Göbeklitepe Höyüğü

Göbeklitepe veya Göbekli Tepe, Türkiye'nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki Şanlıurfa ilinin 18 km kuzeydoğusunda, Haliliye ilçesine bağlı Örencik köyü yakınlarında yer alanNeolitik bir arkeolojik sit alanıdır. MÖ 9600–9500 civarına tarihlenen Göbeklitepe, dünyanın şu ana kadar bilinen en eski tarihî yapısıdır. Bazı popüler kaynaklarda "tarihin sıfır noktası" nitelendirmesiyle de anılmaktadır. Yapıt, dünyanın bilinen en eski megalitleri olan taş sütunlarla, bir dizi büyük dairesel yapıdan oluşmaktadır.(Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ)'a ait olduğu düşünülen bu yapıda T biçimindeki 10-12 dikilitaş yuvarlak planda dizilmiş, araları ise taş duvarlarla örülmüştür. Yapının merkezinde daha yüksek boyda olan iki dikilitaş, karşılıklı olarak yerleştirilmiştir. Bu dikilitaşların çoğu üzerinde insan, eller ve kollar, çeşitli hayvan ve soyut semboller, kabartılarak veya oyularak betimlenmiştir. Bölgede yapılan kazılarda çıkartılan bazı heykel ve taşlar, günümüzde Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir.

Göbeklitepe

Göbeklitepe Yakın Doğu haritasındaki konumu.
Konum	Örencik, Şanlıurfa, Türkiye
Bölge	Güneydoğu Anadolu, Mezopotamya, Orta Doğu
Koordinatlar	37°13′22.5″K 38°55′20.8″D / 37.222917°K 38.922444°D / 37.222917; 38.922444
Tür	Tapınak (tahmin)
Tarihçe
Malzeme	Megalit
Kuruluş	y. MÖ 9600
Terk ediliş	y. MÖ 8000
Devir(ler)	(Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ)
Sit ayrıntıları
Buluntu(lar)	1963
Kazı tarihleri	1994 – günümüz
Arkeologlar	Klaus Schmidt Necmi Karul
Durum	İyi korunmuş
UNESCO Dünya Mirası
Tür	Kültürel
Kriter	i, ii, iv
Belirleme	2018 (42. oturum)
Referans no.	1572
Ülke	Türkiye
Bölge	Batı Asya

Söz konusu motifler, yer yer bir süsleme olmayacak kadar yoğun olarak kullanılmıştır. Bu kompozisyonun bir öykü, bir anlatım veya bir mesaj ifade ettiği düşünülmektedir. Hayvan motiflerinde boğa, yaban domuzu, tilki, yılan, yaban ördeği ve akbaba en sık görülen motiflerdir. Bir yerleşim yeri değil, kült merkezi olarak tanımlanmaktadır. Buradaki kült yapıların tarım ve hayvancılığa yakın olan son avcı grupları tarafından inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda bölgenin en erken kullanımının (Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ)'a, yani günümüzden en az 11.600 yıl öncesine dayandığı ileri sürülmektedir.

Söz konusu dikilitaşlar, stilize insan heykelleri olarak yorumlanmaktadır. Özellikle D yapılı merkez dikilitaşlarının gövdesinde bulunan insan el ve kol motifleri, bu konudaki her türlü şüpheyi yok etmektedir. Bundan ötürü "dikilitaş" kavramı, işlev belirtmeyen yardımcı bir kavram olarak kullanılmaktadır. Esasen bu "dikilitaş"lar, insan vücudunu üç boyutlu olarak betimleyen stilize tarzda yontulardır.

Bununla birlikte, Göbeklitepe'deki en eski faaliyetlerin tarihlendirme olanağı şimdilik yoktur; fakat bu anıtsal yapılara bakıldığında Paleolitik Çağ'a kadar uzanan, birkaç binyıl daha eskiye, epipaleolitike kadar giden bir geçmişi olduğu düşünülmektedir. Göbeklitepe'nin bir kült merkezi olarak kullanımının MÖ 8000 tarihine kadar devam ettiği ve bu tarihten sonra terk edildiği, başka veya benzer amaçlarla kullanılmadığı anlaşılmaktadır.

Bütün bunlar ve kazılarda ortaya çıkarılan anıtsal mimari, Göbeklitepe'yi eşsiz ve özel bir yapı kılmaktadır. Bu bağlamda, UNESCO tarafından 2011 yılında Dünya Mirası geçici listesine alındı ve 2018'de kalıcı listeye girdi.

Bölgede benzer nitelikte başka arkeolojik sit alanlarının bulunmasından sonra 2021'de Göbeklitepe'nin de dahil edildiği bu arkeolojik sit topluluğuna Taş Tepeler adı verildi.

Konum ve çevre

Göbeklitepe'den Haliliye'nin görünümü

Tepede ziyaret edilen bir yatır bulunması dolayısıyla yerel olarak "Göbekli Tepe Ziyareti" olarak bilinen yükselti, yaklaşık 1 km uzunluğundaki bir kireç taşı plato üzerinde, 300x300 metrelik bir alanı kaplayan 15 metre yükseklikte bir tepedir. Platoda kült yapıların yanı sıra, taş ocakları ve işlikleri de bulunmaktadır.

Buluntuların ortaya çıkarıldığı alan; batısında sarp kenarlı bir sel yatağı bulunan, kuzeybatı-güneydoğu yönünde uzanan, aralarında hafif çökmeler bulunan, çapı 150 metre kadar olan kırmızı toprak yükselti grubudur. En yüksek iki tepecikteki mezarlar ortaya çıkarılmıştır.

Ovaya bakış

Tepe üzerinden kuzey ve doğuya bakıldığında Toros Dağları ve Karaca Dağ etekleri, batıya bakıldığında Şanlıurfa platosu ile Fırat ovasını ayıran dağ silsilesi, güneye bakıldığında ise Suriye sınırına kadar Harran Ovası görülmektedir. Bu konumuyla Göbeklitepe'nin çok geniş bir bölgeyi görebildiği gibi, kendisi de çok geniş bir bölgeden görülebilmektedir. Bir kült yapıları inşa etmek için buranın seçilmesinde bu özelliğin etkisinin olması muhtemeldir. Diğer taraftan böylesi anıtsal yapılar için çok kaliteli taş kaynağına ihtiyaç duyulduğu açıktır. Gerçekten Göbeklitepe'de kullanılan kireç taşı, her yerde bulunmayan oldukça sert bir taştır. Bugün bile bölgedeki en kaliteli kireç taşı olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla Göbeklitepe Platosu'nun seçilme sebeplerinden biri de bu olsa gerektir.

Urfa bölgesindeki Yeni Mahalle, Karahan, Sefer Tepe ve Hamzan Tepe gibi merkezlerde T biçiminde sütunların yüzeyde bulunduğu, Nevali Çori höyüğündeki kazılarda da benzer mimari ögelerin ortaya çıkarıldığı, dolayısıyla Göbeklitepe'nin bu merkezlerle ilişkili olabileceği de ileri sürülmektedir. Söz konusu merkezlerde saptanan sütunların Göbeklitepe'de ortaya çıkarılanlardan daha küçük (1,5-2 metre) olduğuna da dikkat çekilmektedir.

Sonuç olarak, Urfa bölgesinde Göbeklitepe'nin tek inanç merkezi olmayabileceği, birkaç inanç merkezi ve kült yapının daha olabileceği görüşü ortaya atılmaktadır. Fakat bu noktada önemli olan konu, diğer yerleşimlerde daha küçük boyutlu dikilitaşların Göbeklitepe'nin daha geç tabakası ile benzerlik göstermesidir.

Keşfediliş, araştırma ve kazılar

Kazı çalışmaları sırasında Göbeklitepe

Göbeklitepe, 1963 yılında İstanbul Üniversitesi ve Chicago Üniversitesi'nin yürüttüğü “Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları Projesi” (Prehistoric Research in Southeastern Anatolia) yüzey araştırmalarında tespit edilmiştir. Olağan ve doğal görünmeyen birkaç tepe, insan eliyle yapıldığı kesin olan binlerce kırık çakmak taşı döküntüyle kaplıydı. Yapılan yüzey araştırmaları sırasında höyüğün yüzeyinden toplanan buluntulara dayanılarak buranın (Epipaleolitik) ve Söğüt Tarlası 1 (Paleolitik ve Epipaleolitik), Söğüt Tarlası 2 (Çanak Çömleksiz Neolitik) gibi bölgenin önemli yerleşimlerinden biri olabileceği sonucuna varılmış ancak başka bir çalışma yapılmamıştır. Bölgeden ilk kez, 1980 yılında yayımlanan Peter Benedict’in "Survey Work in Southeastern Anatolia" adlı makalesinde söz edilmiştir. Ancak yine de üzerinde durulmamıştır. Daha sonra 1994 yılında Heidelberg Üniversitesi’nden Klaus Schmidt tarafından bölgede bir araştırma daha yapılmıştır. Sitenin anıtsal karakteristiği ve buna bağlı olarak arkeolojik değeri ancak o zaman dikkat çekmiştir.

Kazı çalışmaları ise 1995 yılında Şanlıurfa Müzesi başkanlığında ve İstanbul ’nden (DAI) Harald Hauptmann bilimsel danışmanlığında yapılan yüzey araştırmasından sonra başlatılmıştır. Hemen ertesinde yine Şanlıurfa Müzesi başkanlığında ve Klaus Schmidt bilimsel danışmanlığında kazılar başlatılmıştır. 2007 yılından itibaren ise kazı çalışmaları Bakanlar Kurulu kararlı kazı statüsüyle ve yine Alman Arkeoloji Enstitüsü'nden Prof. Dr. Klaus Schmidt'in başkanlığında devam ettirilmiştir. Projeye Alman Heidelberg Üniversitesi Tarihöncesi Enstitüsü de katılmıştır. Yıllarca sürdürülen ayrıntılı kazı çalışmaları, Neolitik Devrim'i ve hazırlayan zemini yeniden yazmayı sağlayacak güvenilir bilimsel sonuçlar sağlamıştır.

Tabakalanma

Kazı çalışmalarıyla Göbekli Tepe’de dört tabaka verilmektedir. En üstteki I. Tabaka yüzey dolgusudur. Diğer üç tabaka ise;

• II. A. Tabaka: Dikilitaşlı Köşeli Yapılar (MÖ 8 bin – 9 bin)

Tabaka, (Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ) B evresine tarihlenmektedir. Dikilitaşlı ve dörtgen planlı yapılar ortaya çıkarılmıştır. Söz konusu yapıların, çağdaşı olan Nevali Çori’deki tapınakla benzerliklerinde dolayı aynı şekilde kült yapıları olduğu sonucuna varılmıştır. Bu tabakanın tipik yapısı olarak kabul edilen “Aslanlı Yapı”’da dört dikilitaştan ikisi üzerinde birer aslan kabartması görülmektedir.

• II. B. Tabaka: Yuvarlak – Oval Yapılar (ara tabaka olarak değerlendirilmektedir)

Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ A-B geçiş evresi olarak tarihlenen bu tabakanın yapıları yuvarlak veya oval planda inşa edilmiştir.

• III. Tabaka: Dikilitaşlı Dairesel Yapılar (MÖ 9 bin – 10 bin)

Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ A evresine tarihlenen en alttaki bu tabaka Göbekli Tepe’nin en önemli tabakası olarak değerlendirilmektedir.

Baştan beri kazı çalışmalarına başkanlık eden Klaus Schmidt, ana hatlarıyla, yüzey tabakası dışında II. ve III. Tabakadan söz etmektedir. Schmidt'e göre III. Tabaka, T şeklinde 10-12 dikilitaş ve onları içine alan yuvarlak duvarlar ile bunun merkezinde daha yüksek ve karşılıklı yerleştirilmiş iki dikilitaştan oluşan yapılarla temsil edilen tabakadır ve daha eskidir. II. Tabaka ise bir veya iki daha küçük dikilitaşın yer aldığı -bazılarında dikilitaş yoktur- dörtgen planlı daha küçük ölçekli yapılarla temsil edilir. III: Tabaka'yı Çanak Çömleksiz Neolitik A olarak, II. Tabaka'yı ise Çanak Çömleksiz Neolitik B'nin erken ve orta evresine yerleştirmektedir. Schmidt, III. Tabaka'nın MÖ 10. binyıla, daha yeni tabakanın ise MÖ 9. binyıla tarihlenmesi gerektiğini belirtmektedir. Ancak III. Tabaka'daki henüz ortaya çıkarılmış yapılardan alınan malzemenin radyokarbon tarihlendirmesi, bu yapıların birbirleriyle tam olarak çağdaş olmadığını göstermektedir. En erken tarih D Yapısı'ndan gelmektedir. Bu verilere göre D Yapısı MÖ 10. binyıl ortalarında inşa edilmiş ve aynı binyılın sonlarında terk edilmiştir. C Yapısı'nın dış duvarı, D Yapısı'ndan daha sonraki bir tarihte, A Yapısı ise her ikisinden de sonra yapılmış gibi görünmektedir. Ancak bu değerlendirmeyi tam olarak doğrulamak için daha fazla veri gerektiği de kabul edilmektedir.

Buluntular

Mimari

Göbekli Tepe'de yapılan kazılarda konut olabilecek herhangi bir mimari kalıntıya ulaşılamamıştır. Bunun yerine çok sayıda anıtsal kült yapı ortaya çıkarılmıştır. Yapılarda kullanılan dikilitaşların çevredeki kayalık platolardan tek parça olarak kesilip işlenerek Göbekli Tepe’ye getirildiği ileri sürülmektedir. Bazılarının boyu 7 metreyi bulmaktadır. Jeofizik araştırmaları, bugüne kadar gün yüzüne çıkarılanlar da dahil olmak üzere Göbekli Tepe'deki yapılarda toplam 300'e yakın dikilitaş kullanılmış olduğunu göstermektedir. Bölgede kesilmiş ama işlenmemiş dikilitaşlar bulunmakta olup çevredeki kayalık platolarda, ne amaçla yapıldığı anlaşılamayan bir takım oyuklar ve kazıntılar vardır. Diğer taraftan çoğunluğu platonun batı kesiminde toplanmış olan yuvarlak ve oval çukurların yağmur sularını toplamak için yapılan bir tür sarnıç olduğu düşünülmektedir. Bu çukurlardan yuvarlak olanlar 1,20-3,00 metre arasında derinlik gösterirken oval planlı olanların derinliği 0,50 metredir.

Çevre dikilitaşları ve taş duvar

Dikilitaşların arası çoğunlukla yontularak işlenmiş taşlarla duvar olarak örülmüştür. Duvarın iç yanında boydan boya bir taş seti yer alır. Duvarın yapımında yer yer kırılmış dikilitaşların parçaları veya civardan toplanan ve yine işlenen taşlar kullanılmıştır. Taşların arasında 2 cm kalınlıkta balçık harç kullanılmıştır. Dikilitaşların stilize insan heykelleri olduğundan hareketle, bu duvarların insanları bir araya getirdiği söylenebilir. Ancak bu harç ciddi sorunlara sebep olmuştur. Her şeyden önce yağmur suları ve rüzgârın sebep olduğu aşındırma zarar vermiştir. Diğer taraftan çeşitli böcekler için oyuk açılması kolay bir alan oluşturmuştur.

III. Tabaka

En önemli buluntuları veren III. Tabakada, kazıların ilk yılında dört yapı ortaya çıkarılmış ve A, B, C ve D olarak adlandırılmıştır. Daha sonraki kazı çalışmalarında ise E, F ve G olarak adlandırılan üç yapı daha ortaya çıkarılmıştır. Jeomanyetik ölçümler, bu şekilde en az yirmi anıtsal yapının bulunduğunu göstermektedir. Kazılan bu kült yapılarında ortak mimari özellikler saptanmıştır. Yapıların ana gövdesi büyük boyutlu 10-12 dikilitaşın belirli araklılarla dairesel planda dikilmesiyle oluşturulmuştur. Dikilitaşlar, işlenmiş taşlardan örülen bir duvar ve bankla birleştirilmiştir. Bu şekilde iç içe iki duvar örülmüştür ve aralarında bir koridor oluşmuştur. En içteki dairenin merkezinde ise karşılıklı yerleştirilmiş daha büyük boyutlu iki dikilitaş vardır. Bu şekliyle merkezdeki dikili taşlar serbestken çevredekiler kısmen duvar ve bank sırası içine gömülmüş durumdadır.

Üzerinde yabani sığır, tilki ve turna kabartmaları yer alan bir dikilitaş

Ortaya çıkarılan yapılardan C ve D yapılarının çapları 30 metre, B yapısının çapı ise 15 metredir. A yapısı ise oval planlıdır ve çapları yaklaşık olarak 15 ve 10 metredir. Bu dört yapının merkezinde yükseklikleri 4-5 metre olan (D Yapısı'nın merkez dikilitaşları yaklaşık 5,5 metre yüksekliktedir), kabartma bezemeli, kireç taşından yapılma iki dikilitaş vardır. Aynı şekilde üzerinde kabartmalar olan iç ve dış duvardaki dikilitaşlar ise merkezdekilere bakacak şekilde fakat daha küçük boyutlu, yaklaşık 3-4 metre yüksekliğindedir. Merkezlerdeki iki dikilitaş, F yapısı dışındaki diğer yapılarda güneydoğu yönündedir, F yapısında ise yön güneybatıdır.

Bütün bu yapı grubu, Neolitik Çağ içinde bilinçli olarak ve hızla, bir yığınla örtülmüştür. Bu yığın, çoğunluğu yumruktan küçük çapta kireç taşı parçalarıdır. Fakat aralarında çoğu çakmak taşından yapılmış taş aletler, öğütme taşları gibi insan elinden çıktığı açık olan parçalanmış nesneler de vardır. Diğer taraftan çok sayıda kırık hayvan boynuzu ve kemiği bu işlemde kullanılmıştır. Kemiklerin büyük bölümü ceylan ve yabani sığır olarak tanımlanmıştır. Diğer hayvan kemikleri kızıl geyik, onager, yaban domuzudur. Asıl ilginç olanı ise bu dolgu içinde hayvan kemiklerinin yanı sıra insan kemiklerine de rastlanmasıdır. Bunlar da aynı hayvan kemikleri gibi kırılmış küçük parçalar halindedir. Her ne kadar ilk akla gelen yamyamlıksa da, bir ölü gömme uygulaması olma ihtimali daha yakın görünmektedir. İnsan vücudunun ölümden sonra bazı özel işlemlere tabi tutulması, Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'ın Yakın Doğu'sunda birçok kez tespit edilmiş bir gelenektir.

Yapıların hangi amaç ve düşünceyle örtüldükleri hâlen bilinmemektedir. Diğer taraftan buradaki yapılar bu yığma dolgu sayesinde günümüze kadar tahribata uğramadan kalabilmiştir. Bu açıdan günümüz arkeolojisi bu yığma dolguya çok şey borçludur. Ne var ki aynı dolgu, yine arkeoloji açısından iki önemli güçlük çıkarmaktadır. Her şeyden önce yığma dolgunun gevşek malzemesi, kazı çalışmaları sırasında ek zorluklar yaratmıştır. Esas zorluk ise radyokarbon tarihlendirmesi sonuçlarının yanıltıcı olabileceği endişesidir. Çünkü bu dolgu atılırken daha yeni parçaların daha altta, daha eski parçaların daha üstte olması mümkün görünmektedir.

C yapısındaki yaklaşık 10 metre çapında bir çukur, kazıların başlangıcından beri bilinmektedir. Bu yapıdaki kazı çalışmalarında söz konusu çukurun, "merkez dikilitaşların etrafını açmak, daha sonra da bu dikilitaşları parçalamak amacıyla yapılmış olduğu, bu amaca tamamıyla olmasa da dikilitaşları parçalara ayıracak derecede ulaşıldığı" saptanmıştır. Öyle ki çukuru açmak için yapılan güçlü vuruşlarla merkez dikilitaşlardan doğudakinin üst kısmı parçalara ayrılarak etrafa dağıtmıştır. Ancak gövde yerinde kalmıştır. Yine de gövdedeki kabartma boğa figüründe, yakılan büyük bir ateşin etkisiyle yoğun kopuntular olduğu görülmektedir. Alanda bulunan çanak çömlek parçalarına bakılarak bu çukurun Tunç Çağı'yla Demir Çağı arasında bir dönemde açıldığı ileri sürülmektedir.

Kazılarla açığı çıkarılan bu kült yapılarından C, D ve E yapısı dışındakilerin tabanları, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'a tarihlenen kült yapılarında genellikle görüldüğü gibi terrazzo tekniğiyle yapılmamıştır. Bunların tabanları ana kayanın düz ve pürüzsüz bir şekilde işlenmesiyle elde edilmiştir. Diğer yapılarda taban, terrazzo tekniğiyle, üzeri cilalanan beton sertliğindeki söndürülmüş kireçten yapılmıştır. C yapısındaki merkez dikilitaşlar da ana kayada açılan 50 cm'lik kaide oyuklarına, etrafları küçük taşlar ve balçıkla sıkıştırılarak oturtulmuştur. D Yapısında ise merkez dikilitaşların kaide oyukları 15 cm'dir.

C Yapısı'nın diğerlerinden farklı bir ek yapısı vardır. Güneye bakan giriş kısmında dışarı doğru uzanan bir giriş kısmı görülür. Yuvarlak planlı yapılarda dörtgen planlı giriş kısmı şeklinde tanımlanan dromos görünümündedir.

Ortaya çıkarılan bu tapınaklarda dört tanesinin (A, B, C ve D) en eski olduğu, aşağı yukarı aynı dönemde, günümüzden 12 bin yıl önce inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bu tarihlerden bin yıl kadar sonra benzer kült yapılarının Çayönü, Hallan Çemi ve Nevali Çori’de yapıldığı ileri sürülmektedir. Dolayısıyla Göbekli Tepe, bu yerleşmelerin öncesi görünümündedir.

Bir "dikilitaş"

Bazı dikilitaşlarda, özellikle D Yapısı dikilitaşları üzerindeki insansı kol ve el kabartmaları, bu dikilitaşların insan vücudunu temsil ettiği şeklinde yorumlanmaktadır. Yatay parça başı; dikey parça ise vücudu temsil etmektedir. Esasen bu "dikilitaş"lar, insan vücudunu üç boyutlu olarak betimleyen stilize tarzda yontulardır. Her iki geniş yüzey yanlar, dar yüzeyler ise ön ve arka olarak alınmıştır. D Yapısı merkez dikilitaşlarında (Dikilitaş 18 ve Dikilitaş 31), insanı sembolize ettiklerini gösterir başka kanıtlar vardır. Her iki dikilitaşta kolların altında kemer olduğu açık kabartmalar vardır. Kemer tokaları da işlenmiştir. Ayrıca bu kemerler üzerinde aşağıya doğru tilki postundan bir "peştamal"i temsil eden işlemeler görülmektedir. Ancak bütün dikilitaşlarda insanı stilize ediş tarzında cinsiyeti belirtecek herhangi bir unsur görülmemektedir. Açıktır ki sembolize etmede en düşük düzey yeterli bulunmuştur. D Yapısı merkez dikilitaşları oldukça ayrıntılı görünmekle birlikte buradaki sözü edilen peştamal, cinsiyeti örtmektedir. Bununla birlikte kuş uçuşu yaklaşık 48 km kuzeybatıdakiNevali Çori kazılarında bulunan kemerli kil figürinlerin hep erkek olmasına dayanılarak bu betimlemelerin de erkek olduğu ileri sürülmektedir.

Sıklıkla dikilitaşların gövde kısmının ön yüzünde iki band halinde uzanan kabartmalar ve uzun bir giysiyi andıran kabartmalar görülmektedir. Bu kabartmaların özel bir giysiyi temsil ettiği ve ritüellerin önemli bir unsuru olduğu, belirli kişiler tarafından giyildiği düşünülmektedir. Bu bağlamda merkez sütunlarının temsil ettiği kişilerin bu ritülellerde önemli bir rol üstlenmiş olmaları gerektiği ileri sürülmektedir. Kazı başkanı Klaus Schmidt'e göre merkezdeki iki dikilitaşın, mitolojide yaygın bir tema olması dolayısıyla ikiz veya en azından kardeş olması mümkündür.

Bir çevre dikilitaşı

Yine de en çok görülen motifler insan değil, yabani hayvan motifleridir. Motiflerde kullanılan yabani hayvanlar çok geniş bir çeşitlilik göstermekte ve dönemin, bölgenin faunasıyla örtüşmektedir. Kedigiller, boğa, yaban domuzu, tilki, turna, ördek, akbaba, sırtlan, ceylan, yabani eşek, yılan, örümcek ve akrep bunlardan bazılarıdır. A Yapısı'nda dikilitaşlar üzerindeki kabartmalarda yılan ağırlıklı olarak yer almaktadır. Bu yapıdaki betimlemelerde yer alan 17 hayvan türü içinde en çok kullanılanıdır. Sıklıkla ağ gibi birbirine girmiş yılanlar görülür. B Yapısı'nda ise tilki kabartmaları, özellikle merkezdeki iki dikilitaşın ön yüzünde yer alan iki tilki dikkat çekicidir. C Yapısı ise yaban domuzlarına ağırlık verilen yapıdır. Sadece dikilitaşlardaki kabartmalarda değil, taştan oyulmuş heykellerde de bu durum vardır. Ortaya çıkarılan yaban domuzu heykellerinin çoğunluğu bu yapıdan çıkarılmıştır. Ancak bu yapının dikilitaşlarında hiç yılan motifi kullanılmamıştır. Sadece tek bir yılan kabartması, güney kesimde yatay taş levhalardan birinin üzerinde yer almaktadır. D Yapısı'nda ise yaban domuzları, yabani öküzler, ceylanlar, yaban eşekleri, turnalar, leylekler, ibis, ördek ve bir kedigil gibi geniş bir figür çeşitliliği olmakla birlikte yılan ve tilki ağırlıktadır.

Kazı başkanı Klaus Schmidt, kabartma veya heykel olarak karşımıza çıkan bu hayvanların, insanların günlük hayatlarında önemli bir rol oynamış olmalarının gerekmediğini, yapılma amacının mitolojik bir ifadeye dayandığını ileri sürmektedir. Diğer taraftan dikkat çeken bir konu da bütün bu hayvan motifleri içinde memeli hayvanların hepsinin erkek olarak betimlenmiş olmasıdır. Gerek insan, gerek hayvan motiflerinde dişi, neredeyse hiç görülmez. Bugüne kadar ortaya çıkan motiflerin sadece bir tane istisnası vardır. Aslanlı sütun olarak tanımlanan dikilitaşların arasında yer alan bir taş levhada çıplak bir kadın betimlenmiştir.

Dikilitaşlar üzerindeki kabartmalara oldukça ilginç bir örnek de XXV numaralı dikilitaş üzerindeki kompozisyondur. Kabartmalardan biri cepheden betimlenmiş stilize bir insan kabartmasıdır. Taşlaşmış bir görüntü verdiği ifade edilen figürün baş kısmı, kafatasına benzer bir yüz ifadesi olarak işlenmiştir. Dikilitaşın parçaları bir araya getirildiğinde insan motifine 25 cm mesafede 10 cm'lik küçük bir hayvan figürü yer almaktadır. Köpekgillerden olduğu anlaşılan hayvanın dört bacağı, yukarı kalkmış ve gövdeye doğru kıvrılmış kuyruğu görülmektedir.

II. Tabaka

II. Tabaka'da yuvarlak planlı yapılar görülmez, bunun yerine dörtgen planlı yapılara geçilmiştir. Ancak III. Tabaka'daki kült yapılarının ana mimari unsurlarından olan T biçimi dikilitaşların kullanılmasına devam edilmiştir. Bu tabakadaki yapılar da çoğunlukla kült yapılarıdır. Fakat yapıların boyutları küçüldüğü gibi dikilitaşların sayıca azaldığı, boyutça küçüldüğü görülmektedir. III. Tabaka'da dikilitaşların ortalama yüksekliği 3,5 metre iken II. Tabaka'da 1,5 metredir.

Küçük buluntular

Kazı çalışmaları sırasında ortaya çıkarılan, mimari dışındaki küçük buluntuların çok büyük bir bölümünü burada çalışanların kullandığı taş aletler oluşturmaktadır. Bunların hemen hemen hepsi çakmak taşından yapılma aletlerdir. Obsidiyen taş aletler istisnaidir. Bu aletlerde kullanılan obsidiyenin kaynağı çoğunlukla Bingöl A, B ve Göllüdağ (Kapadokya) olarak görülmektedir. Bu aletlerde kullanılan taşların 500 km mesafedeki Kapadokya'dan, 250 km uzaklıktaki Van Gölü'nden, yine 500 km uzaklıktaki Kuzeydoğu Anadolu'dan olması apayrı bir bilmeceyi oluşturmaktadır. Taş aletler dışında kireç taşından ve bazalttan oyulma malzeme de ele geçmiştir. Bunlar çoğunlukla taş kaplar, taştan yapılma boncuklar, küçük figürinler, öğütme taşları ve havanelleridir. Diğer küçük buluntulardan yassı baltalar nefritden ve , takılar ise yapılmıştır.

Taş aletler dışında birçok heykel çıkarılmıştır. Bunların bir kısmı kireç taşından yapılmış olağan boyutlardaki insan başlarıdır. Kırıklar, bunların esas heykellerden koptuğunu düşündürmektedir. Heykeller dışında dikkati çeken bir buluntu, 2011 kazılarında ortaya çıkarılan bir "totem" benzeri eserdir. Boyu 1,87 metre, genişliği 38 cm. olan, kireçtaşından oyulmuş totem üzerinde bileşik kompozisyon ve figürler yer almaktadır.

Diğer buluntular

Çıkarılan toprağın incelenmesinde yabani buğday türü Einkorn taneleri bulunmuştur. Tahılın evcilleştirilmiş türlerine ilişkin bir bulguya henüz rastlanmamıştır. Tespit edilen diğer bitki kalıntıları ise sadece badem ve yerfıstığının yabani türleridir. Hayvan kemiklerine ait buluntular ise birçok farklı hayvan türüne aittir. İçlerinde en çok rastlananlar ceylan, yabanıl sığır, toy kuşu gibi Dicle havzası faunasıdır. Bu çeşitliliğe rağmen evcil türlere ilişkin bir bulgu yoktur.

İnsan kafatası kemiği buluntuları

İnsan kemikleri fragmente olmuş halde bulunmuştur. 2017 yılında yapılan çalışmalar bu kemiklerin çoğunun kafatası parçalarına ait olduğunu ortaya çıkarmıştır. İnsan kafatası kemik parçaları üzerinde yapılan morfolojik çalışmalar bu kemik parçalarında üç farklı bireye ait kemikleri ayırabilmiştir. Bu üç farklı bireyden birisinin kadın olma ihtimali vardır. Diğer iki kafatasının cinsiyeti ise tanımlanamamıştır. Kafatasları 20-50 yaş arasındaki bireylere aittir. Tafonomik çalışmalar ise bu kafatası kemikleri üzerinde sıyırma, kesme, delik açma ve boyama olmak üzere dört farklı işlem yapıldığını göstermiştir. İnsan kafatasına ait bu kemik parçaları kafatası modeline uygun şekilde bir araya getirilince, yukarıdan iple asılabilir şekilde izler taşıdığı ortaya çıkarılmıştır.

Değerlendirmeler ve yorumlar

Göbekli Tepe'deki kazılara kadar bilim dünyası, göçebe küçük gruplar halinde örgütlendiği düşünülen avcı-toplayıcı toplulukları oldukça basit standartlarda yorumlamıştır. Ancak kazılarda ortaya çıkan, bir kült merkezi olarak anıtsal boyutlarda mimari, büyük taş yontular, sembolik motifler ve stilize edilmiş canlandırmalar, en azından bu bölgedeki toplulukların oldukça gelişkin ve çok yönlü bir sosyal yapıya sahip olmaları gerektiğini göstermektedir. Göbekli Tepe'de ortaya çıkarılan bütün bu buluntular böylesi faaliyetleri gerçekleştirebilmek için kalabalık grupları bir araya getirmekteki organizasyon gelişkinliğinin, kişisel sanat becerilerin ve ritüel itkilerin, bir çeşit sanat anlayışının ve arayışının varlığını ortaya koymaktadır. Bu bulgular ışığında bilim dünyası, avcı-toplayıcı toplulukların sosyokültürel yapısı hakkındaki hakim görüşleri gözden geçirmek durumundadır.

Elde edilen sonuçları, sembolizm üzerine genel kabul gören görüşlerin de değişmesine sebep olmuştur. Arkeolojinin bu konudaki geleneksel görüşü, ancak tarım devriminin (bkz. Neolitik Devrim) topluluklara bol ve güvenli besin kaynağı ve zaman sağladığını, bu sayede anıtsal bir mimari ve zengin bir sembolik anlatım geliştirebildikleri yönündeydi. Ne var ki Göbekli Tepe'yi yapanların tarımcı topluluklar olmadığı anlaşılmaktadır. Bilim dünyası avcı-toplayıcı grupların küçük birimler olduğunu, her gün besin sağlamak için uğraşmak zorunda kaldıklarını ve sadece o günü kurtarabildiklerini kabul etmekteydi. Bu gibi kült yapılarını inşa etmek ve bu merkezleri amaçları yönünde kullanmak, muhakkak kalabalık bir grup insanı avcılıktan ve toplayıcılıktan bir süre için de olsa çekmeyi gerektirmektedir. Kazı başkanı Klaus Schmidt ve ekibi, tonlarca ağırlıktaki dikilitaşları kayalardan kesip çıkarmak, işlemek, yarım kilometreye yakın bir mesafeyi kat ederek Göbekli Tepe'ye getirmek ve yapıları inşa etmek için en az 500 kişinin çalışmış olması gerektiğini düşünüyorlar. Her şeyden önce bu insanların beslenmesi gerekmektedir. Bu durum göz önünde bulundurularak bu insanların ihtiyacı olan besin maddelerini sağlama gereğinin, tarımı keşfetme yönünde bu toplulukları zorladığı ileri sürülmektedir. Gerçekten de III. Tabaka yapılarının daha sonra örtülmesinde kullanılan dolgu yığını içinde büyük sayılara ulaşan miktarda hayvan kemikleri bulunmaktadır. Bulunan hayvan kemiği parçalarının sayısı 100 bini geçmektedir. Bu durum Göbekli Tepe'de çok fazla et tüketildiğini göstermektedir. Bu et tüketimi, çalışanların ihtiyacını karşılamanın yanı sıra, burada düzenlenen ritüellerde yapılan şölenlerde, çevreden gelen insanların ihtiyacını karşılamış olabilir, hatta kurban törenlerinde kullanıldığı da düşünülebilir. Bu durum şüphesiz insanları daha geniş besin kaynakları aramaya itmiştir. Bütün bunlar arkeolog Ian Hodder'in, sosyokültürel değişmelerin tarımdan önce gerçekleştiği tezinde ifade bulmaktadır. Bu bağlamda, Göbekli Tepe buluntularının ışığında Neolitik Devrim'in çekirdek bölgesinin Levant olmaktan çok Toroslar'ın güney etekleri olabileceği sorgulanır olmuştur.

Arkeologlarca üzerinde durulan diğer bir konu da bu yapıların inşa edilmesinin gerektirdiği son derece karmaşık organizasyonun avcı-toplayıcı topluluklarca nasıl sağlanabildiği konusudur. Alman Arkeoloji Enstitüsü'nden Harald Hauptmann, bu organizasyona "dini" liderlerin önderlik ettiğini ileri sürmektedir. Bu durumda "seçkin" bir tabakalaşmanın bu toplumlarda ortaya çıkmış olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Klaus Schmidt de Göbekli Tepe'yi inşa eden toplulukların tabakalı bir toplum olduğunu ifade etmektedir. Halbuki bilim dünyasında Göbekli Tepe'ye kadar hakim olan bakış açısı, karmaşık dini uygulamaların ve organizasyonun ancak tarımın hakim geçim tarzı olduğu topluluklarda ortaya çıktığı yönündeydi. Ancak Göbekli Tepe bu yaklaşımı sorgulanmak zorunda bırakmaktadır. Gerçekten de bu denli anıtsal yapıları ortaya çıkaracak işgücünü, çevredeki avcı-toplayıcı gruplardan alarak çalıştırmak, ancak köklü bir inanç geçmişine dayanacaktır.

Diğer taraftan özellikle hayvan kabartmalarında ister istemez dikkat çeken bir ustalık vardır. Farklı bir ifadeyle sanat denebilecek bir üsluplaşma görülmektedir. "Uzman bir sanatçının elinden çıkmış, o üslubu bilen birilerinin yaptığı" eserler olarak görülmektedir. Dolayısıyla bu sanat üslubunun uzun bir geçmişinin olması gerektiği ortadadır.

Diğer taraftan Göbekli Tepe'de bulunan bu sembollerin benzerleri, fakat daha küçük ölçekli olarak, Kuzey Irak ve Suriye'ye kadar yayılan bir bölgede yürütülen arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Bu verilere dayanılarak Göbekli Tepe'nin Neolitik Dönem'de kültürel etkileşim açısından bir merkez olduğu ileri sürülmektedir.

Düzenleme ve koruma

Arkeolojik alanının koruyucu çadırı

Göbekli Tepe, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu'nun koruması altındadır. Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü'nün 27.09.2005 tarihli ve 422 numaralı kararıyla I. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edilmiştir.

Göbekli Tepe'de sürdürülen kazı çalışmalarının son birkaç senelik uygulamasında, yapıların ve bölgenin ortaya çıkarıldığı gibi korunmasına ve sergilenmesine yönelen çalışmalar geliştirilmiştir. Duvarlar ve dikilitaşlar, kumaş, elenmiş toprak, ahşap konstrüksiyon ve tel örgü hatlarıyla korunmaya çalışılmaktadır. Ancak yine de uzun dönemde yağmacılığın ve dış çevre koşullarının tehdidi, buradaki yapıların ve arkeolojik eserlerin özel olarak korunmasını gerektirmektedir. Bu gerekliliğin bir cevabı olarak Küresel Miraslar Fonu, 2010 yılında Göbekli Tepe'nin korunması için çok yıllıklı bir çalışma programı yapılacağın açıklamıştır. Bu yöndeki çalışmaların Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı, Şanlıurfa Belediyesi, Alman Arkeoloji Enstitüsü ve Alman Araştırma Fonu'yla işbirliği içinde yürütülmesi öngörülmektedir. Bu girişimde amaçlanan, ortaya çıkarılan yapıların ve çevresinin yönetimi için yeterli bir düzenlemenin oluşturulmasına, uygun gelecek bir koruma planının belirlenmesine, sergilenecek eserlerin hava koşullarından korunmasını sağlayacak bir koruma örtüsünün yapılmasına destek olmak ve gerekli girişimleri yapmaktır. Bu çerçevede proje ekibi için gereken tesislerin, ulaşım hatlarının ve park yerlerinin, ziyaretçi alanlarının yapımı, durumun gerektirdiği kadar geniş anlamda turizm altyapısının geliştirilmesi planlanmaktadır.

Taş Tepeler

Göbeklitepe'nin keşfinden sonra bölgede yapılan yüzey araştırmalarında Neolitik çağa ait birçok sit alanı daha bulunmuştur. 2019 yılında Karahantepe'nin detaylı araştırılması sonrası Göbeklitepe'nin benzersiz olmadığı, bölgede benzer nitelikte birçok yerin olduğu ortaya çıktı. 2021 yılında Göbeklitepe'nin de dahil olduğu bu arkeolojik sit alanı topluluğuna Taş Tepeler (diğer adı Neolotik Çağ Araştırmaları Projesi) adı verildi. Proje 2021 yılında tanıtılırken proje kapsamındaki arkeolojik sit alanı sayısının 12 olduğu, proje başkanı Necmi Karul'un 2022'de katıldığı bir söyleşide 4 tane benzer sitin daha bulunduğunu söyleyip, Taş Tepeler'in toplamda 16 arkeolojik sit alanından oluştuğu belirtildi. Bu arkeolojik sitlerinin büyük kısmı tepelik alanlarda olduğu için projeye Taş Tepeler adı verildi.

Kaynakça

1. ^ . kvmgm.ktb.gov.tr. 18 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2023. 
2. ^ ^{a b c} . 5 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
3. ^ . Haberler.com. 30 Haziran 2021. 27 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2021. 
4. ^ ^{a b} Clare, Lee (12 Ekim 2020). "Göbekli Tepe, Turkey. A brief summary of research at a new World Heritage Site (2015–2019)". e-Forschungsberichte (Almanca): § 1-13. doi:10.34780/efb.v0i2.1012. ISSN 2198-7734. 3 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Ocak 2023. 
5. ^ "Şanlıurfa Müzesi". 15 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Temmuz 2016. 
6. ^ ^{a b c d e f} "Unesco – World Heritage List, The Archaeological Site of Göbeklitepe". 31 Mart 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
7. ^ ^{a b} . 25 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
8. ^ 29. Kazı Sonuçları Toplantısı (2007), cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2006 Yılı Raporu Sh.: 417, 423
9. ^ ^{a b} 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, (2010) Cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2009 Yılı Raporu, Sh.: 214
10. ^ ^{a b c} . 2 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2012. 
11. ^ ^{a b c} whc.unesco.org 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . The Archaeological Site of Göbeklitepe
12. ^ "Göbekli Tepe" (İngilizce). UNESCO. 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Temmuz 2018. 
13. ^ ^{a b} Habertürk. . Habertürk. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2023. 
14. ^ ^{a b c d e} "TAY – Yerleşme Dönem Ayrıntıları". 2 Haziran 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
15. ^ 30. Kazı Sonuçları Toplantısı (2008) Cilt 3 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Klaus Schmıdt, Göbekli Tepe Kazısı 2007 Yılı Raporu Sh.: 169
16. ^ ^{a b c d e} Klaus Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs 31 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2010) Sh.: 241
17. ^ Serap Özdöl, Çanak Çömleksiz Neolitik Çağda Güneydoğu Anadolu'da Din ve Sosyal Yapı 14 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 179
18. ^ Serap Özdöl, Sh.: 190
19. ^ . 1 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2012. 
20. ^ ^{a b c d} "urfakultur.gov.tr" (PDF). 2 Haziran 2014 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
21. ^ ^{a b c d e f g} . 2 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
22. ^ O. Dietrich, Ç Köksal-Schmidt, J. Notroff, K. Schmidt, Establishing a Radiocarbon Sequence for Göbekli Tepe 8 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 3
23. ^ ^{a b} Klaus Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs 31 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2010) Sh.: 240
24. ^ O. Dietrich, Ç Köksal-Schmidt, J. Notroff, K. Schmidt, Establishing a Radiocarbon Sequence for Göbekli Tepe 8 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 40
25. ^ ^{a b c d} 29. Kazı Sonuçları Toplantısı (2007), cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2006 Yılı Raporu Sh.: 417
26. ^ ^{a b c} Brian Haughton, Göbekli Tepe – The World's First Temple 3 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
27. ^ ^{a b} Klaus Schmidt - Göbeklitepe – Dünyanın İlk Tapınağı 10 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . belgeseli
28. ^ Klaus Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs 31 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2010) Sh.: 239 - 240
29. ^ O. Dietrich, Ç Köksal-Schmidt, J. Notroff, K. Schmidt, Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu Sh.: 71
30. ^ 31. Kazı Sonuçları Toplantısı Cilt 1 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2009) Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2008 Yılı Raporu Sh.: 243
31. ^ Klaus Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs 31 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 242
32. ^ Klaus Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs 31 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 243
33. ^ ^{a b c} . 30 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
34. ^ Kazı Sonuçları Raporları
35. ^ O. Dietrich, Ç Köksal-Schmidt, J. Notroff, K. Schmidt, Establishing a Radiocarbon Sequence for Göbekli Tepe 8 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 36
36. ^ 31. Kazı Sonuçları Toplantısı Cilt 1 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 248
37. ^ ^{a b} 32. Kazı Sonuçları Toplantısı Cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2010) Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2009 Yılı Raporu Sh.: 211
38. ^ Serap Özdöl, Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'da Güneydoğu Anadolu'da Din ve Sosyal Yapı 14 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 181
39. ^ 31. Kazı Sonuçları Toplantısı Cilt 1 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 249
40. ^ 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, (2010) Cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 211, 212
41. ^ 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, cilt 3 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2011) Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2010 Yılı Raporu Sh.: 322
42. ^ Adrew Collins, Göbekli Tepe: Who Built It, When, and Why? Sh.: 1
43. ^ 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, (2010) Cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 214
44. ^ Andrew Collins, Göbekli Tepe … Sh.: 2
45. ^ ^{a b} Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu, Sh.: 71, 72
46. ^ ^{a b} Klaus Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs 31 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2010) Sh.: 244
47. ^ "megalithic.co.uk". 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
48. ^ ^{a b} Klaus Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs 31 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2010) Sh.: 245
49. ^ ^{a b} Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu, Sh.: 72
50. ^ Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu Sh.: 70, 71
51. ^ ^{a b} Klaus Schmidt, Göbekli Tepe – the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs 31 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2010) Sh.: 246
52. ^ 30. Kazı Sonuçları Toplantısı 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 165 - 166
53. ^ ^{a b} 30. Kazı Sonuçları Toplantısı 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 171
54. ^ 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, cilt 1 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2012) Klaus Schmıdt, Göbekli Tepe Kazısı 2011 Yılı Raporu Sh.: 253
55. ^ Tolga Fahri Çakmak, İnanç Turizminde Göbekli Tepe'nin Yeri^[]
56. ^ 33. Kazı Sonuçları Toplantısı 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 325
57. ^ ^{a b} 29. Kazı Sonuçları Toplantısı (2007), cilt 2 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Klaus Schmidt, Göbekli Tepe Kazısı 2006 Yılı Raporu Sh.: 422
58. ^ Klaus Schmidt (2000), Göbekli Tepe – Southeastern Turkey, A Preliminary Report on the 1995-1999 Excavations 25 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sh.: 47, 48
59. ^ ^{a b} Gresky, J., Haelm, J., & Clare, L. (2017). Modified human crania from Göbekli Tepe provide evidence for a new form of Neolithic skull cult. Science advances, 3(6), e1700564. 19 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
60. ^ "Göbeklitepe Hakkında Kapsamlı Rehber, Elçin Ekşi, bilimma.com 16 Ocak 2020". 19 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ocak 2020. 
61. ^ ^{a b c d e} Andrew Curry, Seeking the Roots of Ritual 15 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
62. ^ ^{a b c d} Sandra Scham, The World's First Temple 8 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
63. ^ ^{a b} Klaus Schmidt (2000), Göbekli Tepe – Southeastern Turkey, A Preliminary Report on the 1995-1999 Excavations 25 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 48
64. ^ O. Dietrich, Ç Köksal-Schmidt, J. Notroff, K. Schmidt, Önce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu Sh.: 76
65. ^ Prof. Dr. Mehmet Özdoğan - Göbeklitepe – Dünyanın İlk Tapınağı 10 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . belgeseli
66. ^ (PDF). 2 Haziran 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
67. ^ Göbekli Tepe Newsletter 2014 Sh.: 4
68. ^ 33. Kazı Sonuçları Toplantısı 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Sh.: 328
69. ^ "Göbekli Tepe Project Summary" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 1 Haziran 2014. 
70. ^ (PDF). Bahattin Çelik. Türk Tarih Kurumu. 8 Aralık 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
71. ^ Karul, Necmi (1 Ocak 2022). "Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi: Taş Tepeler /2022". Arkeoloji ve sanat 169. 
72. ^ "Necmi Karul Söyleşi". Kültür Tarihi. Mart 2022. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Göbeklitepe ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Kazılarda ortaya çıkarılan yapı ve duvarların krokisi 25 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Türkçe
• Unesco - The Archaeological Site of Göbeklitepe31 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Die Schamanen von Göbekli Tepe 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Devamı 5 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Göbekli Tepe: Die Suche nach dem Garten Eden 14 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• National Geographic Fotoğraf galerisi 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• National Geographic – Kısa bir belgesel 16 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Videolar

• Gobeklitepe The World's First Temple 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• Göbekli Tepe Reconstructed 29 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• National Geographic 3D Toprak model rekonstrüksiyonu 16 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• Karl Schmidt röportajı 18 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• How Art Made the World 2[1] 27 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .(İngilizce)
• Klaus Schmidt (2000), Göbekli Tepe – Southeastern Turkey, A Preliminary Report on the 1995-1999 Excavations 25 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Kazı Sonuçları Toplantıları Raporları 27 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Unesco – World Heritage List, The Archaeological Site of Göbeklitepe31 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Klaus Schmidt (2010),