Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Karaylar veya Kırım Karayları (Karayca: Кърымкъарайлар Qrımqaraylar veya "къарай" qaray; İbranice: קראי מזרח אירופה; Kırım Tatarcası: Qaraylar), Orta ve Doğu Avrupa’da bulunan Musevi Kırım Türk topluluğu.
къарайлар, karajlar | |
|---|---|
 Kırım Karayları Bayrağı | |
 Geleneksel kıyafetler giyen Karay erkekleri, Kırım, 19. yüzyıl | |
| Toplam nüfus | |
≈2,500 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 Ukrayna | 481 |
 Kırım | 715 |
 İsrail | ~500 |
 Polonya | 346 |
 Litvanya | 241 |
 Rusya | 205 |
| Diller | |
| Din | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Sâmirîler, Aşkenaz Yahudileri, Sefarad Yahudileri, Türk halkları | |
Bu topluluktan pek çok Türkolog yetişmiştir. Seraya Şapşal, Firkoviç, Gabay bunlardan bazılarıdır. Türkiye'de Karaylar hakkında yayınlanan en geniş kapsamlı eser Erdoğan Altınkaynak'ın 'Tozlu Zaman Perdesinde Kırım Karayları' adlı kitaptır. Kırım Karayları'nı araştıran Erdoğan Altınkaynak bu çalışmasında, Karay halkının soyunu, göç hareketlerini, dini inanışlarını, sosyo-ekonomik tablosunu, günlük yaşam akışını, masallarını örnekleriyle vermiştir. Karaizm Museviliğin bir mezhebidir. Museviliğin 10 Emir kurallarıyla Gök Tengri dininin sentezi gibidir. Karayların merkezi Kırım olup, Hazar kağanlığının bakiyeleridirler. Kırım'daki Çift-Kale ata yurtları sayılır. Bu Çift-Kale'nin yanında bulunan Balta-Tiymez (Balta değmez, dokunamaz) onların kutsal saydıkları meşeleri bulunan tarihi mezarlıklarıdır. Bahçesaray, Kırım yakınlarındaki bu merkezden dünyanın çeşitli yerlerine dağılmışlardır. Litvanya, Polonya ve Azerbaycan'a buradan göçmüşlerdir. Karay Türkçesinin Kırım, Trakay ve Galiç olmak üzere 3 ağzı vardır. Kırım özerk cumhuriyetinin Kezlev adlı şehrinde (Ruslar burayı işgal ettikten sonra Yevpatorya diye değiştirmişlerdir.) ibadet merkezleri vardır. İbadethanelerine Kenasa derler. İbadet dilleri Türkçedir. Beni İsrail oğullarıyla (Yahudilerle) mezhep çatışmasından dolayı anlaşamazlar.
Şimdiki Başkanları Vladimir Örmeli'dir. Dini liderleri Davut Yel olup Kiev'de ikamet etmektedir.
Karaylar her sene Kırım'da toplanırlar.
Etimoloji
Karaim kelimesinin kökeni hakkında pek çok görüş ortaya atılmıştır. Karay kelimesinin İbranice'de okumak anlamına gelen "Karai"den gelmektedir. Sâdece yazılı Tora'yı, Eski Ahit'i otorite kabul ettiklerini ve genel Yahudi kitlenin benimsedikleri diğer Tevrat yorumlarını göz önüne almadıklarını imâ eden bir ifade olduğu da söylenmiştir. İbranice'de çoğul takısı "im" getirilerek Karaim şeklinde telaffuz edilir.
Bir diğer görüşe göre 10. yüzyılda Bizans'tan sürgün olarak Hazar ülkesine sürgüne giden ve Museviliğin Karai mezhebine bağlı olan insanlar, Hazar Devleti sınırları içinde kalan Kırım topraklarına yerleştirildiler. Hazar hakanının Musevi inancını kabul etmesiyle, Karai mezhebi, Kırım'da yaşayan Türkler arasında da yayılmaya başladı. Bu inancı kabul eden Türk toplulukları, ilerleyen yıllarda 'Karaim' adıyla anılmaya başlandılar.
Geçmişleri
Kökenlerinin Türklerin Hazar boyuna dayandığı düşünülen Karaylar'ın bugün en kalabalık yaşadıkları ülke olan Litvanya’daki geçmişleri 14. yüzyılın sonlarına dayanır.
1397 ile 1398 yıllarında Karadeniz kıyılarına giden Büyük Litvanya dükü Vytautas (Litvanyaca: Vytautas Didysis; Latince: Alexander Vitoldus; Lehçe: Witold), buradan ülkesine Müslüman ve Musevi Kırım Tatarı göçmenlerle döndü. Çoğunluğu Müslüman olan bu göçmenlerin arasında bulunan 380 Musevi, Karay ailesinden 300 kişi Vytautas’in Trakai’deki sarayına yerleştirildi. Litvanya’daki Karaylar’ın sayısı zamanla artarak 5.000 kişiyi buldu. Karaylar saraya giden yol boyunca ağaçtan yapılmış ahşap evlerde yaşarlar, dini ayinlerini Knessa denilen sinagoglarda yaparlar.
Bugün Litvanya’da yaşayan Karaylar’ın sayısı yıllar içinde kuşaktan kuşağa azalarak Litvanya’ya gelişlerinin 600. yılının kutlandığı yıl olan 1997’deki sayıma göre 257’ye düşmüştür. Bunlardan 138’i başkent Vilnius’da, 65’i Trakai’de (okunuşu Trakei), gerisi de daha az sayılarda ülkenin öteki bölgelerinde yaşarlar.
İstanbul Koç Üniversitesi'nde görevli Doç. Dr. Timur Kocaoğlu çok önemli bir duyuruda bulunuyor:
"Bugün Türk konuşma ve yazı dillerinden biri olan Karaimce yok olmak üzeredir. Rusya, Ukrayna ve Litvanya'da yaşayan Karaimların sayısı 2200 kişi kadardır ve bunların ancak çok az bir bölümü, belki 100 kişi anadilini konuşabilmekte ve daha az bir kısmı yazabilmektedir. Litvanya'da Trakai bölgesinde yaşayan Karaylar (yani Karay Türkleri) bir Litvanya bankasında dillerinde ders kitapları bastırmak ve knessa dedikleri sinagoglarını tamir etmek için maddi yardım sormaktalar. Bu Karaim konuşma ve yazı dilini kurtarma çabalarına biz de katkıda bulunarak, sosyo-politik bir olguyu hızlandırabiliriz."
Karay Dili
Karayların konuştuğu dil Kıpçak Türkçesi grubuna dahildir. Karay kültüründeki Kıpçak Türk karakteri Güney Rusya'da Kıpçak stepleri denilen bölgede yaşayan Karayların atalarının Türkçe konuşan diğer halklarla karışmış olabileceğini akla getirmektedir.
Günümüzde küçük bir topluluk olan Karayların dilini yeryüzünde konuşanların sayısının 5000 dolayında olduğu sanılır.
Karay dilinin, Karaçay, Kırım Tatarcası, Nogay gibi öteki Kıpçak Türkçe lehçeleri ile birçok ortak özelliği vardır. Bu lehçeleri konuşan topluluklar dil dışında ortak gelenekler, öyküler, masallar, koşuklar, yemek adları gibi özellikleri de paylaşırlar.
Karaylar ibadetlerinde Karay Türkçesi konuşurlar. Karay Türkçesinin Troki (Trakay), Kırım ve Haliç-Lutsk şeklinde üç ağzı bulunmaktadır.
Karay dili kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya olan dillerden biridir. Karayca konuşanların sayısı ise 5000 kişiden az kalmıştır.
Bugün Litvanya’da Karay dilini günlük konuşmada kullananların sayısı 50’yi geçmez. Bu sayı Ukrayna’da sekizdir. Polonya Karayları iletişim için artık bu dili kullanmasalar da, aralarında zor da olsa bu dili konuşabilenler bulunur. Kırım’da bugün yok olmuş olan Karay dilini, son yıllarda gençler arasında kitaplardan öğrenerek yaşatmaya çalışanlar vardır.
Litvanya’da bugün Karay dili yalnızca pazar günleri okullarda öğretilir ve 1988’de kurulan "Litvanya Karay Kültür Derneği"nce desteklenir. Ayrıca Karay topluluğu, gençleri ulusal ekinleri ve geçmişleri ile yakınlaştırmak için her yıl gençlik ve kültür bayramı düzenler.
Karay dilinden örnekler:
sav Sağ, iyi sav-uş İyileş(mek), savuş(mak) (TDK sözlüğündeki “Hastalık ya da başka kötü bir durum geçirmek, iyileşmek” anlamında) Sav-uş-tur- Savuştur(mak), Geçiştir(mek), iyileştir(mek) Sav-uş-tur-u- Savuşturu (“savuşturma”nin isim durumu) Sav-uş-tur-uv-ču Savuşturucu, doktor Sav-uş-tur-uv-ču-lar Savuşturucular, doktorlar sav-uş-tur-uv-ču-lar-ım Savuşturucularım, doktorlarım sav-uş-tur-uv-ču-lar-ım-ız Savuşturucularımız, doktorlarımız sav-uş-tur-uv-ču-lar-ım-ız-dan Savuşturucularımızdan, doktorlarımızdan
Kendi dillerinden Karaylar Litvanya'ya gelişlerini şöyle anlatıyorlar:
"Vatat Biy sofunda ondórtúnčú yúzyïlnïn da bašlaýïnda onbešinči yúzyïlnïn tirildi, yomaxlarïna kórà bar dunyanïn ol keltirdi karaylarnï Krïmnïn yanïndan, Kara Tengiznin yanïndan, da olturyuzdu karaylarnï bunda Troxta. Berdi karaylarya kóp yer ki bolyey nesindàn tirilmà karaylarya."
Şema
Kırım Karaycasında Şema Yisrael:
"Eşitkin İsrayel, Ad... Teñrimiz, Ad.. birdir. Ad.. adıñ dunyağa degin, Ad.. sağınçıñ davurdan davurğa Ad.. hoqmat bilen binyat etti yerni, tüzüdi köklerni aqıl bilen. Ad.. köklerge degindir şağavatıñ, inamlığıñ köklerge degindir. Ad.. kökte tüzüdi tahtın da hanlığı cumlağa erklendi. Ad.., begimiz, ne qadar sıylıdır adıñ cumla ol yerde, ki berisiñ ol kökler üstüne. Ad.. yoqtır Seni kibik, da yoqtır Senden başqa Teñrini, cumladan ki eşittik qulaqlarımıznıñ. Yoqtır Seni kibik, Ad.., uludır Sen, da uludır adıñnı kudretiñ. Ki uludır Sen da qılıvçı acayipler, Sensiñ Teñri yalğız. Sensiñ ol Ad.. yalğız, Sen yarattıñ ol köklerin ol köklerniñ da cumla çerivlerin, ol yerni da cumla ki üstüne, ol deñizlerni da cumla ki alarda, da Sen tirgizeydirsiñ cumlalarin, da çerivi ol kökniñ Saña baş urarlar. Dağın biz qulluq etermiz Ad..'ğa, ki oldır Teñrimiz. Teñrimdir ol da mahtarmın anı, Teñrisi babamnıñ da büyüktirmin anı. Teñrim Sensiñ, Saña mahtov beririmin, Teñrim Saña kavod etermin. Mahtov beriñiz Ad..'ğa, ki yahşıdır, ki dunyağa degindir şağavatı. Mahtov beriñiz Teñrisine ol malahlarnıñ, ki dunyağa degindir şağavatı. Mahtov beriñiz begine ol beglerniñ, ki dunyağa degindir şağavatı. Qılıvçı ulu acayipler yalğız, ki dunyağa degindir şağavatı. Qılıvçı ol kökni aqıl bilen, ki dunyağa degindir şağavatı. Yayıvçı ol yerni ol suvlar üstüne, ki dunyağa degindir şağavatı. Qılıvçı ulu yarıqlar, ki dunyağa degindir şağavatı. Quyaşnı erklenme kündüz, ki dunyağa degindir şağavatı. Aynı da yulduzlarnı erklenme keçe, ki dunyağa degindir şağavatı. Berivçi ötmek cumla tenge, ki dunyağa degindir şağavatı. Mahtov beriñiz Teñrisine ol kökniñ, ki dunyağa degindir şağavatı. Bolğay şağavatıñ ey Ad.. üstümizge, neçik ki musandıq Saña. Mahtovlıdır Ad.. dunyağa degin. Qayyam da köni. Da tekmillendirler ol kök da ol yer, da cumla çerivleri. Da tekmil etti Teñri ol yedinci künde işi ki yarattı, qaldı ol yedinci künde cumla işinden ki yarattı. Da alğışladı Teñri ol yedinci künni, da ayruqsı etti anı, zira ondan qaldı cumla işinden, ki yarattı Teñri qılmadan. Da saqlasınlar oğlanları İsrayelniñ ol şabbatnı nizamda tutmağa ol şabbatnı davurlarıña ömürlik şart. Arama da arasıña oğlanlarınıñ İsrayelniñ, nişandır ol dunyağa degin, ki altı künlerde yarattı Ad.. ol kökni da ol yerni, da ol yedinci künde batal oldı damoradı bitti. Da topladı Moşe cumla camaatın oğlanlarınıñ İsrayelniñ da ayttı alarğa: bulardır ol sözler ki sımarladı Ad.. qılmağa alarnı, altı künler qılınsın iş, da ol yedinci künde olsın sizge Qodeş şabbat şabbaton Ad..'ğa, cumla ol qılğan anda iş öldürrülsin. Yandırmañız ateş cumla oturşalarıñızda ol şabbat künde. Şabbatlarımnı saqlañız da mikdaşımda qorquñız, Menmin Ad... Har kişi anasından da atasından qorquñız, da şabbatlarımnı saqlañız. Menmin Ad.. Teñriñiz. Añlatıvçı sözlerin Yakovğa, rasimların da şaraatların İsrayelğe. Qılmadı alay heç bir ulusqa, da şaraatların bilmediler alar. Mahtañız Teñrini. Yahşıdır mahtov berme Ad..'ğa da zemer aytma adıña ey biyik Teñri. Añlatma erte şağavatıñnı da inamlığıñnı keçelerde."
Türkiye'de Karaylar
Bizans ile Hazar Türkleri arasındaki yakın ilişki sebebiyle Anadolu'da Karaylar uzun bir tarihi dönemden beri yaşamaktadırlar. Bu ilişki Osmanlı döneminde de devam etmiş ve Anadolu'da 80'e yakın Karay cemaati yaşamaya başlamıştır. Fatih'in İstanbul'u fethinden sonra önde gelen Karay cemaatlerinin merkezi İstanbul haline gelmiştir. İstanbul'daki en uzun ömürlü Karay cemaati Hasköy'de yaşamıştır. İstanbul'daki "Karaköy" semtinin adının bile "Karay köy"den geldiği ifade edilmektedir. Çıksalın'da Seferad mezarlığının yanında bir duvarla ayrılmış Karay mezarlığı bulunmaktadır. İstanbul'da hala Hasköy semtinde faaliyette olan Karay Sinagogunun 1000 yıla yakın bir tarihi vardır. İstanbul'daki Karaylar genelde kendi aralarında Bizans-Rumcası (Antik Yunanca), Latince, Kırım Karaycası ve İbranice karışık Karaitika adını verdikleri Judeo-Yevanit (Yunanca) bir dilde konuşurlar.
Bugün, ABD ve Avrupa'nın çeşitli ülkeleri, Türkiye, İsrail ve eski Sovyet coğrafyasında olmak üzere bütün dünyada 50.000'in üzerinde Karaylı Türk yaşamaktadır. Kırım'ın Kezlev (Gözleve-Yevpatoriya) kasabasında 700 kadar yaşayan Karaylar çoğunluktadırlar. Kırım'ın Bağçasaray, Simferopol (Aqmescit), Sivastopol (Aqyar), Kefe (Feodosiya), Aqerman (Odessa) şehirlerinde de aktif Karay Cemaatleri bulunmaktadır. Kırım'ın Bağçasaray Şehrinde Karaylara ait Kültürel bir yaz kampı da mevcuttur. Kırım'ın Bahçesaray, Kırım şehrinde Karaylara ait Hazarlar dönemine ait bir kale bulunur adı Mangup Qale-Çufut Qaledir. Kırım Karaycasında Çufut çift manasına gelir. Kırım'ın Bağçasaray Şehrinde Karaylara ait bin yıllık bir mezarlık bulunmaktadır bu mezarlığın adı Balta Tiymez'dir. Bu mezarlık tüm Avrupa'nın en eski Türk ve Musevi Mezarlığı olarak kabul edilmektedir. Mezarlıkta Baştaşları genel olarak Kırım Karaycasında yazılmıştır. Kırım'da çok anıtları bulunan Karaylar Polonya'da Litvanya yakınlarında 50, Krakovi (Krakow)'de 650 Karay yaşamaktadırlar. Litvanya'da ise Vilinius'ta 1380, Trakay (Troki)'da 650 ve Diğerki bölgelerde 50 karay yaşar. Rusya'da Dağıstan'da ise azınlıkta olan Karay milleti, İsrail'de ise 25000 civarındadır. İsrail'in çoğunlukla Ramle, Ofakim, Aşdod, Beer Şeva, Yeruşalayim, Holon şehirlerinde yaşamaktadırlar. Ramle şehrinde Karaylar'a ait büyük bir kültür merkezi mevcuttur. İsrail Karay Hahambaşılığı ise Ofakim şehrindedir. 2012 yılında seçilen Karay Hahambaşı Roş Haham Moşe Firuz, Cemaat Başkanı Neria HaRoedir. Rus Karaim Hahambaşısı Gerşom Ha Kohen Kıprısçı ise İsrael'in Hevron şehrinde yaşamaktadır. Karaylar yıllardır Kırımçaklarla yaşamışlardır, Kırımçaklar köken olarak Karaydırlar ama zamanında Sefarad Rabbanların etkisiyle Rabbani Mezhebine geçiş yapmışlardır ve sonradan savaşlar nedeniyle çoğu Karay, Kırımçaklarla ayrılmıştır.
Ayrıca bakınız
Wikimedia Commons'ta Crimean Karaites ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Kaynakça
- ^ Tozlu zaman perdesinde Kırım Karayları. TÜRKİSTAN VE AZERBAYCAN ARAŞTIRMA MERKEZİ. 2006. s. 241.
- ^ http://www.turkiye.net/sota/tdkkon.html 22 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Dünyada Türk Dili: Sosyo-Politik Bir Yaklaşım.
- ^ (PDF). 14 Haziran 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2010.
- ^ http://daugenis.mch.mii.lt/karaimai/index_en.htm 24 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Karay dilinden örnekler.
- ^ . 30 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.
- ^ "Karay dili ile ilgili arşiv blogu". 15 Ocak 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Ağustos 2011.
Dış bağlantılar
- Kırım Karay Cemaati Resmi Websitesi 19 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- İsrail Karay Cemaati Resmi Websitesi 9 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Avrupa Kırım Kedar Karaim Cemaati Websitesi[]
- Karay Dili ile İlgili bir blog "Qaraim Tili Mahtovımız, Hanlıgımız" 15 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Karay Dini Akademi "Bahtavi"[]
- (Litvanya'daki Karay kültürü ile ilgili bilgi24 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- (İngilizce)
- (İngilizce)
- The Peoples of the Red Book - The Karaims 25 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- (İngilizce)
- Karaim dili 28 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- (Türkçe) Karay çocukları için temel eğitim amaçlı Tanrı'nın yasaları ve Karaizm'in kısa tarihi KISA İLMİHAL - AÇIKLAMALAR - Yakov Borisoviç Şamaş28 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- (Türkçe) KARAY KISA İLMİHALİ - M. Y. Firkoviç28 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Karaylar veya Kirim Karaylari Karayca Krymkarajlar Qrimqaraylar veya karaj qaray Ibranice קראי מזרח אירופה Kirim Tatarcasi Qaraylar Orta ve Dogu Avrupa da bulunan Musevi Kirim Turk toplulugu Karaylarkarajlar karajlarKirim Karaylari BayragiGeleneksel kiyafetler giyen Karay erkekleri Kirim 19 yuzyilToplam nufus 2 500Onemli nufusa sahip bolgeler Ukrayna481 Kirim715 Israil 500 Polonya346 Litvanya241 Rusya205DillerKarayca Litvanca Rusca RumenceDinKaraite Yahudiligi HristiyanlikIlgili etnik gruplarSamiriler Askenaz Yahudileri Sefarad Yahudileri Turk halklari Bu topluluktan pek cok Turkolog yetismistir Seraya Sapsal Firkovic Gabay bunlardan bazilaridir Turkiye de Karaylar hakkinda yayinlanan en genis kapsamli eser Erdogan Altinkaynak in Tozlu Zaman Perdesinde Kirim Karaylari adli kitaptir Kirim Karaylari ni arastiran Erdogan Altinkaynak bu calismasinda Karay halkinin soyunu goc hareketlerini dini inanislarini sosyo ekonomik tablosunu gunluk yasam akisini masallarini ornekleriyle vermistir Karaizm Museviligin bir mezhebidir Museviligin 10 Emir kurallariyla Gok Tengri dininin sentezi gibidir Karaylarin merkezi Kirim olup Hazar kaganliginin bakiyeleridirler Kirim daki Cift Kale ata yurtlari sayilir Bu Cift Kale nin yaninda bulunan Balta Tiymez Balta degmez dokunamaz onlarin kutsal saydiklari meseleri bulunan tarihi mezarliklaridir Bahcesaray Kirim yakinlarindaki bu merkezden dunyanin cesitli yerlerine dagilmislardir Litvanya Polonya ve Azerbaycan a buradan gocmuslerdir Karay Turkcesinin Kirim Trakay ve Galic olmak uzere 3 agzi vardir Kirim ozerk cumhuriyetinin Kezlev adli sehrinde Ruslar burayi isgal ettikten sonra Yevpatorya diye degistirmislerdir ibadet merkezleri vardir Ibadethanelerine Kenasa derler Ibadet dilleri Turkcedir Beni Israil ogullariyla Yahudilerle mezhep catismasindan dolayi anlasamazlar Simdiki Baskanlari Vladimir Ormeli dir Dini liderleri Davut Yel olup Kiev de ikamet etmektedir Karaylar her sene Kirim da toplanirlar EtimolojiKaraim kelimesinin kokeni hakkinda pek cok gorus ortaya atilmistir Karay kelimesinin Ibranice de okumak anlamina gelen Karai den gelmektedir Sadece yazili Tora yi Eski Ahit i otorite kabul ettiklerini ve genel Yahudi kitlenin benimsedikleri diger Tevrat yorumlarini goz onune almadiklarini ima eden bir ifade oldugu da soylenmistir Ibranice de cogul takisi im getirilerek Karaim seklinde telaffuz edilir Bir diger goruse gore 10 yuzyilda Bizans tan surgun olarak Hazar ulkesine surgune giden ve Museviligin Karai mezhebine bagli olan insanlar Hazar Devleti sinirlari icinde kalan Kirim topraklarina yerlestirildiler Hazar hakaninin Musevi inancini kabul etmesiyle Karai mezhebi Kirim da yasayan Turkler arasinda da yayilmaya basladi Bu inanci kabul eden Turk topluluklari ilerleyen yillarda Karaim adiyla anilmaya baslandilar GecmisleriLitvanya nin Trakai kentinde bir Knessa Litvanya nin baskenti Vilnus teki bir Knessa Kokenlerinin Turklerin Hazar boyuna dayandigi dusunulen Karaylar in bugun en kalabalik yasadiklari ulke olan Litvanya daki gecmisleri 14 yuzyilin sonlarina dayanir 1397 ile 1398 yillarinda Karadeniz kiyilarina giden Buyuk Litvanya duku Vytautas Litvanyaca Vytautas Didysis Latince Alexander Vitoldus Lehce Witold buradan ulkesine Musluman ve Musevi Kirim Tatari gocmenlerle dondu Cogunlugu Musluman olan bu gocmenlerin arasinda bulunan 380 Musevi Karay ailesinden 300 kisi Vytautas in Trakai deki sarayina yerlestirildi Litvanya daki Karaylar in sayisi zamanla artarak 5 000 kisiyi buldu Karaylar saraya giden yol boyunca agactan yapilmis ahsap evlerde yasarlar dini ayinlerini Knessa denilen sinagoglarda yaparlar Bugun Litvanya da yasayan Karaylar in sayisi yillar icinde kusaktan kusaga azalarak Litvanya ya gelislerinin 600 yilinin kutlandigi yil olan 1997 deki sayima gore 257 ye dusmustur Bunlardan 138 i baskent Vilnius da 65 i Trakai de okunusu Trakei gerisi de daha az sayilarda ulkenin oteki bolgelerinde yasarlar Istanbul Koc Universitesi nde gorevli Doc Dr Timur Kocaoglu cok onemli bir duyuruda bulunuyor Bugun Turk konusma ve yazi dillerinden biri olan Karaimce yok olmak uzeredir Rusya Ukrayna ve Litvanya da yasayan Karaimlarin sayisi 2200 kisi kadardir ve bunlarin ancak cok az bir bolumu belki 100 kisi anadilini konusabilmekte ve daha az bir kismi yazabilmektedir Litvanya da Trakai bolgesinde yasayan Karaylar yani Karay Turkleri bir Litvanya bankasinda dillerinde ders kitaplari bastirmak ve knessa dedikleri sinagoglarini tamir etmek icin maddi yardim sormaktalar Bu Karaim konusma ve yazi dilini kurtarma cabalarina biz de katkida bulunarak sosyo politik bir olguyu hizlandirabiliriz Karay DiliKaraylarin konustugu dil Kipcak Turkcesi grubuna dahildir Karay kulturundeki Kipcak Turk karakteri Guney Rusya da Kipcak stepleri denilen bolgede yasayan Karaylarin atalarinin Turkce konusan diger halklarla karismis olabilecegini akla getirmektedir Gunumuzde kucuk bir topluluk olan Karaylarin dilini yeryuzunde konusanlarin sayisinin 5000 dolayinda oldugu sanilir Karay dilinin Karacay Kirim Tatarcasi Nogay gibi oteki Kipcak Turkce lehceleri ile bircok ortak ozelligi vardir Bu lehceleri konusan topluluklar dil disinda ortak gelenekler oykuler masallar kosuklar yemek adlari gibi ozellikleri de paylasirlar Karaylar ibadetlerinde Karay Turkcesi konusurlar Karay Turkcesinin Troki Trakay Kirim ve Halic Lutsk seklinde uc agzi bulunmaktadir Karay dili kaybolma tehlikesiyle karsi karsiya olan dillerden biridir Karayca konusanlarin sayisi ise 5000 kisiden az kalmistir Bugun Litvanya da Karay dilini gunluk konusmada kullananlarin sayisi 50 yi gecmez Bu sayi Ukrayna da sekizdir Polonya Karaylari iletisim icin artik bu dili kullanmasalar da aralarinda zor da olsa bu dili konusabilenler bulunur Kirim da bugun yok olmus olan Karay dilini son yillarda gencler arasinda kitaplardan ogrenerek yasatmaya calisanlar vardir Litvanya da bugun Karay dili yalnizca pazar gunleri okullarda ogretilir ve 1988 de kurulan Litvanya Karay Kultur Dernegi nce desteklenir Ayrica Karay toplulugu gencleri ulusal ekinleri ve gecmisleri ile yakinlastirmak icin her yil genclik ve kultur bayrami duzenler Karay dilinden ornekler sav Sag iyisav us Iyiles mek savus mak TDK sozlugundeki Hastalik ya da baska kotu bir durum gecirmek iyilesmek anlaminda Sav us tur Savustur mak Gecistir mek iyilestir mek Sav us tur u Savusturu savusturma nin isim durumu Sav us tur uv cu Savusturucu doktorSav us tur uv cu lar Savusturucular doktorlarsav us tur uv cu lar im Savusturucularim doktorlarimsav us tur uv cu lar im iz Savusturucularimiz doktorlarimizsav us tur uv cu lar im iz dan Savusturucularimizdan doktorlarimizdan Kendi dillerinden Karaylar Litvanya ya gelislerini soyle anlatiyorlar Vatat Biy sofunda ondortuncu yuzyilnin da baslayinda onbesinci yuzyilnin tirildi yomaxlarina kora bar dunyanin ol keltirdi karaylarni Krimnin yanindan Kara Tengiznin yanindan da olturyuzdu karaylarni bunda Troxta Berdi karaylarya kop yer ki bolyey nesindan tirilma karaylarya Sema Kirim Karaycasinda Sema Yisrael Esitkin Israyel Ad Tenrimiz Ad birdir Ad adin dunyaga degin Ad sagincin davurdan davurga Ad hoqmat bilen binyat etti yerni tuzudi koklerni aqil bilen Ad koklerge degindir sagavatin inamligin koklerge degindir Ad kokte tuzudi tahtin da hanligi cumlaga erklendi Ad begimiz ne qadar siylidir adin cumla ol yerde ki berisin ol kokler ustune Ad yoqtir Seni kibik da yoqtir Senden basqa Tenrini cumladan ki esittik qulaqlarimiznin Yoqtir Seni kibik Ad uludir Sen da uludir adinni kudretin Ki uludir Sen da qilivci acayipler Sensin Tenri yalgiz Sensin ol Ad yalgiz Sen yarattin ol koklerin ol koklernin da cumla cerivlerin ol yerni da cumla ki ustune ol denizlerni da cumla ki alarda da Sen tirgizeydirsin cumlalarin da cerivi ol koknin Sana bas urarlar Dagin biz qulluq etermiz Ad ga ki oldir Tenrimiz Tenrimdir ol da mahtarmin ani Tenrisi babamnin da buyuktirmin ani Tenrim Sensin Sana mahtov beririmin Tenrim Sana kavod etermin Mahtov beriniz Ad ga ki yahsidir ki dunyaga degindir sagavati Mahtov beriniz Tenrisine ol malahlarnin ki dunyaga degindir sagavati Mahtov beriniz begine ol beglernin ki dunyaga degindir sagavati Qilivci ulu acayipler yalgiz ki dunyaga degindir sagavati Qilivci ol kokni aqil bilen ki dunyaga degindir sagavati Yayivci ol yerni ol suvlar ustune ki dunyaga degindir sagavati Qilivci ulu yariqlar ki dunyaga degindir sagavati Quyasni erklenme kunduz ki dunyaga degindir sagavati Ayni da yulduzlarni erklenme kece ki dunyaga degindir sagavati Berivci otmek cumla tenge ki dunyaga degindir sagavati Mahtov beriniz Tenrisine ol koknin ki dunyaga degindir sagavati Bolgay sagavatin ey Ad ustumizge necik ki musandiq Sana Mahtovlidir Ad dunyaga degin Qayyam da koni Da tekmillendirler ol kok da ol yer da cumla cerivleri Da tekmil etti Tenri ol yedinci kunde isi ki yaratti qaldi ol yedinci kunde cumla isinden ki yaratti Da algisladi Tenri ol yedinci kunni da ayruqsi etti ani zira ondan qaldi cumla isinden ki yaratti Tenri qilmadan Da saqlasinlar oglanlari Israyelnin ol sabbatni nizamda tutmaga ol sabbatni davurlarina omurlik sart Arama da arasina oglanlarinin Israyelnin nisandir ol dunyaga degin ki alti kunlerde yaratti Ad ol kokni da ol yerni da ol yedinci kunde batal oldi damoradi bitti Da topladi Mose cumla camaatin oglanlarinin Israyelnin da aytti alarga bulardir ol sozler ki simarladi Ad qilmaga alarni alti kunler qilinsin is da ol yedinci kunde olsin sizge Qodes sabbat sabbaton Ad ga cumla ol qilgan anda is oldurrulsin Yandirmaniz ates cumla otursalarinizda ol sabbat kunde Sabbatlarimni saqlaniz da mikdasimda qorquniz Menmin Ad Har kisi anasindan da atasindan qorquniz da sabbatlarimni saqlaniz Menmin Ad Tenriniz Anlativci sozlerin Yakovga rasimlarin da saraatlarin Israyelge Qilmadi alay hec bir ulusqa da saraatlarin bilmediler alar Mahtaniz Tenrini Yahsidir mahtov berme Ad ga da zemer aytma adina ey biyik Tenri Anlatma erte sagavatinni da inamliginni kecelerde Turkiye de KaraylarKarakoy de Galata Kulesi Bizans ile Hazar Turkleri arasindaki yakin iliski sebebiyle Anadolu da Karaylar uzun bir tarihi donemden beri yasamaktadirlar Bu iliski Osmanli doneminde de devam etmis ve Anadolu da 80 e yakin Karay cemaati yasamaya baslamistir Fatih in Istanbul u fethinden sonra onde gelen Karay cemaatlerinin merkezi Istanbul haline gelmistir Istanbul daki en uzun omurlu Karay cemaati Haskoy de yasamistir Istanbul daki Karakoy semtinin adinin bile Karay koy den geldigi ifade edilmektedir Ciksalin da Seferad mezarliginin yaninda bir duvarla ayrilmis Karay mezarligi bulunmaktadir Istanbul da hala Haskoy semtinde faaliyette olan Karay Sinagogunun 1000 yila yakin bir tarihi vardir Istanbul daki Karaylar genelde kendi aralarinda Bizans Rumcasi Antik Yunanca Latince Kirim Karaycasi ve Ibranice karisik Karaitika adini verdikleri Judeo Yevanit Yunanca bir dilde konusurlar Bugun ABD ve Avrupa nin cesitli ulkeleri Turkiye Israil ve eski Sovyet cografyasinda olmak uzere butun dunyada 50 000 in uzerinde Karayli Turk yasamaktadir Kirim in Kezlev Gozleve Yevpatoriya kasabasinda 700 kadar yasayan Karaylar cogunluktadirlar Kirim in Bagcasaray Simferopol Aqmescit Sivastopol Aqyar Kefe Feodosiya Aqerman Odessa sehirlerinde de aktif Karay Cemaatleri bulunmaktadir Kirim in Bagcasaray Sehrinde Karaylara ait Kulturel bir yaz kampi da mevcuttur Kirim in Bahcesaray Kirim sehrinde Karaylara ait Hazarlar donemine ait bir kale bulunur adi Mangup Qale Cufut Qaledir Kirim Karaycasinda Cufut cift manasina gelir Kirim in Bagcasaray Sehrinde Karaylara ait bin yillik bir mezarlik bulunmaktadir bu mezarligin adi Balta Tiymez dir Bu mezarlik tum Avrupa nin en eski Turk ve Musevi Mezarligi olarak kabul edilmektedir Mezarlikta Bastaslari genel olarak Kirim Karaycasinda yazilmistir Kirim da cok anitlari bulunan Karaylar Polonya da Litvanya yakinlarinda 50 Krakovi Krakow de 650 Karay yasamaktadirlar Litvanya da ise Vilinius ta 1380 Trakay Troki da 650 ve Digerki bolgelerde 50 karay yasar Rusya da Dagistan da ise azinlikta olan Karay milleti Israil de ise 25000 civarindadir Israil in cogunlukla Ramle Ofakim Asdod Beer Seva Yerusalayim Holon sehirlerinde yasamaktadirlar Ramle sehrinde Karaylar a ait buyuk bir kultur merkezi mevcuttur Israil Karay Hahambasiligi ise Ofakim sehrindedir 2012 yilinda secilen Karay Hahambasi Ros Haham Mose Firuz Cemaat Baskani Neria HaRoedir Rus Karaim Hahambasisi Gersom Ha Kohen Kiprisci ise Israel in Hevron sehrinde yasamaktadir Karaylar yillardir Kirimcaklarla yasamislardir Kirimcaklar koken olarak Karaydirlar ama zamaninda Sefarad Rabbanlarin etkisiyle Rabbani Mezhebine gecis yapmislardir ve sonradan savaslar nedeniyle cogu Karay Kirimcaklarla ayrilmistir Ayrica bakinizWikimedia Commons ta Crimean Karaites ile ilgili coklu ortam belgeleri bulunur KirimcaklarKaynakca Tozlu zaman perdesinde Kirim Karaylari TURKISTAN VE AZERBAYCAN ARASTIRMA MERKEZI 2006 s 241 http www turkiye net sota tdkkon html 22 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Dunyada Turk Dili Sosyo Politik Bir Yaklasim PDF 14 Haziran 2010 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 18 Temmuz 2010 http daugenis mch mii lt karaimai index en htm 24 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde Karay dilinden ornekler 30 Mayis 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Temmuz 2008 Karay dili ile ilgili arsiv blogu 15 Ocak 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Agustos 2011 Dis baglantilarKirim Karay Cemaati Resmi Websitesi 19 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Israil Karay Cemaati Resmi Websitesi 9 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Avrupa Kirim Kedar Karaim Cemaati Websitesi olu kirik baglanti Karay Dili ile Ilgili bir blog Qaraim Tili Mahtovimiz Hanligimiz 15 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Karay Dini Akademi Bahtavi olu kirik baglanti Litvanya daki Karay kulturu ile ilgili bilgi24 Mart 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Ingilizce Ingilizce The Peoples of the Red Book The Karaims 25 Agustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Ingilizce Karaim dili 28 Eylul 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Turkce Karay cocuklari icin temel egitim amacli Tanri nin yasalari ve Karaizm in kisa tarihi KISA ILMIHAL ACIKLAMALAR Yakov Borisovic Samas28 Aralik 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkce KARAY KISA ILMIHALI M Y Firkovic28 Aralik 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde