanlar ve liderlerMustafa Kemal Ataturk Ismet Inonu Celal Bayar Fevzi Cakmak Kazim Orbay Abdullah Alpdogan Galip Deniz Ismail Hakki Tekce Semsi ErkusSeyit Riza Alisir olu Kamer Aga Cebrail Aga Sahin Aga Bahtiyar olu Gucler 50 000 asker6 000 7 500Kayiplar110Kayip 2 500 13 160 Zorunlu iskan 11 818Arka planDersim Isyani bir yaniyla Kocgiri isyani uzerinden temellendirilir Kocgiri Isyaninin bastirilmasindan sonra Sivas in Zara ve Imranli ilcelerinden Dersim e cekilen isyancilar bolgede bir orgutlenme cabasina girmislerdir Kocgiri isyanindan kacan bin kadar silahli isyanci mintikaya bir isyan havasi getirmistir Baytar Nuri Alisir ve Kocgirilileri Dersim Isyani nin beyin takimi olarak nitelendirmektedir Daha onceden hukumetle iliskiler kuran Seyit Riza nin Kocgirililerin kendine siginmasi sonucunda hukumetle arasi acilmistir Bolge gerek cografi yapisi gerekse merkeze uzakligi nedeniyle merkezi otoritenin tam saglanamadigi agalik tarzi feodal baglarin kuvvetli oldugu bir yapidaydi Bu acidan Osmanli doneminde de bolgede pek cok ayaklanma yasanmistir Dersim ayaklanmalari olarak adlandirilan bolgedeki isyanlar arasinda Osmanli donemindeki son isyan I Dunya Savasi sirasinda 1916 yilinda meydana gelmistir Donemin icisleri bakanlarindan Sukru Kaya 1876 yilindan beri bolgeye 11 askeri harekat duzenlendigini ancak bir cozum saglanamadigini belirterek bolgenin bu alandaki gecmisini ortaya koyar Ayrica Kaya nin hazirladigi rapora gore Dersim 91 asiret arasinda bolunmustur Bolgenin durumundan haberdar olan Turk hukumeti basta Dersim bolgesi olmak uzere yorenin kalkindirilmasi ve sosyo ekonomik olarak kalkinmasi icin bir arayisa girmistir Bu vesileyle Ismet Inonu 1935 yilinda Dogu Anadolu bolgesinde bir gezi yapmis bu gezi sonrasi da Sark Seyahati Raporu 1935 baslikli bir rapor hazirlamistir Bu rapora gore Suriye deki Fransiz vesayet yonetimi Turkiye ye karsi politikalar izlemekte cesitli bolgelerdeki asiretleri el altindan silahlandirmaktaydi 10 Aralik 1936 tarihinde ise donemin Ekonomi Bakani Celal Bayar bir sark raporu hazirlamis Dogu illerinin yeterince devlet kontrolune girmediginin bolgede buyuk ekonomik sikintilar oldugunun ve gecmis hukumetlerin bolgede ancak agalar ve seyhler araciligiyla halk uzerinde etkili olabildiklerini belirtmistir Genelkurmay Baskani Fevzi Cakmak ve mulkiye mufettisleri de benzer sekilde raporlar hazirlamislardir Bunun uzerine 8 Turkiye Hukumeti bolgede hem asayisi etkili sekilde saglamaya hem de halki kalkindirma hamleleri baslatmaya karar vermistir Ote yandan ozellikle de Seyit Riza nin etkisi altinda olan asiretler hukumetin bu girisiminden rahatsiz olmus ve 21 Mart 1937 gecesi Harcik deresi uzerindeki kopruyu yakarak ayaklanmislardir Kimi anlatilara gore Dersim in Yusufan Asiretinin silahlarini toplamaya gelen bir grup asker oradaki bir kadina tecavuz etti Eski milis komutani olan Kamer Aga olaya karisan askerin kendisine teslim edilmesini veya cezalandirilmasini istedi Teslim edilmeyince bir grup hirsini Harcik koprusunu yakarak cikardi Koprunun durumunu gormek icin Albay Ismail Hakki Tekce geldi Bunun uzerine iddialara gore Ismail Hakki Tekce nin uzerine atilarak onu yaralamistir Ustune atildiktan sonra Ben Findik Aga yim adami boyle yere sererim demistir Bazi iddialara gore vuran Findik Aga degil Milan adinda bir Rum koylusuydu Onun ismini kullanarak bilerek olaylari arttirmaya ve kiskirtmaya calismisti Findik Aga nin adi bu olay disinda baska bir olayda gecmemektedir Kamer Aga ifadesinde devlete isyan etmediklerini sadece irzini savunan bir genci ele vermek istemedigini soyledi Kamer Aga koyu saran ve isyancilarin teslim edilmesini isteyen Albay a cevap olarak Komutan bu irza tecavuz girisimidir Devlete isyan degildir Siz de onun yerinde olsaydiniz ayni seyi yapardiniz Koprude olusan tahribati onarmaya haziriz ama esini koruyan esini savunmak zorunda olan bir genci teslim etmem mumkun degildir dedigi iddia edilmektedir Kamer Aga gerekli kisinin kacmasindan sonra teslim oldu ve sonra Findik Aga dan teslim olmasini istedi Findik Aga veya Findik Hafiz teslim olduktan sonra Ismail Hakki Tekce yi vurdugu gerekcesi ile idam edildi Ermeni Kirimi sirasinda da bazi Dersimli Alevi Zaza asiretler Dersim Ermenilerini Osmanli hukumetine teslim etmeyi reddetmis ve Ermeni kaynaklarina gore 20 000 ile 36 000 arasinda Ermeni yi Nuri Dersimi nin anilarinda yazdigina gore binlerce savunmasiz Ermeni ailesinin guvenli olarak kacmasini saglamislardir Taner Akcam gibi bazi tarihcilere gore Dersimlilerin 1915 Ermeni Kirimi sirasinda takindiklari tutum onlarin imhasinda ayri bir rol oynamistir Yine Nuri Dersimi ye gore 1915 te cevre vilayetlerden 30 000 den fazla Ermeni nin siginmalari icin bazi Dersimliler tarafindan Rusya ya kacmalarina yardim edilmistir Bunun yaninda Rus isgaline karsi Dersimliler Osmanli hukumeti ile bir anlasma yaparak ozerklik vaadi icinde savunma savasi na girerler Osmanli idaresinden aldiklari silah ve muhimmatla dogrudan Osmanli ordusunun emrine girmeden Ruslara karsi durma karsiliginda Dersimlilere bagimsiz catisma hakki taninir Ruslar geri cekildikten sonra Osmanli idaresi tarafindan Dersimlilere ve bu asiretlere madalya ve hediyeler verilir Seyit Riza ise ayrica odullendirilerek Erzincan da Il Idaresi Uyeligi ne atanir Donemin Erzincan valilerinden Sabit Bey yazdigi bir mektupta Seyit Riza ile ilgili olarak simdiye kadar bize din ve namusuyla hizmet etti ifadesini kullanir Dersim olaylarinin meydana gelmesinde Dersim asiretlerinin ve onde gelenlerin Ermeni Kirimi nda Ermenileri kurtarmis olmalarinin Rus isgaline karsi kendilerine vadedilen ozerklik durumlari ile daha onceki Kocgiri Isyani nin etkisi oldugu dusunulur Isyancilar Seyh Hasan asiretine mensup olan Abasan Asireti reisi Seyit Riza onderliginde birlesince askere gitmek ve vergi vermek istemeyen diger asiretlerce de desteklenenince yaklasik 6 000 kisilik bir grup isyancilara katilmistir Dersimlilerle ilgili raporlar Ataturk un Dersim deki olaylarla ilgisi bir tartisma konusudur Kimi arastirmacilara gore Ataturk Dersim deki catismalarin yogunlastigi 1938 de ciddi sekilde hasta oldugu icin Dersim harekatindaki gelismeleri takip edememekteydi Ataturk un durumunu Inonu ye ulastirmak icin 25 Temmuz 1938 tarihinde Hasan Riza Soyak a yazdirilan bir mektupta Ataturk un durumundan soyle soz edilir Esas hastalik tekrar yurumeye baslamistir 12 13 gundur atesi 39 a ciktiktan Marmara ve Karadeniz e seyahatten sonra dun kavga gurultu koltukla saraya naklettik Simdi 37 derecedir Ancak olumunden kisa bir sure once 1 Kasim 1938 deki TBMM acilis konusmasinda Uzun yillardan beri suregelen ve zaman zaman gergin bir sekil alan Tunceli ndeki toplu haydutluk olaylari belli bir program icindeki calismalar sonucu kisa bir surede ortadan kaldirilmis bolgede bu gibi olaylar bir daha tekrarlanmamak uzere tarihe aktarilmistir ifadelerini kullanmistir Fakat konusma metni rahatsizligi sebebiyle donemin basbakani Celal Bayar tarafindan okunmustur 1920 lerin ikinci yarisindan sonra Dersim bolgesini tanimaya yonelik pek cok rapor hazirlanmistir Ozellikle Hamdi Bey in 2 Subat 1926 tarihli raporu Dersim gittikce Kurtlesiyor mefkurelesiyor tehlike buyuyor Dersim hukumeti Cumhuriyet icin bir cibandir Bu ciban uzerinde kati bir ameliye ihtimalati elimeyi onlemek selameti memleket namina farzi ayindir tespitiyle basliyordu Ismet Inonu Dogu raporlari nda Erzincan beyleri Dersimlileri maraba adiyla calistiriyorlar Bu bir nevi Erzincan beylerinin Kurt himayesine siginmasidir Genel Mufettis Cemal Bardakci Dersim deki huzursuzlugun sebebi acliktir Fevzi Cakmak ise Dersimlileri askere almayin silah kullanmayi ve savas taktiklerini ogrenirlerse bize saldirirlar diyecektir Fevzi Cakmak ayni zamanda Dersimlilerin oksanmakla kazanilamayacagini silahli kuvvetlerin mudahalesinin Dersimli ye daha cok etki edecegini bildirmistir Raporlarda en cok uzerinde durulan noktalar ise asiretlerin birbiriyle olan iliskileri hangi asiretin hangi dili Zazaca Turkce konustugu asiret yapilari Dersimlilerin gelenek ve gorenekleri asiretlerin cografi sinirlari ve nufuzlari Dersim in stratejik noktalaridir Bunlar uzerine raporlar sunulmustur ve basarili bir Dersim Harekati icin gereken onlemler bu raporlarda tespit edilmistir kaynak belirtilmeli Tunceli Kanunu 25 Aralik 1935 tarihinde 2884 sayili cikarildi ve 4 Ocak 1936 tarihinde Dersim Vilayeti nin adi Tunceli Vilayeti oldu Yasanin uygulanmaya baslamasiyla 1937 baslarinda yeni olaylar cikti Bolgede guvenlik saglanamadi ve hukumet otoritesi kurulamadi Dorduncu Umumi Mufettislik Otoriteyi saglamlastirmak amaciyla TBMM 1164 sayili ve 25 Haziran 1927 tarihli kanunu cikardi Bu kanuna gore kurulan umumi mufettisliklerin genis yonetsel askeri ve yargisal yetkileri vardi 1 Ocak 1928 tarihinde Diyarbakir Elazig Urfa Bitlis Van Hakkari Siirt ve Mardin illerini kapsayan ve merkezi Diyarbakir da bulunan Birinci Umumi Mufettislik kuruldu Ve Trakya da yasanan pogromlardan once 19 Subat 1934 tarihinde Kirklareli Edirne Tekirdag ve Canakkale illerini kapsayan ve merkezi Edirne de bulunan Ikinci Umumi Mufettislik kuruldu 25 Agustos 1935 tarihinde Agri Kars Artvin Rize Trabzon Gumushane Erzincan ve Erzurum illerini kapsayan ve merkezi Erzurum da bulunan Ucuncu Umumi Mufettislik kuruldu 6 Haziran 1936 tarihinde tarihi Dersim Bolgesini Tunceli Elazig ve Bingol kapsayan ve merkezi Elazig da bulunan Dorduncu Umumi Mufettislik kuruldu ve Umumi mufettislige Korgeneral Abdullah Alpdogan atandi 1936 yilinda acilan dorduncu umumi mufettisligin basina getirilen Korgeneral Abdullah Alpdogan mahkeme kararlarini imzalamaya duzeni ve guvenligi saglamak acisindan gerekli gordugu durumlarda ilde yasayan kisileri ve aileleri il sinirlari icinde bir yerden bir baska yere gondermeye ve il sinirlari icinde oturmalarini yasaklamaya da yetkiliydi Mustafa Kemal Ataturk 1 Kasim 1936 tarihinde yaptigi TBMM konusmasinda Dersim deki agalik duzeni sorununu Turkiye nin en onemli ic sorunu olarak tanimladi Ote yandan Hasretyan in kitabinda yer alan bilginin aksine Ataturk un 1 Kasim 1936 tarihli TBMM konusmasinda toprak ile ilgili konusurken Dersim hatta agalik duzeni bile dememistir Gunumuz Turkcesi ile bu bolum Toprak Kanununun bir sonuca varmasini Kamutayin yuksek calismalarindan beklerim Her Turk ciftci ailesinin gecinecegi ve calisacagi topraga sahip olmasi kesinlikle gereklidir Vatanin saglam temeli ve imari buna dayanir Bundan baska buyuk araziyi modern araclarla isletip vatana fazla uretim saglanmasini da ozendirmek isteriz IsyanFransa yapimi hafif bombardiman ucagi un onunde Sabiha Gokcen Uhundu koyu Eski Dersimli Osmanli Devleti komutanlarindan Kamer Aga koyune karakol kurulmasini istedi Tuluk tan Uhundu koyune kucuk bir askeri birlik geldi Anlatilara gore koylulerden Mehmet Ali Mentes ac ve yorgun olan ve baslarinda Genc bir subay olan askerleri evinde konuk etti Mentes in karisi genc ve guzel adi Fatma dir Anlatilanlara gore genc subay Mentes icerideyken Mentes in esine tecavuzde bulunuyor Karisinin cigligi uzerine iceri kosan Mehmet Ali Mentes kosede subayin silahini gordu ve subaya ates ederek oldurdu Ates sesini duyan askerler iceri kosmaya baslayinca Mentes onlara da ates acti Uhundu koyunun basinda Eski Osmanli Devleti Milis komutani Kamer Aga bulunuyordu Kamer Aga koye baskin yapilacagini dusunerek olayin ardindan Mentes ve kardeslerinin kacmasina karar verdi Kactiklarindan sonra ise Harcik koprusunu atese verdi Koprunun durumunu gormek icin devlet tarafindan Ismail Hakki Tekce gorevlendirildi Bunun uzerine Ismail Hakki nin iddialara gore Findik Aga Ismail Hakki Tekce kopruye bakmaya geldiginde uzerine atilarak onu yaralamistir Ustune atildiktan sonra Ben Findik Aga yim adami boyle yere sererim demistir Bazi iddialara gore vuran Findik Aga degil Milan adinda bir Rum koylusuydu Onun ismini kullanarak bilerek olaylari artirmaya ve kiskirtmaya calismisti Findik Aga nin adi bu olay disinda baska bir olayda gecmemektedir Kamer Aga ifadesinde devlete isyan etmediklerini sadece irzini savunan bir genci ele vermek istemedigini soyledi Kamer Aga koyu saran ve isyancilarin teslim edilmesini isteyen Albay a cevap olarak Komutan bu irza tecavuz girisimidir Devlete isyan degildir Siz de onun yerinde olsaydiniz ayni seyi yapardiniz koprude olusan tahribati onarmaya haziriz ama esini koruyan esini savunmak zorunda olan bir genci teslim etmem mumkun degildir dedigi iddia edilmektedir Kamer Aga gerekli kisinin kacmasindan sonra teslim oldu ve sonra Findik Aga dan teslim olmasini istedi Findik Aga veya Findik Hafiz teslim olduktan sonra Ismail Hakki Tekce yi vurdugu gerekcesi ile idam edildi Harekati Tetikleyen Olaylar Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz 27 Mart 1937 tarihinde Dersim Erzincan yolundaki bir kopru Haydaran ve Demanan asiretleri tarafindan yakilir Diger Turk Birlikleri ile baglanti kurulmasin diye Dersimli gruplar tarafindan bolgenin telefon hatlari kesilir Jandarma birliklerine pusu kurulur Pax bucagi karakoluna baskin duzenlenir Seyit Riza bizzat Sin Karakolu nun da basilmasi icin asi milislere emir verir Bolgedeki 9 Seyyar Jandarma Taburu na da baskin duzenlenir Kendi vatandaslarindan kurulu duzensiz gerilla kuvvetlerine karsi savasmak uzere egitilmemis ve bu yonde bir hazirligi olmayan askeri kuvvetler kendilerini korumakta zaafiyet icine duserler Bircok askeri birlik basilarak askerler oldurulur ve yaralanir Asiler Mazgirt Koprusu nu de tahrip ederler Isyancilarin bir kismini 1920 de Sivas in Zara ve Imranli ilcelerinden siginan isyancilar olusturuyordu 14 Haziran 1937 tarihli meclis konusmasinda Ismet Inonu bolgeyi medenilestirmek ve gelistirmek icin buyuk ugraslar yapildigini fakat bolgede guclu olan bir takim asiretlerin hukumetin bu programina direnis gosterdigini ifade etmis bolgede askeri tedbir almanin bir zorunluluk haline geldigini belirtmistir 18 Eylul 1937 yilinda yaptigi aciklamada ise biri subay olmak uzere 30 askerin hayatini kaybettigini 51 kisinin yarali oldugu 265 isyancinin olduruldugunu 849 kisinin ise guvenlik guclerine teslim oldugunu belirtmistir Sahada bulunmayan Ihsan Sabri Caglayangil in bir ifadesine gore 1937 yilinda Ataturk Singec Koprusu nun acilisini yapmak uzere Dersim e gelecekti Bu koprunun bir ucunda guvenligi saglamak amaciyla bir askeri karakol bulunuyordu Ismail Hakki adli bir tegmenin komutasindaki karakola isyancilar tarafindan saldiri duzenlendi Karakol yakildi ve 33 askerin tumu olduruldu Ancak 33 asker tek bir baskinla olenlerin degil 1937 yilinin Temmuz ayi sonuna kadar oldurulenlerin toplam sayisidir Ataturk un kopru acilisi icin Pertek e geldigi tarih ise 17 Kasim 1937 dir Askeri harekatBirinci Dersim Harekati Mustafa Kemal Ataturk ve Sabiha Gokcen 17 Kasim 1937 Pertek Halkevi nin onunde Sabiha Gokcen e bir roportajinda Ataturk un olaylara bakis acisi ve bolgeye ne zaman geldigi sorulmus ve bunun uzerine Gokcen sunlari ifade etmistir 1937 sonlarina dogru Pertek te bir kopru yapilmisti onun acilisi dolayisiyla Ataturk gelmisti Yani bu mevzular gorusulmuyordu Arazide geziler yapiyorduk bazen Ataturk ile Ben gosteriyordum yerleri surasi sudur burasi budur diye Trabzon daki Ataturk Evinde gosterilen haritada Dersim deki askeri durumu gosteren taktik isaretlerin bizzat Mustafa Kemal tarafindan cizildigi ve silahli isyancilara karsilik harekatin yapilis tarzi planlanmistir Harekatin baslangicinda Nokta Dergisi nin iddiasina gore Genelkurmay kaynaklarinda Turkce Osmanlica harflerle mahalli lisanda yazilmis 4 Mayis 1937 tarihli bildiriler halki teslim olmaya cagiriyor Cumhuriyet Hukumeti sizi sefkat ve merhamet kucagina almak sizi mesut etmek istiyor Icinizde bunu anlamayanlar coktur ki ona hurmetsizlik ediyor veyahut icinizde bazilari sahsi menfaatleri icin sizi kurban vermek istiyor Cumhuriyet Hukumeti bu geregi bildigi icindir ki sizlere son ihtarini yapiyor Onun size son sartlari sudur sizi ayaklandirmaya calisan zavallilari Cumhuriyet Hukumetine teslim ediniz veyahut onlar kendileri teslim olmalilar Bu takdirde cumleniz masum kalacaksiniz Teslim edilenler veya kendiliginden teslim olanlar dahi Cumhuriyetin adil muamelesinden baska hicbir sey gormeyeceklerdir Bu suretle siz kiymetli vatandaslarimizdan hicbirinin burnu kanamayacaktir Aksi takdirde yani dediklerimizi yapmazsaniz her tarafinizi sarmis bulunuyoruz Cumhuriyetin kahredici ordulari tarafindan mahvedileceksiniz Cumhuriyet Hukumetinin bu son sefkat ve merhametini bildiren bu bildirisini 24 saat coluk ve cocugunuzla beraber okuyun dusunun ve cabuk cevap verin Yoksa hic istemedigimiz halde sizi mahvedecek olan kuvvetler harekete gececeklerdir Devlete itaat gerektir deniliyordu Ayni tarihli Bakanlar Kurulu toplantisinda Son gunlerde Tunceli de vuku gelen hadiselere dair raporlar 4 5 1937 Tarihinde Ataturk un ve Maresal in Fevzi Cakmak huzurlari ile tetkik ve mutalaa edilerek asagidaki sonuca varilmistir Sadece taarruz hareketiyle ilerlemekle iktifa ettikce isyan ocaklari daimi olarak yerinde birakilmis olur Bunun icindir ki silah kullanmis olanlari ve kullananlari yerinde ve sonuna kadar zarar veremeyecek hale getirmek koyleri kamilen tahrip etmek ve aileleri uzaklastirmak luzumlu gorulmustur seklinde gizli bir karar alinmistir General Abdullah Alpdogan in duzenledigi ilk harekat basarisizlikla sonuclandi Asiretler ise bunun verdigi moralle tamamen silahlandi Bu yuzden isyani bastirmak iyice zorlasti Abdullah Alpdogan yanina aldigi 50 000 asker uc kolordu ile bolgeye gitti fakat daglari bir turlu asamadi Bunun sonucunda bir hava saldirisi gerektigine karar verdi Gerekli onayi alinca Sabiha Gokcen i davet etti Sabiha Gokcen de kabul edip Hava Kuvvetleri nden 3 ucak filosu ile havadan saldiri gerceklestirdi Isyancilarin saklandiklari en buyuk yer olan Las mevkiini bombaladi Seyit Riza Yapilan harekat basarili olmayinca askerler bolgeye girmeyi basaramadi 13 Eylul 1937 de anlasmaya cagrilan Seyit Riza tutuklandi Askeri harekattan sonra yapilan yargilama 15 Kasim 1937 de sona erdi 11 kisi idama mahkum oldu fakat yaslarin geckin olmalarindan dolayi iclerinden dordu hakkinda idam cezasi 30 sene agir hapse tahvil edildi Bir jandarma ve Reyber Reber Qop 10 12 Eylul 1937 tarihleri arasinda Seyit Riza baris gorusmesi icin Erzincan Vilayet konagina geldi ve o arada tutuklandi Ertesi gun Elazig da bulunan Umumi Mufettislige nakledildi ve 15 18 Kasim 1937 tarihleri arasinda Seyit Riza ve Halvori gozeleri nde toplanti yapan 6 kisi idam edildi Cok sayida ayaklanmaci degisik hapis cezalarina carptirildi Asilarak idam edilen kisiler sunlardir Seyit Riza Resik Huseyin Seyit Riza nin ogullarindan Seyit Huseyin Kureysan Seyhan asiret reisi Findik Aga Yusufanli Kamer Aga nin oglu Hasan Aga Demenan asiret reisi Cebrail Aga nin oglu Hasan Kureysanlardan Ulkiye nin oglu Ali Aga Mirza Ali nin oglu Mahkeme 17 Kasim 1937 tarihinde Mustafa Kemal Ataturk Diyarbakir dan Elazig a geldi ve Tunceli nin Pertek kazasina gecerek Murat Nehri uzerindeki Singec Koprusu nun acilis torenine katildi Ikinci Dersim Harekati Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz Ancak olaylar durulmadi ve 1938 de Kureysan asireti intikam icin diger asiretleri silahlanmaya davet etti kaynak belirtilmeli Basbakan Celal Bayar gorev suresi 25 Ekim 1937 25 Ocak 1939 Dersimli isyancilara karsi saldiriyi onayladi ve Ikinci Dersim Harekati 2 Ocak 7 Agustos 1938 baslatildi Ucuncu Dersim Harekati Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz 10 17 Agustos 1938 tarihinde Ucuncu Dersim Harekati duzenlendi Temizleme harekati Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz 6 Eylul de baslayan temizleme harekati 17 gun boyunca devam etti Hava kuvvetleri Muhsin Batur Dersim uzerinde yaklasik iki ay gorev yapti Fakat hatiralarinda okurlarindan ozur dileyerek hayatinin o bolumunu yazmayacagini acikladi Isyana katilanlardan veteriner Nuri Dersimi Turk hava birimlerinin zehirli gaz bombasini attigini aktardi Sabiha Gokcen ise olaylarla ilgili olarak 1956 yilinda Halit Kivanc a verdigi bir roportajda Canli ne gorurseniz ates edin emrini almistik Asilerin gidasi olan kecileri dahi atese tutuyorduk demistir Harekatin sonuclari Kaybolmus Dersimli kadin ve cocuklar Hukukcu yazar Huseyin Aygun Dersim Harekati ve sonuclari hakkinda bugune kadar yapilmis en kapsamli bir arastirma olarak nitelendirilen Dersim 1938 ve Zorunlu Iskan adli kitabinda isyanin acikca kiskirtilarak cikarildigini Cumhuriyet donemi ayaklanmalari icerisinde sivillere yonelik eziyetin ve kiyimin en siddetlisine ugradigini ardindan da isyancilarla beraber aileleri ve hatta isyana istirak etmeyenlerin eziyete ve kiyima maruz kaldigini binlerce sivil vatandasin oldurulmus ve kalan on binlercesinin de surgun edilmis oldugunu belirtmistir Bolgeden Ankara ya gonderilen raporlarda kadin ve cocuklar dahil olmak uzere insanlarin zehirli gaz ve yangin bombalari kullanilarak imha edildigi yazilmaktadir 30 Mart 1937 de Tunceli Valisi Abdullah Alpdogan in Basbakanliga yazdigi yazinin 2 maddesinde su yazi gecmektedir Tayyare Alay Kumandanindan yangin ve Milli Mudafaa dan yakici ve bogucu gaz bombalari istedim Askeri harekat her ne kadar bazi asiretleri surgun etse de harekat 1938 yilinin sonuna dogru sona ermistir Olaylardan once ve sonra Tunceli il nufusu1935 1940101 099 94 639Nufusun Azalmasindaki EtkenlerToplam Kayiplar Surgunler13 160 11 818Turk askerleri ve Dersimli kadin ve cocuklar Katliamdan sag kurtulan Salman Yesildag 74 yil sonra kendisine gosterilen fotograftaki herkesin katledildigini iclerinden birinin ise kendi kiz kardesi oldugunu soyledi Guncel gelismelerDonemin Turkiye Cumhuriyeti Basbakani Recep Tayyip Erdogan 23 Kasim 2011 gunu yaptigi konusmada 9 Agustos 1939 tarihli bir belgede Dersim de 13 bin 806 kisinin olduruldugunun ifade edildigini belirtmis ve Dersim de yasananlar icin eger devlet adina ozur dilenecekse boyle bir literatur varsa ben ozur dilerim diliyorum demistir Baslangictan Gunumuze Dersim Tarihi kitabinin yazari tarihci Ali Kaya ya gore harekatin sorumlusu donemin Basbakani Celal Bayar dir Asil yasanan buyuk olaylarin daha cok 15 Mayis 15 Eylul 1938 tarihleri arasinda meydana geldigini belirten Ali Kaya Ataturk un o donemde ciddi olarak hasta oldugunu doktor raporlarinin bulundugunu ve Ataturk un son gelismelerden haberi olmadigini ileri surmustur Gazeteci Murat Bardakci ise Dersim olayi sirasinda Ataturk oyle cok hasta degildi Hatta Operasyon bittikten sonra oraya kopru acilisi icin gitmistir Ataturk un bilgisi dahilinde yapilmistir demistir 12 Kasim 2014 te CHP Genel Baskan Yardimcisi Sezgin Tanrikulu Aci duyan herkesten olen her insandan surgun edilen her insandan CHP adina da ozur diliyorum diyerek olan olaylarla ilgili partisi adina ozur diledi Ayrica bakinizZini Gedigi Katliami Zilan Katliami a b c d e f g h i j k l m Dersim 1938 ve Haci Hidir Atac in Defteri Dr Naimi Cengiz Gomulme Hakki Horasan Yayinlari Faik Oztrak 07 07 1939 tarihli Millet Meclisi konusmasi Dersim bilgilendirmesi Osman Pamukoglu Unutulanlar disinda yeni bir sey yok Hakkari ve Kuzey Irak daglarindaki askerler Harmoni Yayincilik 2003 ISBN 975 6340 00 2 s 16 a b c Masis Kurkcugil Aralik 2009 Dersim Cumhuriyet tarihinin en buyuk kiyimi NTV Tarih 11 s 59 Dogan Dogan Dersim Olayi ve Dersim in Turklugu Uzerine Uyum Yayinlari 2012 s 352 M Nuri Dersimi Kurt Tarihinde Dersim Birinci Genel Mufettislik Bolgesi Guney Dogu Istanbul s 66 194 Turkce olarak a b c d e f g h i j k l m n o p Dr M Nuri Dersimi Hatiratim Gelistirilmis Yeni Basim Ilk baski Roja Nu Yayinlari Isvec 1987 a b c d m turkiyegazetesi com tr 31 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Ekim 2020 a b Milli Mucadele Yillarinda Kocgiri Asireti Reisi Alisan Bey in Faaliyetleri Bayram Ayna Tunceli de Asiret Oymak Ocaklar Veli Saltik 2009 s 327 a b Gundogan Kazim 16 Kasim 2017 Gazete Duvar 28 Mayis 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 26 Ekim 2020 Dr Vt Nuri Dersimi Kurdistan Tarihinde Dersim a b NTV Tarih dergisi 11 sayi Kapak konusu 30 Kasim 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Kasim 2011 Onur Oymen Nisan 2016 Arka Plan Terore Yon Verenler Kurt Isyanlari ve Yabanci Tahrikleri Remzi Kitabevi ss 422 424 ISBN 9789751417190 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Ahmet Taner Kislali Subat 1997 BIR TURKUN OLUMU Umit Yayincilik ss 22 24 ISBN 9789757115182 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim After several incidents culminating on the nights of 20 21 and 26 27 March 1937 tribal attacks against the new infrastructure in Pah and a police station in Sin in eastern central Dersim the military campaign was launched With 8 623 men artillery and an air force in early May it was largely superior in numbers and materiel to the forces of the insurgents SciencesPo 27 Temmuz 2011 5 Ocak 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Eylul 2020 a b c d e f g h i j k l m Kurt isyanlari Tedip ve Tenkil Ahmet Karaman a b c d e f g h i Beyaz Dag da Bir Gun Dersim Defterleri a b c d e Caglayangil in Anilari Yayina Hazirlayan Tanju Cilizoglu Gunes gazetesi a b Leslie A Davis Yves Ternon et Anne Terre La province de la mort Archives americaines concernant le genocide des Armeniens 1915 Editions Complexe 1994 ISBN 9782870275238 sayfa 210 Alinti Beaucoup d Armeniens ont ete massacres par les Kurdes a l instigation du gouvernement turc mais d un autre cote nombreux sont les Kurdes qui ont abrite les Armeniens dans leurs villages et les ont proteges de diverses facons Les Kurdes du Dersim ont beaucoup fait pour les aider J ai bien connu nombre de ces Kurdes et je les ai trouves tres amicaux Certains d entre eux venaient souvent me voir entre autres trois venerables aghas a longue barbe Caglayangil in Anilari Kader Bizi Una Degil Une Itti Disisleri bakani Ihsan Sabri Caglayangil Bilgi Yayinevi 2007 Sayfa 65 ISBN 9752202221 a b Tarihciler Dersim i nasil yorumluyor 26 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Radikal Taner Akcam Minnesota Universitesi Dersimlilerin 1915 Ermeni soykirimi sirasinda takindiklari tutum onlarin imhasinda ayri bir rol oynamistir Kurdistan Tarihinde Dersim sf 41 AK Parti resmi sitesi Dersim Olaylari Ile Ilgili Yeni Belgeler 26 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Basbakan Recep Tayyip Erdogan in Genisletilmis Il Baskanlari Toplantisi nda Dersim olaylari ile ilgili acikladigi yeni resmi belgeleri konu alan haber Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923 2000 Cilt I 1923 1940 Yapi Kredi Yay Istanbul 2006 s 277 Inonu Arsivi 00754 8 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Agustos 2016 Ataturk un TBMM V Donem 4 Yasama Yilini Acis Konusmalari 20 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde 1 Kasim 1938 erisim 4 Mayis 2021 Tunceli Kanunu soykirimin habercisiydi 28 Aralik 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Evrensel 25 Aralik 2014 erisim 4 Mayis 2021 13 Mart 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Mart 2012 1 olu kirik baglanti a b Hur Ayse 16 Kasim 2008 Taraf 16 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Agustos 2010 New perspectives on Turkey Issues 1 4 Simon s Rock of Bard College 1999 s 15 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Paul J White Primitive rebels or revolutionary modernizers the Kurdish national movement in Turkey Zed Books 2000 ISBN 978 1 85649 822 7 s 80 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Birinci Genel Mufettislik Bolgesi Guney Dogu s 66 a b Birinci Genel Mufettislik Bolgesi Guney Dogu Istanbul s 66 194 Cumhuriyet August 26 1935 Erdal Aydogan Ucuncu Umumi Mufettisligi nin Kurulmasi ve III Umumi Mufettis Tahsin Uzer in Bazi Onemli Faaliyetleri 26 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ataturk Yolu Ankara Universitesi Turk Inkilap Tarihi Enstitusu C 33 34 ss 1 14 Aygun Huseyin 5 Subat 2011 Dersim 1938 e Dair Yeni Belgeler Bilgiler 2 Bianet 20 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Ekim 2020 Hasretyan M A 1995 Turkiye de Kurt Sorunu 1918 1940 Berlin Wesanen enstituya Kurdi I s 262 PDF 6 Mayis 2012 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Haziran 2013 Bilal Simsir Kurtculuk Cilt II Arka Plan Terore Yon Verenler Kurt Isyanlari ve Yabanci Tahrikleri Remzi Kitabevi Nisan 2016 s 424 ISBN 9789751417190 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Ihsan Sabri Caglayangil Anilarim Bolgedeki donemin emniyet gorevlisi Ihsan Sabri Caglayangil Ataturk Singec Koprusu nu acmaya gidecek O tarihte Seyit Riza Dersim in lideri Devlet Firat uzerine bir kopru yapmis Koprunun basinda da bir karakol Karakolda 33 askerimiz baslarinda Ismail Hakki adinda bir yedek tegmen var Kopruye Dersimliler saldiri duzenliyor Karakol yakiliyor ve 33 askerimiz sehit oluyor Iste bu olay isyanin baslamasidir Ataturk olayla ilgileniyor ve kesin talimat veriyor Bu meseleyi kokunden hallediniz Egrisi Dogrusu CNN Turk 20 Kasim 2014 Nokta dergisinin 28 Haziran 1987 tarihli yil 5 sayi 25 te Dersim 1937 1938 Yarim Yuzyil Sonra baslikli dosyasi Ataturk Koskun deki Haritada Yer Alan Isaretler Dersim Olaylarina Isik Tutuyor haberler com 4 Mayis 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde 23 Kasim 2011 erisim 4 Mayis 2021 Pamukoglu Dersim in emrini Ataturk verdi 4 Mayis 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Hurriyet 19 08 2010 erisim 4 Mayis 2021 Nokta Dergisi Yil 5 Sayi 25 28 Haziran 1987 tarihli sayisindan aktaran Dersim de 1937 1938 de Ne Oldu 16 Agustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde Bianet 14 Kasim 2009 erisim 4 Mayis 2021 amp orijinal belge resmi 4 Mayis 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Semih Vaner Modernisation autoritaire en Turquie et en Iran L Harmattan Ekim 1991 ISBN 273841009X s 76 Ahmet Kahraman a e g s 286 287 Ahmet Kahraman a g e s 292 293 16 Kasim 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesi M Kalman Belge ve taniklariyla Dersim Direnisleri Istanbul 1995 s 350 Cumhuriyet 18 Kasim 1937 17 Kasim 1937 Ataturk un Diyarbakir dan Elazig a gelisi Tunceli nin Pertek kazasina gecerek Murat Nehri uzerinde Singec Koprusu nu hizmete acisi Ataturk Pertek te 27 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Pertek Kaymakamligi resmi sitesi 1937 1938 de Dersim de neler oldu 22 Mayis 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Taraf November 16 2008 Faik Bulut ibid s 277 Muhsin Batur Anilar Gorusler Uc Donemin Perde Arsasi Milliyet Yayinlari 1985 s 25 Martin van Bruinessen Kurdish ethno nationalism versus nation building states collected articles Isis Press 2000 ISBN 978 975 428 177 4 s 116 Ingilizce Sabiha Gokcen roportaji 25 11 1956 Milliyet Sayfa 4 1 Temmuz 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Haziran 2013 20 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 4 Ocak 2012 Dersim deki cocuk katliaminin belgeleri 14 Ocak 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Ocak 2012 a b 19 Ocak 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Kasim 2011 Dersim Katliami ndaki o fotografin sirri ortaya cikti Radikal 23 Aralik 2014 24 Aralik 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Aralik 2014 Erdogan Devlet adina ozur dilerim 24 Kasim 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Kasim 2011 Basbakan Dersim le Resmi Tarihi Yirtti 18 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Radikal Cengiz Candar haber tarihi 24 11 2011 Dersim olaylarini Ataturk biliyor muydu olu kirik baglanti Haberturk TV 22 Kasim 2009 2 Mart 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 6 Mart 2024 Sezgin Tanrikulu CHP adina Dersim icin ozur diledi 13 Kasim 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Kasim 2014 ol section Konuyla ilgili eserlerHuseyin Aygun Dersim 1938 ve Zorunlu Iskan Dipnot Yayinlari ISBN 9789759051570 Bayram Yurtcicek Kurt Isyanlari 2016 Kaynak Yayinlari Vet Dr M Nuri Dersimi Hatiratim Gelistirilmis Yeni Basim Ilk baski Roja Nu Yayinlari Isvec 1987 Oz Ge Yayinlari Ankara 1992 Dr Nuri Dersimi Kurdistan Tarihinde Dersim Doz Yayinlari Eylul 2004 ISBN 975 6876 44 1 M Kalman Belge ve taniklariyla Dersim Direnisleri Nujen Yayinlari Istanbul Ekim 1995 Munzur Cem Taniklarin Diliyle Dersim 38 Peri Yayinlari Istanbul Mart 1999 ISBN 975 8248 19 8 Celal Yildiz Dersim Dile Geldi Tij Yayinlari Istanbul 2003 Dr Huseyin Caglayan 38 ra ju pelge Tij Yayinlari Istanbul 2004 Dr Huseyin Caglayan Belge ve taniklariyla DERSIM DIRENISCILERI Meyer Georges Trois corps d armee turcs concentres dans la region de Dersim communique du Caire Paris Le Figaro 30 aout 1938 Bilal Simsir Kurtculuk Cilt II Jandarma Genel Komutanliginin Raporu Dersim Kaynak Yayinlari Huseyin Aygun Dersim 1938 ve Zorunlu Iskan Dipnot Yayinlari Celal Yildiz Dersim Dile Geldi 1938 in Cocuklari Konustu Su Yayinlari Karerli Mehmet Efendi Yazilamayan Tarih ve Anilarim Kalan Yayinlari Ebubekir Pamukcu Dersim Zaza Ayaklanmasinin Tarihsel Kokenleri Yon Yayinlari 1992 Ali Kaya Dersim Tarihi Can Yayinlari Munzur Cem Taniklarin Diliyle Dersim 38 Peri Yayinlari Vecihi Timuroglu Dersim Tarihi Yurt Kitap Suat Akgul Amerikan ve Ingiliz Raporlari Isiginda Dersim Faik Bulut Dersim Raporlari Evrensel Basim Yayin Nasit Hakki Ulug Derebeyi ve Dersim Kaynak Yayinlari Mehmet Yildiz Dersim in Etno Kulturel Kimligi ve 1937 1938 Tertelesi Chiviyazilari Yayinevi 2014 ISBN 978 605 4549 00 6Zazaca Bu kaynaklar daha cok donemin taniklariyla yapilan roportajlardan olusur Roportajlar orijinal diliyle yayinlanmistir 38 Ra Ju Pelge Huseyin Caglayan Tij Yayinlari Kule 38i Munzur Cem Peri Yayinlari Dersim ra ve Dare Estene Seyit Riza Mehmet Gulmez Zed Yayin Roe Kirmanciye Cemal Tas Tij Yayinlari AlmancaSchulz Goldstein Esther Die Sonne blieb stehen Band 2 Das Desim Genozid Novumverlag com 2013 Belgeseller Yonetmen Ozgur Findik 2011 Iki Tutam Sac Dersim in Kayip Kizlari Yonetmen Nezahat Gundogan 2010 Yonetmen Ozgur Findik 2009 Yonetmen Cayan Demirel 2006 Dis baglantilarWikimedia Commons ta Dersim Isyani ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Dersim Tartismalari Aralik 2011 olu kirik baglanti anketi Erisim 6 Aralik 2011 Arsiv lt http www webcitation org 63jTOEIYB 19 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde gt Hur Ayse 23 Kasim 2008 Taraf 2 Mart 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Haziran 2011