Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hurrice veya Mitannice, MÖ 3. ve 2. binyıllar arasında Anadolu ve Kuzey Mezopotamya’da hüküm süren Hurriler (veya Mitanniler) tarafından konuşulmuş bir dildir. Genellikle bu dili konuşanların 'nden gelip 'ın başlarında güneydoğu Anadolu ve kuzey Mezopotamya'ya yayıldıklarına inanılmaktadır.
| Hurrice | |
|---|---|
| Bölge | Anadolu, Mezopotamya |
| Etnisite | Hurriler |
| Ölü dil | MÖ 2300-1000 |
| Dil ailesi | Hurri-Urartu dilleri
|
| Yazı sistemi | Çivi yazısı |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | xhu |
Sınıflandırma
Sondan eklemeli ve son derece ergatif olan Hurri dili, antik Urartu krallığının dili olan Urartucayla akrabadır. Bu iki dil birlikte Hurro-Urartu dillerini oluştururlar. Hurro-Urartu dillerinin bağlantılı olduğu diller tartışmalıdır. Hurro-Urartu dillerinin diğer dil aileleriyle (örneğin, Kuzeydoğu Kafkas dilleri) dilbilimsel bir ilişki içinde bulunduğuna dair çeşitli hipotezler var, ancak bunların hiçbiri genel olarak kabul görmemekte.
Alman Türkolog Marcel Erdal; Hurrice'nin Türk dilleri ile bir takım tipolojik benzerlikler taşıdığını, Türk ve Hurri mitolojisinin benzerlikler göstermesi üzerine iki dilin ilişkili olabileceğini ileri sürmüştür. Erdal ayrıca Hurri ve Oğuz sözcüklerinin aynı kökten gelmesi ihtimali üzerinde durmuştur.
Tarihçe
Eski Ön Asya'nın önemli uygarlıklarından birinin temsilcisi olan Hurriler, Erken Tunç Çağı'ndan itibaren tarih sahnesinde izlenebilmektedirler. Güney Kafkasya ve Anadolu'nun doğusunda MÖ 3. binyılın sonlarına dek bulundukları ileri sürülebilen Hurriler, bu binyılın ortalarından itibaren de güneye doğru yayılım göstermişler ve Ön Asya'nın birçok yerinde varlıklarına dair izleri MÖ 2. binyıldan günümüze ulaştırmışlardır. Kendilerine ait kaynaklardan çok, ilişkide bulundukları diğer kavimlerin yazılı belgeleri vasıtasıyla siyasal ve kültürel yapıları üzerine bilgiler edinilebilen Hurrilerin her zaman bütünsel ve tutarlı bir şekilde ortaya konulabilen siyasal tarihlerinden söz etmek mümkün değildir. Bu durumun MÖ 2. binyılın ilk dönemlerine ait tarihleri hakkında daha geçerli olduğunun kabul edilmesi gerekirken, aynı binyılın ortalarına doğru Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye bölgesindeki bazı beyliklerde etkin olduğu gözlenen Hurri unsuru Ön Asya'daki en belirgin siyasal varlıkları olarak tanımlanabilecek Mitanni Devleti'nin içinde yer almıştır. En belirgin olarak Hurri unsuru ile tanınan bu siyasal yapı yazılı belgelerde Hurri, Hanigalbat ve Mitanni adıyla tanınır. Bu üç ismin birbirinin yerine kullanılabildiği belirtilmektedir. Hanigalbat adının Sami dillere özgü ve Akadca belgelerde geçtiği, Hurri adının Hurricede kullanıldığı ve Mitanni'nin ise Hint-Ari bir kullanım olduğu üzerinde durulur. Hurrilerin siyasal anlamda varlıklarının MÖ 2. binyılın sonlarına doğru gözden kaybolduğu izlenirken uygarlıktaki etkileri devam etmiştir. MÖ 3. binyılın sonlarına doğru yazılı kaynaklarda beliren Hurrilerin varlığının daha önceye götürülüp götürülemeyeceği ve anavatanlarının neresi olduğu Hurri araştırmalarında belli başlı tartışma konularından birisi haline gelmiştir.
Erken Güney Kafkasya kültürünün Hurrilerle ilişkili olabileceği tereddütle de olsa pek çok defa ifade edilmiştir. Bu fikrin arkasında yatan sebeplerden biri, Akad döneminde Dicle'nin doğusunda Kerkük çevresinde ve Fırat ve Dicle'nin arasında bulunan Yukarı Habur Vadisi'ndeki çivi yazılı belgelerde Hurricenin ortaya çıkıyor olmasıdır. Erken Güney Kafkasya kültürünün MÖ 2400-2000'lere tarihlenen son dönemi, Akad ve Üçüncü Ur Hanedanı dönemi ile çağdaştır. Diğer bir sebep ise Hurrice ile akraba olan Urartuca ve Kafkas dillerinin, Erken Güney Kafkasya kültürünün yayılım alanı içerisinde bulunmasıdır. Bu görüşü kronolojik olarak savunulamaz bulan , Erken Güney Kafkasya seramiğinin, Hurrilerin ilk ortaya çıkışından yüzyıllar öncesine ait olup ikinci bine kadar Hurrilerin Suriye'yi işgal etmediklerini ve Fırat'ın batısındaki MÖ 2400 tarihlenen Ebla kenti arşivinde Hurrilere ait hiçbir iz olmadığını ifade eder.
Öte yandan, Karaz kültürü hakkında çalışmaları ile dikkat çeken Mahmut Pehlivan, Hurrilerin yaşadığı topraklar ile Karaz kültürünün yayıldığı coğrafyanın aynı olmasından yola çıkarak kültürün Hurriler tarafından ortaya çıkarıldığı tespitinde bulunur. Ayrıca Hurrilerin yaşayış tarzları ile Karaz kültürüne ait bazı temel özelliklerin birbiriyle olan benzerliklerini de değerlendirerek Karaz kültürünü oluşturan ve yaratanların Hurriler olduğu sonucuna varmıştır.
Hurri tarihinin geç safhaları ana hatları ile biliniyorsa da onların Ön Asya tarihine ne zaman katıldıkları ve bu sırada oynadıkları rol tam olarak anlaşılamamıştır. Kuzey Mezopotamya ve özellikle Habur çevresinde Hurrilerin ilk ne zaman ortaya çıktıkları tartışmaları, araştırıcıları aynı zamanda, Subartu ülkesinin neresi olduğu sorusuna da götürmüştür. Subartu terimi MÖ 2400'den itibaren belgelenirken, çoğunlukla MÖ 2. bin metinlerinde görülür. Bu belgeler incelendiğinde Mari arşivine ait olanlarının Subartu terimiyle, Fırat'a karışan ırmağı ile Yukarı Dicle arasındaki bölge yani Habur Üçgeni'ni, Güney Mezopotamya belgelerinin ise Dicle'nin doğusunda Asur'un merkez bölgesini işaret ettiği anlaşılır. Bu bölgeler genellikle Hurriler tarafından iskân edildiğinden Subartu kelimesi doğrudan Hurrilerle ve onların ülkesiyle ilişkili hale gelmiştir.
1887'de Mısır'da Amarna mektuplarının ortaya çıkmasıyla Hurri-Subar tarihinde yeni bir devir açılmıştır. Nil vadisindeki Amarna arşivinde bulunan, Mitanni Kralı 'nın III. Amenhotep'e yazdığı 494 satırlık mektup bilinen en uzun Hurrice metindir ve son yıllarda Hattuşa'da bulunan ikidilli metinler ve Ugarit'teki sayılı sözlük metinleri dışında Hurri dilinin çözülmesinde hâlâ anahtar rolü oynamaktadır. Bu kavimin adına Amarna mektuplarında "Hurvuhe" ve "Hurruhe" şeklinde rastlanılmaktadır.
Hurri dilinin şimdiye kadar bilinen en eski belgesi, bir rahibenin 'te tapınak yaptırmasıyla ilgili bir taş yazıttır. Urkiş kralı olan 'dan kalan taş bir tablette Nergal tapınağının yapımından söz eden bir yazıt vardır.
Dicle üzerindeki Samarra'da Üçüncü Ur Hanedanı zamanına ait bronz tablet Hurrilerin daha o vakitlerde büyük bir önem kazanmış olduklarını göstermektedir. Bu kavim hakkında başka kaynaklarda bilgi az olmakla beraber ticaretle ilgili çivi yazılı tabletlerde bunların 3. binyıl ortalarında Ön Asya'daki önemlerini anlatan dikkate değer bilgi bulunmaktadır Bu tabletlerde görülen yer adları ve ad isimleri ticaret mukavelelerini yapan Hurrilerin gerçek hüviyetlerini açık olarak tanıtmaktadır. Bunların Asyaniklerden olduklarını ortaya koymaktadır. Bu dilde konuşan gruplar 3. binyıl ortalarında Zagros Dağlarından Akdeniz hatta Filistin'e kadar yayılmış bulunmaktaydı. Diğer taraftan Kuzey Mezopotamya'da Kerkük bölgesinde bulunan tabletlerde Hurri gruplarının buralara doğru inmiş olduklarının delili durumundadır. Eski Tunç Çağı Doğu Anadolu kültürleri ile ilişkili oldukları kabul edilen Hurrilerin daha MÖ 3. binyılda Doğu Anadolu'da ve Suriye'de varlıklarına dair belirgin yazılı kanıtlar Akad Kralı Naram-Sin'e ait kimi metinlerdeki bazı yer ve şahıs isimleri dolayısıyla bilinir.
Dilin keşfi ve adlandırılması
Hurricenin keşfi 1887 yılında Nil Vadisi’ndeki Amarna arşivinin bulunmasıyla başlamıştır. Burada Mitanni Kralı ’nın ’e yazdığı 494 satırlık en uzun Hurrice metin bulunmuştur. Bu metin Hurri dilinin çözülmesinde anahtar bir rol oynamıştır. Mısır’ın (Yeni Krallık) döneminin başkentlerinden Amarna Arşivi’nde bulunan Sami olmayan bir dille yazılmış metinler ilk bulunduğunda, söz konusu dile Mitannice adı verildi. Daha sonra Hitit başkenti Boğazköy’de bulunan metinler olayın boyutunu daha anlaşılır kılmıştır. Söz konusu arşivlerde birçoğu edebi ve dinsel içerikli “Mitannice” metin bulunmuştur. Ancak Hititler bu dili Hurrice olarak adlandırmışlardır.
Hurri diline ait bulunan en eski belge Kralı ’ya ait bir tablet olup tablette Nergal tapınağının yapımından bahsetmektedir.
Dil yapısı
Hurrice, Hint-Avrupa ve Semitik özellik göstermediği gibi ön eklerden oluşan Hattice’den de farklıdır. Hurrice’nin başlıca özelliği kelimelerin arkasına eklenen eklerle oluşturulması iken bilinen hiçbir sondan eklemeli dile benzememektedir.
Dilin genişlemesi ve kullanımı
MÖ 2. binyılın başlarına tarihlenen Kayseri yakınlarındaki Kültepe’de gün ışığına çıkarılan çivi yazılı arşivlerindeki belgelerde çok sayıda Hurri yer ve şahıs adları ile Hurri diline ilişkin sözcüklerin bulunması, bu dönemde Orta Anadolu’ya dek uzanan Hurri etkisini göstermektedir. Ayrıca ’te bulunan ve Kralı’na yollanan mektubun göndericisi olan Mama Kralı ’nin adının Hurrice olduğu da kabul edilir.
MÖ 17. yüzyılda Hitit Krallığı’nın kurulması ile birlikte başlayan Hititçe çivi yazılı belgelerde de Hurriler varlıklarını gösterirler. Hitit Krallığı kurulduktan sonra dış politikada ağırlık Anadolu’nun güneydoğusu ve Kuzey Suriye’ye verilmiş ve bu durum tüm Hitit tarihi boyunca devam etmiştir. MÖ 2. binyılın ortalarında siyasal açıdan Hititlerin yönetimi altına giren Hurrice varlığını koruduğu gibi Hitit kültürünü derinden etkilemiştir.
Biçim
Mitanni mektubu temel alınarak ayırt edilebilen sesbirimler şunlardır:
- Sesli harfler: /a/, /e/, /i/, /u/, /o/
- Sessiz harfler: /f/, /p/, /t/, /k/, /h/, /š/, /z/, /s/, /l/, /m/, /n/, /r/, /v/, /y/
Hurricede sesli ve sessiz ünsüzler arasında herhangi bir ayrım yoktur. Hurrice isim ve kelimelerin yazımında Hurrili katipler sesli ve sessiz ünsüzleri ayırırken Babilce işaretlerdeki sesdizimleri kullanmışlardır. Böylece /t/ için TA TE TI DU hecelerini kullanmışlardır. Hurricede ünsüzler /v/ ve /y/ hariç tek veya çift yazılarak kısa ve uzun şeklinde ayırt edilir. Çivi yazısında bu durum uzun ünsüzler için ... VC-CV ... olarak belirtilirken kısa ünsüzler için ... V-CV ... olarak belirtilir. Uzun ünsüzler sadece ünlüler arasında görülür.
Ünsüzler gibi ünlüler de kısa ve uzun olarak yazılıyordu. Çivi yazısında bu durum CV ve VC arasına bir ünlü eklenerek belirtilmiştir. Sümercede yer alamayan /o/ ünlüsü ise /u/ işareti ile gösterilirken /u/ ünlüsü için de /Ú/ işareti kullanılmıştır. Yarı ünlü olan /v/ ve /y/ ise sırasıyla /ú/ ve /i-i-,-i/ ya da /ia/ şeklinde ifade edilmiştir. Örneğin;
- še-e-ni-ip-wu-ú-e-en = še-n(a)-iffu-we-n (benim erkek kardeşimin)
- a-i-i-in = ay-n (eğer)
- ia-a-la-an = ya-l-an (ve şeyler ki...)
Hurrice, Sümerce gibi eklemeli dil olduğundan tüm eklentisel elementler sabit bir köke eklenir. Daima tüm son eklerin eklendiği sabit bir kök vardır ve bu bağlamda Hurrice ön ek ve son eklere sahip olan Sümerceden ayrılır. Hurri dilbilgisinde şu kelime sınıfları isimler, sıfatlar (çoğunlukla isimlerden türetilmiş), zamirler, sayılar, fiiller ve bağlaçlar ayırt edilirler. İsimler, sayılar ve fiiller çok kolaylıkla kelime türünü değiştirebilir. Örneğin;
- eman (on), eman=di (onluk grup)
- han=i (çocuk), han=ašt=i=kki (o [kadın] doğurmayacak)
Nominal biçim
Hurrice kelimeler sırasıyla köklerden, kök tamamlayıcılardan ve tek fonksiyonlu nominal ve fiilimsi son eklerden oluşur. Kök her zaman başta yer alır. Köklerin çoğunluğu tek hecelidir fakat çok az bir kısmı da ikileşmiş hecelerden oluşur. Bir kök anlamsal olarak bir ya da iki kök tamamlayıcıyla nitelendirilebilir. Birçok durumda kök tamamlayıcıların anlamsal değeri belirlenememiştir.
Diğer diller ve medeniyetler üzerindeki etkisi
Hurriler dil, din, edebiyat, mitoloji, büyü, tıp gibi pek çok alanda Hitit kültürünü etkilemiş hatta yeniden şekil vermiştir. ’ne kadar Anadolu’nun güneydoğusunun baskın etnik unsuru Hurriler olsa da Hititler bölgeyi siyasi açıdan ele geçirince bölgeye yoğun bir Hitit ve Hatti nüfusu da gelmiştir. Özellikle büyük kentlerde asker ve yönetici olarak görev yapan Hitit nüfusu Ege Göçleri’nden sonra daha da artmıştır. döneminden sonra daha da hız kazanan Hurri – Hitit kültürel yakınlaşması imparatorluğun yıkılışına yakın birbirinden ayrılmaz bir bütün olmuştur. Hitit kralları Hurri tanrılarına tapıp Hurrice isimler aldığı gibi Hitit metinlerinin neredeyse tamamında Hurrice yer ve şahıs isimlerine de rastlanmıştır.
Kaynakça
- ^ "Hurrian language – Britannica Online Encyclopedia". 16 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2023.
- ^ Grekyan, Yervand, "Two Hurro-Urartian Lexical Parallels", Altorientalische Forschungen 49.1, pp. 48-52, 2022
- ^ Wilhelm, Gernot (2008). "Hurrian". In Woodard, Roger D. (ed.). The Ancient Languages of Asia Minor. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 81–104.
- ^ Erdal, Marcel (1997). "Review of Strukturelle Faktoren in türkischen Sprachkontakten". Mediterranean Language Review. 9: 228-235. doi:10.13173/medilangrevi.9.1997.0228?seq=1. ISSN 0724-7567. 1 Haziran 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Haziran 2024.
- ^ Erdal, Marcel (2004). "Türkçe'nin Hurrice'yle paylaştığı ayrıntılar". V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı. Ankara: Türk Dil Kurumu. 1 Haziran 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Haziran 2024.
- ^ (1962). Eski Anadolu Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ Alp, Sedat (2001). Hitit Çağında Anadolu. Ankara: Tübitak Yayınları. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (2007). Kilikya-Çukurova: İlk Çağlardan Osmanlılar Dönemi'ne Kadar Kilikya'da Tarihi Coğrafya, Tarih ve Arkeoloji. Homer Kitabevi. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ a b (2008). The Ancient Languages of Asia Minor (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ Kuhrt, Amélie (1995). The Ancient Near East, C. 3000-330 BC (İngilizce). Routledge Publishing. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (2007). Civilizing Climate: Social Responses to Climate Change in the Ancient Near East (İngilizce). , Rowman Altamira Press. ss. 44-51. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (1957). MLetter of King Anum-Hirbi of Mama to King Warshama of Kanish (İngilizce). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ASIN B0007JMK8E. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (2007). Life and Thought in the Ancient Near East (İngilizce). University of Michigan Press. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (2004). Historical Dictionary of the Hittites (İngilizce). Toronto: Scarecrow Press. s. 63. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (1999). The Kingdom of the Hittites (İngilizce). New York: Oxford University Press. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (2000). The Pre-Islamic Middle East (İngilizce). Londra: Greenwood Publishing. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (1991). Early Antiquity (İngilizce). Chicago, Londra: University of Chicago Press. ASIN B00DS27ES8. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (1995). Studies on the Civilization and Culture of Nuzi and the Hurrians (İngilizce). Winona Lake: Eisenbrauns Publishing. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (1998). Hittite and Hurrian cuneiform tablets from Ortaköy (Çorum), central Turkey: with two excursuses on the "Man of the Storm God" and a full edition of KBo 23.27 (İngilizce). İstanbul: Simurg Press. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
- ^ (1995). Language and Culture in the Near East (İngilizce). New York, Köln: Brill Press. ISBN . 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2015.
Dış bağlantılar
- Hurriler (Dr. Adil Alpman)1 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
İşbu madde Leyla Murat Karakurt tarafından CC BY 4.0 lisansı altında yayımlanan metin içermektedir.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Hurrice veya Mitannice MO 3 ve 2 binyillar arasinda Anadolu ve Kuzey Mezopotamya da hukum suren Hurriler veya Mitanniler tarafindan konusulmus bir dildir Genellikle bu dili konusanlarin nden gelip in baslarinda guneydogu Anadolu ve kuzey Mezopotamya ya yayildiklarina inanilmaktadir HurriceBolgeAnadolu MezopotamyaEtnisiteHurrilerOlu dilMO 2300 1000Dil ailesiHurri Urartu dilleri HurriceYazi sistemiCivi yazisiDil kodlariISO 639 3xhuSiniflandirmaSondan eklemeli ve son derece ergatif olan Hurri dili antik Urartu kralliginin dili olan Urartucayla akrabadir Bu iki dil birlikte Hurro Urartu dillerini olustururlar Hurro Urartu dillerinin baglantili oldugu diller tartismalidir Hurro Urartu dillerinin diger dil aileleriyle ornegin Kuzeydogu Kafkas dilleri dilbilimsel bir iliski icinde bulunduguna dair cesitli hipotezler var ancak bunlarin hicbiri genel olarak kabul gormemekte Alman Turkolog Marcel Erdal Hurrice nin Turk dilleri ile bir takim tipolojik benzerlikler tasidigini Turk ve Hurri mitolojisinin benzerlikler gostermesi uzerine iki dilin iliskili olabilecegini ileri surmustur Erdal ayrica Hurri ve Oguz sozcuklerinin ayni kokten gelmesi ihtimali uzerinde durmustur TarihceBilinen en eski Hurrice metni tasiyan Louvre aslani ve beraberindeki tas tablet Eski On Asya nin onemli uygarliklarindan birinin temsilcisi olan Hurriler Erken Tunc Cagi ndan itibaren tarih sahnesinde izlenebilmektedirler Guney Kafkasya ve Anadolu nun dogusunda MO 3 binyilin sonlarina dek bulunduklari ileri surulebilen Hurriler bu binyilin ortalarindan itibaren de guneye dogru yayilim gostermisler ve On Asya nin bircok yerinde varliklarina dair izleri MO 2 binyildan gunumuze ulastirmislardir Kendilerine ait kaynaklardan cok iliskide bulunduklari diger kavimlerin yazili belgeleri vasitasiyla siyasal ve kulturel yapilari uzerine bilgiler edinilebilen Hurrilerin her zaman butunsel ve tutarli bir sekilde ortaya konulabilen siyasal tarihlerinden soz etmek mumkun degildir Bu durumun MO 2 binyilin ilk donemlerine ait tarihleri hakkinda daha gecerli oldugunun kabul edilmesi gerekirken ayni binyilin ortalarina dogru Guneydogu Anadolu ve Kuzey Suriye bolgesindeki bazi beyliklerde etkin oldugu gozlenen Hurri unsuru On Asya daki en belirgin siyasal varliklari olarak tanimlanabilecek Mitanni Devleti nin icinde yer almistir En belirgin olarak Hurri unsuru ile taninan bu siyasal yapi yazili belgelerde Hurri Hanigalbat ve Mitanni adiyla taninir Bu uc ismin birbirinin yerine kullanilabildigi belirtilmektedir Hanigalbat adinin Sami dillere ozgu ve Akadca belgelerde gectigi Hurri adinin Hurricede kullanildigi ve Mitanni nin ise Hint Ari bir kullanim oldugu uzerinde durulur Hurrilerin siyasal anlamda varliklarinin MO 2 binyilin sonlarina dogru gozden kayboldugu izlenirken uygarliktaki etkileri devam etmistir MO 3 binyilin sonlarina dogru yazili kaynaklarda beliren Hurrilerin varliginin daha onceye goturulup goturulemeyecegi ve anavatanlarinin neresi oldugu Hurri arastirmalarinda belli basli tartisma konularindan birisi haline gelmistir Erken Guney Kafkasya kulturunun Hurrilerle iliskili olabilecegi tereddutle de olsa pek cok defa ifade edilmistir Bu fikrin arkasinda yatan sebeplerden biri Akad doneminde Dicle nin dogusunda Kerkuk cevresinde ve Firat ve Dicle nin arasinda bulunan Yukari Habur Vadisi ndeki civi yazili belgelerde Hurricenin ortaya cikiyor olmasidir Erken Guney Kafkasya kulturunun MO 2400 2000 lere tarihlenen son donemi Akad ve Ucuncu Ur Hanedani donemi ile cagdastir Diger bir sebep ise Hurrice ile akraba olan Urartuca ve Kafkas dillerinin Erken Guney Kafkasya kulturunun yayilim alani icerisinde bulunmasidir Bu gorusu kronolojik olarak savunulamaz bulan Erken Guney Kafkasya seramiginin Hurrilerin ilk ortaya cikisindan yuzyillar oncesine ait olup ikinci bine kadar Hurrilerin Suriye yi isgal etmediklerini ve Firat in batisindaki MO 2400 tarihlenen Ebla kenti arsivinde Hurrilere ait hicbir iz olmadigini ifade eder Ote yandan Karaz kulturu hakkinda calismalari ile dikkat ceken Mahmut Pehlivan Hurrilerin yasadigi topraklar ile Karaz kulturunun yayildigi cografyanin ayni olmasindan yola cikarak kulturun Hurriler tarafindan ortaya cikarildigi tespitinde bulunur Ayrica Hurrilerin yasayis tarzlari ile Karaz kulturune ait bazi temel ozelliklerin birbiriyle olan benzerliklerini de degerlendirerek Karaz kulturunu olusturan ve yaratanlarin Hurriler oldugu sonucuna varmistir Hurri tarihinin gec safhalari ana hatlari ile biliniyorsa da onlarin On Asya tarihine ne zaman katildiklari ve bu sirada oynadiklari rol tam olarak anlasilamamistir Kuzey Mezopotamya ve ozellikle Habur cevresinde Hurrilerin ilk ne zaman ortaya ciktiklari tartismalari arastiricilari ayni zamanda Subartu ulkesinin neresi oldugu sorusuna da goturmustur Subartu terimi MO 2400 den itibaren belgelenirken cogunlukla MO 2 bin metinlerinde gorulur Bu belgeler incelendiginde Mari arsivine ait olanlarinin Subartu terimiyle Firat a karisan irmagi ile Yukari Dicle arasindaki bolge yani Habur Ucgeni ni Guney Mezopotamya belgelerinin ise Dicle nin dogusunda Asur un merkez bolgesini isaret ettigi anlasilir Bu bolgeler genellikle Hurriler tarafindan iskan edildiginden Subartu kelimesi dogrudan Hurrilerle ve onlarin ulkesiyle iliskili hale gelmistir 1887 de Misir da Amarna mektuplarinin ortaya cikmasiyla Hurri Subar tarihinde yeni bir devir acilmistir Nil vadisindeki Amarna arsivinde bulunan Mitanni Krali nin III Amenhotep e yazdigi 494 satirlik mektup bilinen en uzun Hurrice metindir ve son yillarda Hattusa da bulunan ikidilli metinler ve Ugarit teki sayili sozluk metinleri disinda Hurri dilinin cozulmesinde hala anahtar rolu oynamaktadir Bu kavimin adina Amarna mektuplarinda Hurvuhe ve Hurruhe seklinde rastlanilmaktadir Hurri dilinin simdiye kadar bilinen en eski belgesi bir rahibenin te tapinak yaptirmasiyla ilgili bir tas yazittir Urkis krali olan dan kalan tas bir tablette Nergal tapinaginin yapimindan soz eden bir yazit vardir Dicle uzerindeki Samarra da Ucuncu Ur Hanedani zamanina ait bronz tablet Hurrilerin daha o vakitlerde buyuk bir onem kazanmis olduklarini gostermektedir Bu kavim hakkinda baska kaynaklarda bilgi az olmakla beraber ticaretle ilgili civi yazili tabletlerde bunlarin 3 binyil ortalarinda On Asya daki onemlerini anlatan dikkate deger bilgi bulunmaktadir Bu tabletlerde gorulen yer adlari ve ad isimleri ticaret mukavelelerini yapan Hurrilerin gercek huviyetlerini acik olarak tanitmaktadir Bunlarin Asyaniklerden olduklarini ortaya koymaktadir Bu dilde konusan gruplar 3 binyil ortalarinda Zagros Daglarindan Akdeniz hatta Filistin e kadar yayilmis bulunmaktaydi Diger taraftan Kuzey Mezopotamya da Kerkuk bolgesinde bulunan tabletlerde Hurri gruplarinin buralara dogru inmis olduklarinin delili durumundadir Eski Tunc Cagi Dogu Anadolu kulturleri ile iliskili olduklari kabul edilen Hurrilerin daha MO 3 binyilda Dogu Anadolu da ve Suriye de varliklarina dair belirgin yazili kanitlar Akad Krali Naram Sin e ait kimi metinlerdeki bazi yer ve sahis isimleri dolayisiyla bilinir Dilin kesfi ve adlandirilmasiHurricenin kesfi 1887 yilinda Nil Vadisi ndeki Amarna arsivinin bulunmasiyla baslamistir Burada Mitanni Krali nin e yazdigi 494 satirlik en uzun Hurrice metin bulunmustur Bu metin Hurri dilinin cozulmesinde anahtar bir rol oynamistir Misir in Yeni Krallik doneminin baskentlerinden Amarna Arsivi nde bulunan Sami olmayan bir dille yazilmis metinler ilk bulundugunda soz konusu dile Mitannice adi verildi Daha sonra Hitit baskenti Bogazkoy de bulunan metinler olayin boyutunu daha anlasilir kilmistir Soz konusu arsivlerde bircogu edebi ve dinsel icerikli Mitannice metin bulunmustur Ancak Hititler bu dili Hurrice olarak adlandirmislardir Hurri diline ait bulunan en eski belge Krali ya ait bir tablet olup tablette Nergal tapinaginin yapimindan bahsetmektedir Dil yapisiHurrice Hint Avrupa ve Semitik ozellik gostermedigi gibi on eklerden olusan Hattice den de farklidir Hurrice nin baslica ozelligi kelimelerin arkasina eklenen eklerle olusturulmasi iken bilinen hicbir sondan eklemeli dile benzememektedir Dilin genislemesi ve kullanimiBronz Caginda Hurriler in yerlesim alanlari haritada Pembe renkle gosterilen bolgeler MO 2 binyilin baslarina tarihlenen Kayseri yakinlarindaki Kultepe de gun isigina cikarilan civi yazili arsivlerindeki belgelerde cok sayida Hurri yer ve sahis adlari ile Hurri diline iliskin sozcuklerin bulunmasi bu donemde Orta Anadolu ya dek uzanan Hurri etkisini gostermektedir Ayrica te bulunan ve Krali na yollanan mektubun gondericisi olan Mama Krali nin adinin Hurrice oldugu da kabul edilir MO 17 yuzyilda Hitit Kralligi nin kurulmasi ile birlikte baslayan Hititce civi yazili belgelerde de Hurriler varliklarini gosterirler Hitit Kralligi kurulduktan sonra dis politikada agirlik Anadolu nun guneydogusu ve Kuzey Suriye ye verilmis ve bu durum tum Hitit tarihi boyunca devam etmistir MO 2 binyilin ortalarinda siyasal acidan Hititlerin yonetimi altina giren Hurrice varligini korudugu gibi Hitit kulturunu derinden etkilemistir BicimMitanni mektubu temel alinarak ayirt edilebilen sesbirimler sunlardir Sesli harfler a e i u o Sessiz harfler f p t k h s z s l m n r v y Hurricede sesli ve sessiz unsuzler arasinda herhangi bir ayrim yoktur Hurrice isim ve kelimelerin yaziminda Hurrili katipler sesli ve sessiz unsuzleri ayirirken Babilce isaretlerdeki sesdizimleri kullanmislardir Boylece t icin TA TE TI DU hecelerini kullanmislardir Hurricede unsuzler v ve y haric tek veya cift yazilarak kisa ve uzun seklinde ayirt edilir Civi yazisinda bu durum uzun unsuzler icin VC CV olarak belirtilirken kisa unsuzler icin V CV olarak belirtilir Uzun unsuzler sadece unluler arasinda gorulur Unsuzler gibi unluler de kisa ve uzun olarak yaziliyordu Civi yazisinda bu durum CV ve VC arasina bir unlu eklenerek belirtilmistir Sumercede yer alamayan o unlusu ise u isareti ile gosterilirken u unlusu icin de U isareti kullanilmistir Yari unlu olan v ve y ise sirasiyla u ve i i i ya da ia seklinde ifade edilmistir Ornegin se e ni ip wu u e en se n a iffu we n benim erkek kardesimin a i i in ay n eger ia a la an ya l an ve seyler ki Hurrice Sumerce gibi eklemeli dil oldugundan tum eklentisel elementler sabit bir koke eklenir Daima tum son eklerin eklendigi sabit bir kok vardir ve bu baglamda Hurrice on ek ve son eklere sahip olan Sumerceden ayrilir Hurri dilbilgisinde su kelime siniflari isimler sifatlar cogunlukla isimlerden turetilmis zamirler sayilar fiiller ve baglaclar ayirt edilirler Isimler sayilar ve fiiller cok kolaylikla kelime turunu degistirebilir Ornegin eman on eman di onluk grup han i cocuk han ast i kki o kadin dogurmayacak Nominal bicim Hurrice kelimeler sirasiyla koklerden kok tamamlayicilardan ve tek fonksiyonlu nominal ve fiilimsi son eklerden olusur Kok her zaman basta yer alir Koklerin cogunlugu tek hecelidir fakat cok az bir kismi da ikilesmis hecelerden olusur Bir kok anlamsal olarak bir ya da iki kok tamamlayiciyla nitelendirilebilir Bircok durumda kok tamamlayicilarin anlamsal degeri belirlenememistir Diger diller ve medeniyetler uzerindeki etkisiHurriler dil din edebiyat mitoloji buyu tip gibi pek cok alanda Hitit kulturunu etkilemis hatta yeniden sekil vermistir ne kadar Anadolu nun guneydogusunun baskin etnik unsuru Hurriler olsa da Hititler bolgeyi siyasi acidan ele gecirince bolgeye yogun bir Hitit ve Hatti nufusu da gelmistir Ozellikle buyuk kentlerde asker ve yonetici olarak gorev yapan Hitit nufusu Ege Gocleri nden sonra daha da artmistir doneminden sonra daha da hiz kazanan Hurri Hitit kulturel yakinlasmasi imparatorlugun yikilisina yakin birbirinden ayrilmaz bir butun olmustur Hitit krallari Hurri tanrilarina tapip Hurrice isimler aldigi gibi Hitit metinlerinin neredeyse tamaminda Hurrice yer ve sahis isimlerine de rastlanmistir Kaynakca Hurrian language Britannica Online Encyclopedia 16 Mayis 2008 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Temmuz 2023 Grekyan Yervand Two Hurro Urartian Lexical Parallels Altorientalische Forschungen 49 1 pp 48 52 2022 Wilhelm Gernot 2008 Hurrian In Woodard Roger D ed The Ancient Languages of Asia Minor Cambridge Cambridge University Press pp 81 104 Erdal Marcel 1997 Review of Strukturelle Faktoren in turkischen Sprachkontakten Mediterranean Language Review 9 228 235 doi 10 13173 medilangrevi 9 1997 0228 seq 1 ISSN 0724 7567 1 Haziran 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Haziran 2024 Erdal Marcel 2004 Turkce nin Hurrice yle paylastigi ayrintilar V Uluslararasi Turk Dili Kurultayi Ankara Turk Dil Kurumu 1 Haziran 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Haziran 2024 1962 Eski Anadolu Tarihi Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari ISBN 9789751603531 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 Alp Sedat 2001 Hitit Caginda Anadolu Ankara Tubitak Yayinlari ISBN 975403205X 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 2007 Kilikya Cukurova Ilk Caglardan Osmanlilar Donemi ne Kadar Kilikya da Tarihi Cografya Tarih ve Arkeoloji Homer Kitabevi ISBN 9789944483148 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 a b 2008 The Ancient Languages of Asia Minor Ingilizce Cambridge University Press ISBN 9780521684965 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 Kuhrt Amelie 1995 The Ancient Near East C 3000 330 BC Ingilizce Routledge Publishing ISBN 9780415167635 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 2007 Civilizing Climate Social Responses to Climate Change in the Ancient Near East Ingilizce Rowman Altamira Press ss 44 51 ISBN 9780759104945 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 1957 MLetter of King Anum Hirbi of Mama to King Warshama of Kanish Ingilizce Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari ASIN B0007JMK8E 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 2007 Life and Thought in the Ancient Near East Ingilizce University of Michigan Press ISBN 9780472099924 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 2004 Historical Dictionary of the Hittites Ingilizce Toronto Scarecrow Press s 63 ISBN 9780810849365 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 1999 The Kingdom of the Hittites Ingilizce New York Oxford University Press ISBN 9780199240104 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 2000 The Pre Islamic Middle East Ingilizce Londra Greenwood Publishing ISBN 9780275968908 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 1991 Early Antiquity Ingilizce Chicago Londra University of Chicago Press ASIN B00DS27ES8 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 1995 Studies on the Civilization and Culture of Nuzi and the Hurrians Ingilizce Winona Lake Eisenbrauns Publishing ISBN 9780931464676 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 1998 Hittite and Hurrian cuneiform tablets from Ortakoy Corum central Turkey with two excursuses on the Man of the Storm God and a full edition of KBo 23 27 Ingilizce Istanbul Simurg Press ISBN 9789757172130 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 1995 Language and Culture in the Near East Ingilizce New York Koln Brill Press ISBN 9789004104570 22 Aralik 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2015 Dis baglantilarHurriler Dr Adil Alpman 1 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Isbu madde Leyla Murat Karakurt tarafindan CC BY 4 0 lisansi altinda yayimlanan metin icermektedir