Josiah Willard Gibbs d 11 şubat 1839 New Haven Connecticut ö 28 Nisan 1903 New Haven Connecticut Amerikalı bilim insa

Josiah Willard Gibbs (d. 11 Şubat 1839 New Haven, Connecticut - ö. 28 Nisan 1903 New Haven, Connecticut) Amerikalı bilim insanı. Fizik, kimya, matematik ve makine mühendisliği alanlarında çalışan Gibbs, klasik termodinamiğin ve kurucusu sayıldığı fiziksel kimyanın teorik temellerini ortaya koydu. Matematikçi olarak diğer alanlardaki çalışmalarının da katkısıyla vektör hesabını geliştirdi. 1863'te Amerika Birleşik Devletleri üniversitelerinde mühendislik alanında verilen ilk, doğa bilimleri dalında verilen ikinci doktor unvanının sahibi oldu ve kariyeri boyunca doktorasını yaptığı Yale Üniversitesi'nde çalıştı.

J. Willard Gibbs
Josiah Willard Gibbs
Doğum	11 Şubat 1839(1839-02-11) New Haven, Connecticut
Ölüm	28 Nisan 1903 (64 yaşında) New Haven, Connecticut
Milliyet	Amerikalı
Mezun olduğu okul(lar)	Yale Üniversitesi
Ödüller	Rumford Ödülü (1880) (1901)

Kariyeri
Dalı	Fizik, kimya, matematik, makine mühendisliği
Çalıştığı kurumlar	Yale Üniversitesi
Doktora danışmanı	Hubert Anson Newton
Doktora öğrencileri	Edwin Bidwell Wilson Irving Fisher Henry Andrews Bumstead
Etkiledikleri	Gustav Robert Kirchhoff Hermann von Helmholtz

İmza

Gibbs'in çalışmaları sayesinde, (termodinamiğin ikinci yasası) sadece buhar makinelerine uygulanabilir olmaktan çıkar ve kimyasal, , elektrokimyasal, elektromanyetik vb. sistemlere de uygulanabilir hale gelir.

Hayatı

Doktora öncesi

J. Willard Gibbs 11 Şubat 1839 tarihinde Connecticut eyaletine bağlı New Haven'da ABD'ye 17. yüzyılda göç etmiş bir ailenin 6. kuşağı^[] olarak dünyaya geldi. Yale'de kutsal metinler profesörü olan ve Mary Anna Van Cleve Gibbs'in beş çocuğundan biri ve tek oğludur.

Üniversite'ye Hopkins Grammer School, New Heaven'da hazırlanan Gibbs, 1854 yılında Yale'e lisans eğitimi için kabul edildi. 1858'deki mezuniyetine kadar matematik ve Latincedeki başarısı nedeniyle çeşitli ödüllerin de sahibi oldu. Mezuniyet sonrası akademik çalışmalarına devam etti ve 1863 yılında doktor unvanını yine aynı üniversiteden makine mühendisliği alanında aldı. Gibbs'in doktorayı bitirdiği sene, ABD'de doktora programları henüz iki senedir açıktı^[]. Bu durumunda da etkisiyle ülke tarihinde bütün fen bilimlerinde ikinci, mühendislikte verilmiş ilk doktora derecesinin sahibi olan bilim insanıdır.

Doktora sonrası Yale'de okutman olarak bir dönem ya da üç yıl geçiren Gibbs, bu zaman zarfında, ilk iki senesinde Latince son senesinde ise fizik ya da doğa felsefesi dersleri verdi. 1866 yılında iki kız kardeşi ile beraber Avrupa'ya gitmek üzere New Heaven'dan ayrıldı.

Avrupa seyahati

İlk önce bir süre Paris'te kalan Gibbs, sonraki sene Magnus'un ve diğer fizikçi ve matematikçilerin derslerine katıldığı Berlin'e geçti. Son iki senesini ve Kirchoff'un ders verdiği Heidelberg'de geçirdikten sonra 1869'da New Heaven'a geri döndü. Akademik kariyerinin gelişiminde kısa Avrupa seyahatinin etkisinin mühendislik eğitimine nazaran belirleyici olduğu söylenebilir.

Akademisyen yılları

Avrupa seyahatinden iki sene sonra, 1871'de, henüz ilk bilimsel makalesini yayımlamamış iken Yale'de vefatına kadar sürdüreceği matematik fiziği profesörlüğü görevine kabul edildi. Kariyerinin ilk dokuz senesinde maaş almadan çalıştı ve diğer üniversitelerden gelen teklifleri de reddetti. 1873'te önemli makalelerinden ilki "Akışkanlar termodinamiğinde grafik yöntemleri"ni ve ikincisi "Maddelerin termodinamik özelliklerinin geometrik anlatımı için bir method"u yayımladı. Bu makalelerle Gibbs, matematik fiziği alanındaki uzmanlığını bilim dünyasına gösterirken, o iki bölüm halinde 1876 ve 1878 yıllarında yayımlanacak olan "Heterojen maddelerin dengesi üzerine"yi hazırlıyordu. Kimyasal tepkimenin enerjisi ile ısı enerjisinin bağlantısını selefi teorilere göre çok daha net bir şekilde açıklayan bu makalenin yayımlanması bile sorunluydu. Çünkü dergiyi yayımlayan Connecticut Sanat ve Bilimler Akademisi üyelerinin hiçbiri bu makaleyi tam olarak değerlendirebilecek bilgiye sahip değildi. Makale akademisyenlerin Gibbs'e olan güvenlerine dayanarak yayımlanabildi. Aynı nedenle uzun bir süre hak ettiği ilgiyi görmedi, ta ki 1892'ye dek.

1892'de Ostwald tarafından Almancaya, 1899'da Le Chatelier tarafından Fransızcaya çevrilen makalesi Maxwell'in de verdiği destekle kendisine Avrupa'da hakkettiği ünü sağladı. Yayımladığı son çalışması 1902 yılında yayımlanan "İstatiksel mekaniğin temel prensipleri" isimli kitabı olan Gibbs, ölmeden önce heterojen denge konusunda çalışmaya devam ediyordu.

Kariyeri

Willard Gibbs içine kapanık, yalnız çalışmayı seven ve titiz bir bilim insan olarak tanımlanır. Yakınlarınca anlatılan en belirgin özelliği mütevazı kişiliğidir. Çalışmaları ve kendisi hakkında konuşurken ki alçak gönüllülüğü onlara bilim dünyasındaki yerinin tam olarak farkında olmadığını düşündürecek kadar fazladır. Halbuki Gibbs'in mütevazılığı akademik tarzı ile son derece örtüşmektedir. Bumsted onun bu tavrını çalışmaları ile arasında duygusal bir bağ kurmamasına ve onları savunmak ya da önemini anlatmak zorunda kalmayacak kadar rafine bir hale gelince yayımlamasına bağlar. Gibbs'in eserleri kendi başlarına ayakta kalacak kadar sağlamdır.

Ostwald, Gibbs'in tarzını klasik teorisyenliğin en uç noktası olduğunu belirtmiştir. Ona göre bir klasik teorisyen az sayıda konuyla son derece titizce ilgilenir, fikir alışverişine fazla önem vermez, çalışmaları ile ilgili söylediği ilk söz genelde son sözüdür. Çünkü çalışmasının son halidir. Genellikle bu rafine çalışma muadillerine göre uzun süre gündemde kalacak kalitede olur. Gibbs'in tüm kariyerinde bu tanımlamanın izlerini görmek mümkündür.

Çalışmaları

Entropi

"Akışkanlar termodinamiğinde grafik yöntemleri" ve "Maddelerin termodinamik özelliklerinin geometrik anlatımı için bir method" isimli makalelerinde termodinamik kurallarının algılanmasını geliştirecek yöntemleri araştıran Gibbs mekanik modellerin kavramları tam olarak anlatabildiğine inanmıyordu. Bu nedenle ilk çalışmaları geometrik gösterimler üzerine incelemelerdi. Bu makalelerinde ilk defa kullanılan grafiklerden en temeli sıcaklık - entropi diyagramıdır. Halihazırda yaygın bir şekilde kullanılan tıpkı hacim - basınç diyagramındaki gibi, herhangi bir alanı ısısı ya da işi ile doğru orantılıdır. Belirli nedenlerden dolayı özellikle buhar makinelerinde ilk diyagrama göre daha fazla uygulama alanı bulmuştur.

Entropi ile ilgili olarak geliştirdiği bir diğer diyagram hacim - entropi diyagramıdır. Bu gösterim maddelerin ısı ya da iş gereksinimleri değil de kimyasal özellikleri incelendiği zaman faydasını gösterir. Çünkü entropi de hacim de niceliğe bağlı özelliklerdir, madde miktarı ile değişiklik gösterirler. Örneğin hacim - entropi diyagramını kullanmadan su benzeri en yüksek hacmine sıvı halinde ulaşan maddelerin fazlarının gösterimi mümkün değildir.

Termodinamik

Kimyasal enerji ve ısı enerjisi arasındaki bağlantı Gibbs'in Heterojen maddelerin dengesi üzerine isimli makalesine kadar belirgin değildi. Bu makale ile kimyasal reaksiyonlar da termodinamik yasaları dahilinde tanımlanabilir oldu. Gibbs, tek bir makale ile, şimdi fiziksel kimya dediğimiz alanın ana hatlarını neredeyse hatasızca çizdi. Van't Hoff'un ve gazlar arasındaki benzerlik ile ilgili çalışmaları, (şu an olarak adlandırılan) üzerine çalışmalarını bu eserler ortaya çıkmadan yıllar önce Gibbs'in makalesinde görmek mümkündür. Makalesinin matematik altyapısı yaşadığı devrin kimyagerleri için karmaşıktır. Bu nedenle içeriğinin önemi yıllar sonra fark edilebilmiştir.Lord Rayleigh'ın çalışmanın çok yoğun olduğu ve daha açıklayıcı yeni bir yayıma ihtiyaç duydukları ve makaleyi mevcut haliyle sadece yazarının anlayabileceğine ilişkin yorumuna Gibbs makalenin en büyük problemin tam tersine fazla uzun olması olduğu karşılığını vermiştir.

Gibbs faz kuralı

Heterojen sistemlerle bağlantılı olarak geliştirdiği çalışmalarının en sadelerinden ve en önemlilerinden biridir. Kimyasal bileşenlerin sınıflandırılmasında önemli rol oynayan bu kural, aynı bileşenlerin kararlılıkları konusunda da fikir verir. Demir ve çelik metalurjisinin temel taşı olan faz diyagramlarının çizilebilmesini sağlar.

Vektör hesabı

Gibbs'in kimyadaki başarılarının yanı sıra, matematiğe katkıları da azımsanamayacak boyuttadır. Yale'deki matematik fiziği derslerinde, özellikle ve manyetizma'nın netlikle açıklanabilmesi için vektör cebrine olan ihtiyacı fark eden Gibbs günümüzde de kullanılan vektör hesabını geliştirdi.

İstatistiksel mekanik

Son çalışması The elemantary principles of statistical mechanics yüksek serbestlik derecesine sahip sistemlerin açıklanması üzerineydi.

Diğer çalışmaları

Gibbs'in çalışmalarının teorik altyapısı probleme geniş bir perspektiften yaklaştığı için pek çok alana uygulanabilir. Bu temelden yola çıkarak kolloid bilimi, peroksitlerin gaz yoğunlukları,elektrokimya konularında makaleler kaleme almıştır. Yine 1882 - 1889 yılları arasında ışığın elektromanyetik teorisi ile ilgili yayımladığı 5 makale temelini önceki çalışmalarından alır. Günümüzde denilen, seyreltilen bir karışımın gaz basıncının değişim yönünün, derişimin değişim yönü ile aynı olduğu olgusu yine bu makalelerde görülebilir.

Bu çalışmalarının yanı sıra meslektaşlarının isteği üzerine çalışmalarda da bulunmuştur. Edwin Wilson, Gibbs'in 1894 yılında Amerikalı bilim adamı Samuel Langley'nin yardım isteği üzerine sırasında etki eden kuvvetler hakkında çalıştığını belirtmektedir.

Eğitimciliği

Gibbs'in öğrencileri ile olan ilişkisi de mesafelidir. Ona göre, verdiği derslerin zorluğu, kapsamı veya öğrencilerin temeldeki eksikleri onların problemidir ve kendilerini derse hazırlamaları gerekmektedir.

Ostwald'ın tanımı Gibbs'in eğitimciliğinde de kendini gösterir. Tüm akademik kariyeri boyunca ancak yüze yakın doktora öğrencisi olan Gibbs'in öğrencileri ile olan ilişkisi de mesafelidir. Ona göre verdiği derslerin zorluğu, kapsamı veya öğrencilerin temeldeki eksikleri onların problemidir ve kendilerini derse hazırlamaları gerekmektedir. Bu nedenle bazı öğrencileri onun bu tarzından şikayet ederken, bir kısmı ise kendine has tarzı olan ve zekasının büyüsüne kapılan herkese ilham veren biri olarak tanımlar. Onun bu kendine yeter tarzı bilimsel yaklaşımını devam ettirecek öğrenciler bulmasına, bir akım oluşturmasına engel olmuştur. Doktora öğrencileri bile çalışmalarını son birkaç rötuşa kadar kimseyle paylaşmadığını, öğrencilerinin onu gerçek anlamıyla çalışırken asla göremediğini belirtirler.

Kişiliği

Gibbs'in mütevazı kişiliği yakınlarınca anlatılan en belirgin özelliğidir. Çalışmaları ve kendisi hakkında konuşurken ki alçak gönüllülüğü bilim dünyasındaki yerinin tam olarak farkında olmadığını düşündürecek kadar fazladır.

Ödülleri

Başarılarla dolu kariyerinde aldığı sayısız takdirler arasında Connecticut Sanat ve Bilimler Akademisi, Amerikan Sanat ve Bilimler Akademisi, Britanya Kraliyet Enstitüsü, Cambridge Felsefe Topluluğu, Londra Kraliyet Topluluğu, Berlin Prusya Kraliyet Akademisi, Fransız Enstitüsü, Londra Fizik Topluluğu, Bavyera Bilim Akademisi ve Amerikan Matematik Topluluğu sayılabilir.

Aldığı ödüller arasında 1881'de Boston Amerikan Üniversitesi tarafından Rumford Madalyası'na, 1901 yılında döneminin en prestijli bilim ödülü sayılabilecek Copley Madalyası'na layık görülmüştür.

Etkileri

Willard Gibbs'i meslektaşlarından ayıran en büyük özelliği termodinamiği kimsenin ulaşamadığı farklı bakış açısı ile ele alması ve sayısız termodinamik prensibi tek başına keşfetmesidir. Bir mühendistir ve ilk çalışmalarının hepsi mühendislik problemlerinin çözümüne odaklıdır. Herhangi bir kuramsal çalışması 1871'deki ünlü makalesine kadar yoktur. Tüm bunlara rağmen teorik kimya alanına bir tek çalışmayla en fazla katkıyı yapan Amerikalıdır. Guerlac Gibbs'in pratik konulardan kuramsal alana kayışının ABD'de teorik çalışmaların yaygınlaşmaya başlamasının öncül bir örneği olduğu yorumunu çıkarır.

Anma

1910 yılından beri Amerikan Kimya Topluluğu'nun Chicago Bölümü yılın en iyi makalesinin sahibine Willard Gibbs Madalyası vermektedir. Yale, 1934'ten beri adını yaşatmak için Gibbs matematik profesörü unvanını saygın akademisyenlerine sunmaktadır.

İlişkili maddeler

Rudolf Clausius
Sadi Carnot
Gibbs Termodinamik Formülü

Kaynakça

Birincil kaynaklar

^ Gibbs, JW (1873) "Graphical methods in thermodynamics of fluids" Transactions of Connecticut Academy 2:309
^ Gibbs, JW (1873) "A method of geometrical representation of the thermodynamic properties of substances" Transactions of Connecticut Academy 2:382
^ Gibbs, JW (1876) "On the equalibrium of heterogeneous substances" Transactions of Connecticut Academy 3:108; (1878)3:343
^ Gibbs, JW (1902). The elemantary principles of statistical mechanics (İngilizce). New Heaven, Connecticut: Yale University Press. 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ocak 2010.
^ Gibbs, JW (1879). "On the vapor densities of peroxide of nitrogen, formic acid, acetic acid and percholoride of phosphorus". American Journal of Science. Cilt 3. ss. 18, 277, 371.
^ Gibbs, JW (1886). "Electrochemical Thermodynamics. Two Letters to the Secretary of the Electrolysis Committee of the British Association for the Advancement of Science". The British Association. ss. 388-389.
^ Gibbs, J.W. (1888). "Electrochemical Thermodynamics. Two Letters to the Secretary of the Electrolysis Committee of the British Association for the Advancement of Science". The British Association. ss. 343-346.

İkincil kaynaklar

Deltete, RJ (Nisan 1996). "Josiah Willard Gibbs and Wilhelm Ostwald: A Contrast in Scientific Style". Journal of Chemical Education. Cilt 73(4). ss. 289-295. doi:10.1021/ed073p289. Erişim tarihi: 30 Ocak 2010.
Getman, FH (Ağustos 1923). "Willard Gibbs and His Contributions to Chemistry" (PDF). Science. Cilt 58. ss. 129-133. (İngilizce dilinde).
Guerlac, H (Ağustos 1951). "Book Reviews: Josiah Willard Gibbs: The History of a Great Mind" (PDF). Science. Cilt 114. s. 244. (İngilizce dilinde).
Hassani, S (2008). Mathematical methods: for students of physics and related fields (İngilizce). Springer. .
Kraus, CA (Mart 1939). "Josiah Willard Gibbs" (PDF). Science. Cilt 89. ss. 275-282. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2010. (İngilizce dilinde).
Richards, TW (Ocak 1909). "Walcott Gibbs" (PDF). Science. Cilt 29. ss. 101-103. (İngilizce dilinde).
Thurston, RH (Şubat 1895). "The Steam Engine and Other Heat Engines" (PDF). Science. Cilt 1. ss. 136-137. (İngilizce dilinde).
Wheeler, LP (1951). Josiah Willard Gibbs - The History of a Great Mind (İngilizce). New Heaven, Connecticut: Yale University Press.
Willams, HB (Haziran 1930). "Mathematics Viewed From Other Fields". Mathematics News Letter. Cilt 4. ss. 22-24. (İngilizce dilinde).
Wilson, EB (Ocak 1945). "A Letter from Lord Rayleigh to J. Willard Gibbs and His Reply". Proceedings of National Academy of Sciences. Cilt 31. ss. 34-38. Erişim tarihi: 30 Ocak 2010. ^[] (İngilizce dilinde).
Wilson, EB (Ağustos 1945). "Willard Gibbs on Soaring Flight". Proceedings of National Academy of Sciences. Cilt 31. ss. 233-235. Erişim tarihi: 30 Ocak 2010. ^[] (İngilizce dilinde).
Yale Üniversitesi Sekreterliği (Ocak 1932). "Professorships At Yale University In Memory of Gibbs and Sumner" (PDF). Science. Cilt 75. s. 98. (İngilizce dilinde).

Notlar

^ Getman, Willard Gibbs'in babasını konusunda son derece uzman, alçak gönüllü ve meslektaşları tarafından yayımlarını alışılmadık biçimde titiz hazırlayan bir bilim insanı olarak bilinen biri şeklinde tasvir etmektedir. Onun bu özelliklerinin kalıtsal ve örnek olma yoluyla Gibbs'e de geçtiği sonucunu çıkarır. Getman, FH a.g.e., s.129
^ 19. yüzyıl Amerikası kolej başvurularında Yunanca ve Latince bilgisi de bir şarttır. Kraus, CA a.g.e., s.276
^ Getman, Gibbs'in doktorasını 1866 yılında tamamladığını iddia etse de kaynaklar ağırlıklı olarak 1863 yılını işaret etmektedir. Getman, FH a.g.e., s.130
^ 1890 yılında Johns Hopkins Üniversitesi'nden teklifi kabul etmek üzereyken Yale'in kendisine maaş ödemeye başlaması üzerine fikrini değiştirdi. Deltete, RJ a.g.e., s.289

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Yale Üni. Sek.a.g.e., s.98
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Getman, FH a.g.e., s.132
^ ^a ^b Wheeler, L.P. a.g.e., s.V.
^ Hassani S. a.g.e., s.356.
^ Getman, FH a.g.e., s.129
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Deltete, RJ a.g.e., s.289
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Getman, FH a.g.e., s.130
^ ^a ^b ^c ^d Getman, FH a.g.e., s.131
^ ^a ^b ^c ^d Guerlac, H a.g.e., s.244
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Getman, FH a.g.e., s.133
^ Thurston, RH a.g.e., s.137
^ Wilson, Edwin B. A Letter from..., s.38
^ Wilson, Edwin B. Willard Gibbs..., s.233
^ ^a ^b Deltete a.g.e., s.294
^ Richards TW a.g.e., s.103

Dış bağlantılar

[12] Gibbs, JW (1873) "Graphical methods in thermodynamics of fluids" Transactions of Connecticut Academy 2:309

[13] Gibbs, JW (1873) "A method of geometrical representation of the thermodynamic properties of substances" Transactions of Connecticut Academy 2:382

[14] Gibbs, JW (1876) "On the equalibrium of heterogeneous substances" Transactions of Connecticut Academy 3:108; (1878)3:343

[17] Gibbs, JW (1902). The elemantary principles of statistical mechanics (İngilizce). New Heaven, Connecticut: Yale University Press. 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ocak 2010.

[21] Gibbs, JW (1879). "On the vapor densities of peroxide of nitrogen, formic acid, acetic acid and percholoride of phosphorus". American Journal of Science. Cilt 3. ss. 18, 277, 371.

[22] Gibbs, JW (1886). "Electrochemical Thermodynamics. Two Letters to the Secretary of the Electrolysis Committee of the British Association for the Advancement of Science". The British Association. ss. 388-389.

[23] Gibbs, J.W. (1888). "Electrochemical Thermodynamics. Two Letters to the Secretary of the Electrolysis Committee of the British Association for the Advancement of Science". The British Association. ss. 343-346.

[5] Getman, Willard Gibbs'in babasını konusunda son derece uzman, alçak gönüllü ve meslektaşları tarafından yayımlarını alışılmadık biçimde titiz hazırlayan bir bilim insanı olarak bilinen biri şeklinde tasvir etmektedir. Onun bu özelliklerinin kalıtsal ve örnek olma yoluyla Gibbs'e de geçtiği sonucunu çıkarır. Getman, FH a.g.e., s.129

[8] 19. yüzyıl Amerikası kolej başvurularında Yunanca ve Latince bilgisi de bir şarttır. Kraus, CA a.g.e., s.276

[10] Getman, Gibbs'in doktorasını 1866 yılında tamamladığını iddia etse de kaynaklar ağırlıklı olarak 1863 yılını işaret etmektedir. Getman, FH a.g.e., s.130

[11] 1890 yılında Johns Hopkins Üniversitesi'nden teklifi kabul etmek üzereyken Yale'in kendisine maaş ödemeye başlaması üzerine fikrini değiştirdi. Deltete, RJ a.g.e., s.289

[YUS-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Yale Üni. Sek.a.g.e., s.98

[Getman_132-2] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Getman, FH a.g.e., s.132

[Wheeler_V-3] Wheeler, L.P. a.g.e., s.V.

[4] Hassani S. a.g.e., s.356.

[6] Getman, FH a.g.e., s.129

[Deltete_289-7] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Deltete, RJ a.g.e., s.289

[Getman_130-9] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Getman, FH a.g.e., s.130

[Getman_131-15] Getman, FH a.g.e., s.131

[Guerlac_244-16] Guerlac, H a.g.e., s.244

[Getman_133-18] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Getman, FH a.g.e., s.133

[Thurston_137-19] Thurston, RH a.g.e., s.137

[20] Wilson, Edwin B. A Letter from..., s.38

[24] Wilson, Edwin B. Willard Gibbs..., s.233

[Deltete_294-25] Deltete a.g.e., s.294

[Richards_TW-26] Richards TW a.g.e., s.103