Eski Türk Yazıtları

Eski Türk Yazıtları, Turan Yazıtları - Tarih boyunca Türklerin yaşadığı yerlerde bulunmuş olan yazıtlardır. Yoğunluk olarak Moğolistan, Sibirya ve Orta Asya bölge ve ülkelerde bugüne kadar bulunmuş olan çok sayıda Türkçe yazıt kurgan (mezar) ve kaya taşlarından oluşmaktadır. Yazıtlar Turan Alfabesi, Orhun Alfabesi veya Runik alfabe diye bildiğimiz Türk diline has damgalar ile yazılmıştır.

Hakkında

Eski Türk yazılı anıtlara "runik" denmesinin sebebi Kuzeydoğu Avrupa'daki İskandinav runik metinlerinin Eski Türk Alfabesine benzemesidir. "Orhun-Yenisey" yazıtları denmesinin sebebi ise büyük anıtların bulunduğu yerdeki akarsu adlarıdır. Eski Türk yazılı eserler, eski Türk boylarının eski dil ve edebi üsluplarını, tarihini, etnogenezini, coğrafyasını, kültürünü, geleneklerini, dünya görüşünü incelenmek için önemli tarihi belgelerdir. Antik Türk yazılı anıtlar arasında Yenisey ve Lena (Sibirya), Orhun, Ongin ve Selenge (Moğolistan) havzasında bulunan anıtlar bulunur; Orta Asya topraklarında Talas (Talas anıtları) ve Sirderya, İrtiş ve İli vadilerinde bulunur. Toplamda, yazıtlı yaklaşık iki yüzden çok anıt keşfedilmiştir.

Yazıtlar değişik Türk boylarına ait oldukları kabul edilmektedir. Bu yazıtların ilk oluşumu Göktürk Kitabeleri'nden önce oluşturulduğu kabul edilir. Genellikle mezar taşı olarak dikilen bu yazıtların bazıları bazıları çok kısa bazıları da çok uzundur. Bu yazıtlar yalın abartısız bir sade Türk dili ile yazılmıştır. Çoğunlukla yazı sahibinin bu dünyaya doymadan ayrıldığını samimi bir dille anlattığı görülür. Bazı yazıtların dikiliş tarihleri tam olarak belli değildir.

Yenisey yazıtları içerik olarak kısadır, esas olarak gömülülerin adlarını, yaşlarını ve yaşam boyu aktivitelerini açıklar ve içerik doğrudan yılı işaret eden bir açıklama olmaması gelenekseldir ve oluşturma yılını anlamak son derece zordur. Ancak, kelime özellikleri veya klan işareti Tamga aracılığıyla tahmin etmek mümkün olabilir. Göktürkler devrinden kalan Orhun Yazıtları ise uzundur.

Yenisey boylarındaki yazıtlar

Yenisey yazıtı anıtları: Е-1 Öök-Tarlak yazıtı, Е-2 Öök-Arjaan yazıtı, Е-37 Tuba yazıtı

Yazıtlar ilk bulunduğu akarsu, köy veya yöre adı ile adlandırılmış ve akademik türde E-1, E-50, e-150 şeklinde sayılarla belirtilmiştir. Örnek: Uyuk-Tarlak (Е-1), Barık I (Е-5), Barık II (Е-6), Elegest (Е-10), Begre (Е-11), Uybat I (Е-30) vb. Yenisey bölgesinde 184 yazıt bulunmuştur.

Yazıt seri numarası ve bulunduğu yer

• E1 （ Uyuk-Tarlak ）(Uyuk Tarlıg)
• E2 （ Uyuk-Arjan ）
• E3 （ Uyuk-Turan ）
• E4 （ Ottuk-Daş I ）
• E5 （ Barık I ）
• E6 （ Barık II ）
• E7 （ Barık III ）
• E8 （ Barık IV ）
• E9 （ Kara-sug ）
• E10 （Elegest Yazıtı I ）
• E11 （ Begre ）
• E12 （ Aldı-Bel I ）
• E13 （ Çaa-höl I ）
• E14 （ Çaa-höl II ）
• E15 （ Çaa-höl III ）
• E16 （ Çaa-höl IV ）
• E17 （ Çaa-höl V ）
• E18 （ Çaa-höl VI ）
• E19 （ Çaa-höl VII ）
• E20 （ Çaa-höl VIII ）
• E21 （ Çaa-höl IX ）
• E22 （ Çaa-höl X ）
• E23 （ Çaa-höl XI ）
• E24 （ Inscriptions on Khaya-Uju rocks ）
• E25 （ Oznachennoe ）
• E28 （ Oçurı Аçurı ）
• E27 （ Oya ）
• E28 （ Altın-köl ）
• E29 （ Altın-Köl ）
• E30 （ Uybat I ）
• E31 （ Uybat II ）
• E32 （ Uybat III ）
• E33 （ Uybat-IV ）
• E34 （ Uybat-V ）
• E35 （ Tuba I ）
• E36 （ Tuba II ）
• E37 （ Tes ）
• E38 （ Ak-Yus ）
• E39 （ Kara-Yus ）
• E40 （ Taşeba ）
• E41 （ Kemçik-Çıgrak ）
• E42 （ Bay-bulun I ）
• E43 （ Kızıl-Çıraa I ）
• E44 （ Kızıl-Çıraa II ）
• E45 （ Kejeelig-Hovu ）
• E46 （ Tele ）
• E48 （ Abakan ）
• E49 （ Bay-bulun II ）
• E50 （ Tuva stele «B» inscriptions ）
• E51 （ Tıva III ）
• E52 （ Elegest II ）
• E53 （ Elegest III ）
• E54 （ Ottuk Daş III ）
• E55 （ Tuvian stele "G" ）
• E56 （ Malinovka ）
• E57 （ Suygyn ）
• E58 （ Kezek-Hure ）
• E59 （ Kerbis-baarı ）
• E60 （ Sargal Aqsy ）
• E61 （ Sulug-adır-aksı ）
• E62 （ Kanımıldık-kobı ）
• E63 （ Ortaa-Hem ）
• E64 （ Ottuk Daş II ）
• E65 （ Kara-bulun I ）
• E66 （ Kara-bulun II ）
• E67 （ Kara-bulun III ）
• E68 （ El-Bajı ）
• E69 （ Çer-Çarık ）
• E70 （ Elegest IV Eer Hol ）
• E71 （ Podkuninskoe ）
• E72 （ Aldı Bel II ）
• E73 （ Yime ）
• E74 （ Samagaltay ）
• E75 （ Küten-Buluk ）
• E76 （ Mirror I ）
• E77 （ Inscription on Chinese mirror ）
• E78 （ Inscription on Chinese copper coin ）
• E79 （ Inscription on Chinese copper coin ）
• E80 （ Bronze Plaque ）
• E81 （ Golden Vessel I ）
• E82 （ Golden Vessel II ）
• E83 （ Uybat VII ）
• E84 （ Mirror III ）
• E85 （ Mirror IV ）
• E86 （ Amulet Signs ）
• E87 （ Text on a Spindle ）
• E88 （ Text on an Amulet ）
• E89 （ Övür-I ）
• E90 （ Övür-I ）
• E91 （ Bedelig ）
• E92 （ Demir-Sug ）
• E93 （ Yur-Sayur I inscriptions ）
• E98 （ Uybat VI ）
• E99 （ Ortaa-Tey ）
• E100 （ Bayan-Qol ）
• E102 （ Arjan II inscriptions ）
• E103 （ Arjan II inscriptions ）
• E104 （ Oznachennoe II ）
• E105 （ A Stele from Kyzyl Museum ）
• E108 （ ）
• E109 （ ）
• E110 （ ）
• E147 （ Yerbek I ）
• E149 （ Yerbek II ）
• E152 （ Şançı 3 ）

Moğolistandaki yazıtlar

Günümüz Moğolistan'ı eskiden tamamen bir Türk ülkesi olduğu için Moğolistan'da çok sayıda Türk yazıtı bulunmuştur.

• Orhun Yazıtları: Moğolistan'daki Orhun akarsuyu dolayında bulunduğu için Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarına bu ad verilir. TİKA desteği ile yaptırılan Orhun Yazıtları Müzesinde korumaya alınmıştır.
  • Kül Tigin Yazıtı
  • Bilge Kağan Yazıtı
  • Tonyukuk Yazıtı
• Sühbaatar Yazıtları
• Bömbögör Yazıtı
• Çoyr Yazıtı
• Köl İç Çor Yazıtı
• Altun Tamgan Tarkan Yazıtı
• Taryat Yazıtları
• Karabalgasun Yazıtı
• Hüis Tolgoy Yazıtı

Çin'deki Türk yazıtları

Günümüz Çin Halk Cumhuriyeti'nin batı ve kuzey yarısı eskiden Türk yurdu olduğu için çok sayıda Türk yazıtı bulunmuştur.

• Yorçı Yazıtı
• Karı Çor Tigin Yazıtı

Kırgızistan'daki yazıtlar

• Talas Yazıtları: Talas vadisindeki Ayırtam-Oy denen yerden bulunmuş eski Türk alfabeli yazılardır.

Kazakistan'daki yazıtlar

• : Kazakistan'da Pavlodar Eyaleti Bobrovoye köyü yakınında İrtiş akarsuyu sağ kıyısında bulunmuştur.

Kaynakça