Malcolm X

Malcolm X (İngilizce telaffuz:  (19 Mayıs 1925, Omaha - 21 Şubat 1965, New York), gerçek ismi Malcolm Little olan, hacca gittikten sonra Arapça El-Hacc Mâlik eş-Şabâz (Arapça: الحاجّ مالك الشباز) adını alan Amerikalı siyasetçi ve insan hakları savunucusuydu. Suikast sonucu öldürülmüştür. Gelmiş geçmiş en etkili Siyahi Amerikalılardan biridir.

Malcolm X
El-Hacc Malik El-Şahbaz
Doğum	Malcolm Little 19 Mayıs 1925(1925-05-19) Omaha, Nebraska Eyâleti, ABD
Ölüm	21 Şubat 1965 (39 yaşında) New York, New York Eyaleti, ABD
Ölüm sebebi	Suikast (birden fazla ateşlenen silah ile)
Defin yeri	Ferncliff Mezarlığı
Diğer ad(lar)ı	El-Hacc Malik El-Şahbaz (Müslüman olduktan sonra)
Meslek	Siyasi temsilci, aktivist
Organizasyon	İslam Milleti, Müslüman Camisi, Afro-Amerikan Birliği Örgütü
Hareket	Siyahi milliyetçiliği, Pan-Afrikanizm
Din	Hristiyanlık (çocukluğunda) İslam (1948–1964 İslam Milleti, 1964'ten sonra Sünni)
Evlilik	Betty Şahbaz (e. 1958)
Çocuk(lar)	Attila Şahbaz (Attallah Shabazz) Kubilay Şahbaz (Qubilah Shabazz) İlyasa Şahbaz (Ilyasa Shabazz) Cemile Şahbaz (Gamilah Lumumba Shabazz) Melike Şahbaz (Malikah Shabazz) Melek Şahbaz (Malaak Shabazz)
Ebeveyn(ler)	Earl Little, Louise Norton Little
İmza

Hayatı

Altı yaşındayken babası öldürüldü. On üç yaşına geldiğinde, annesi gittikçe kötüleşen durumu nedeniyle Michigan eyaletinin Kalamoza akıl hastanesine yatırıldı ve kendisi koruyucu aileye verildi. Yaşamına bir süre bu şekilde devam etti.

1946 yılında (20 yaşındayken), hırsızlık ve hâneye tecavüz suçlarından hapishaneye girdi. Hapishanede, "İslam Ümmeti" (İngilizce: Nation of Islam) isimli siyahî harekete katıldı.

1952 yılında şartlı tahliye edildi. Tahliye edildikten sonra kısa zamanda hareketin liderlerinden biri hâline geldi. Bu hareketin en meşhur siması olduğu yaklaşık 12 yıl içinde, siyahi üstünlüğüne inandığı İslam Ümmeti öğretileri doğrultusunda, siyah ile beyaz Amerikalıların ayrılması gerektiğini savundu ve sivil haklar hareketinin ırksal bütünleşme vurgularına karşı alaycı tavırlar sergiledi.

1964 yılının Mart ayında; Malcolm X, İslam Ümmeti (siyahi hareket) ve lideri Elijah Muhammed ile ilgili büyük bir hayal kırıklığına uğradı. En sonunda da hareketi ve öğretilerini reddetti. Devamında Sünni İslam ile tanıştı. Orta Doğu ve Afrika'da bulunduğu süre zarfından sonra (İngilizce: Muslim Mosque, Inc.) isimli şirketi ve Afro-Amerikan Birliği Örgütü'nü kurmak için ABD'ye geri döndü. Daha sonra da Pan-Afrikanizm, siyahilerin kendi kaderini tayin edebilme ve kendi kendilerini savunma hakkı gibi konuların önemini vurgulayarak ırkçılığı reddederek, "Siyahi bir Müslüman olarak şu an özür dilememe sebep olan birçok şey yaptım. Bir hortlak gibiydim... belli bir yön işaret edildi ve yürümem söylendi." demiştir.

İslam Ümmeti hareketini terk ettikten sonra Şubat 1965'te, hareketin üç üyesi tarafından suikaste uğradı. Ölümünden kısa bir süre sonra da 20. yüzyılın en etkileyici kitaplarından biri olarak kabul edilen Malcolm X Otobiyografisi (İngilizce: The Autobiography of Malcolm X) isimli biyografisi yayınlandı.

Çocukluğu ve gençliği

1930 ABD nüfus sayım kayıtlarına göre Earl Little'ın ailesi (59. sırada)

Malcolm Little, 19 Mayıs 1925'te Grenada doğumlu Earl Little ile Georgia doğumlu Louise Norton Little'ın yedi çocuğundan dördüncüsü olarak Omaha'da dünyaya geldi. Babası Earl Little, Pan-Afrikanizm taraftarıydı ve bulundukları çevrede "Universal Negro Improvement Association" hareketinin lideri konumundaki Marcus Garvey'e de hayran bir Baptist idi. Malcolm, daha sonra babasının üç kardeşinin beyazlar tarafından öldürüldüğünü söyledi.

Ku Klux Klan'ın tehditlerinden —Earl'ün katıldığı UNIA faaliyetleri, örgüt için "sorun" teşkil etmekteydi.– Earl ve ailesi 1926 yılında önce Milwaukee hemen sonra da Lansing'e taşındı. °Aile, burada da zenci düşmanı ırkçı örgüt "Siyah Lejyon" tarafından sık sık saldırılara maruz kaldı. Nihâyet 1929 yılında evleri yakıldı. (Earl'e göre sorumlu Siyah Lejyon'du)

Malcolm 6 yaşındayken babası, resmi kayıtlara göre tramvay kazası sonucu öldü. Louise ise Earl'ün Siyah Lejyon tarafından öldürüldüğüne inanıyordu. Babasının ölümünden zenci düşmanı ırkçıların sorumlu olduğu söylentileri ve bu söylentilerin kulaktan kulağa dolaşması, daha çocuk yaştaki Malcolm üzerinde etkiler bıraktı.

Yaşadığı ekonomik problemler sonrası, aylık 18 dolar ödeme yaptığı yaşam sigortası tarafından Louise Little' (o zamanın parasıyla 1,000 dolar) maaş bağlandı. Fakat daha sonra ödeme yapan şirket, Louise'in intihara teşebbüs ettiğini iddia ederek politikaları gereğince maaş ödemeyi reddetti. Kıt kanaat geçinen Louise ise bahçesinin bir kısmını kiraya verdi ve oğullarını avcılığa yönlendirdi.

1937 yılında, Louise bir adam ile flört etmeye başladı. Adam Louise'i hamileyken bırakıp kaçtı. 1938 yılının sonlarına doğru, hastalığı tedavisi görmek üzere hastahaneye yatırıldı. Çocuklar, birbirlerinden ayrılarak verildi. Malcolm ve kardeşleri annelerini tam 24 yıl sonra hastaneden taburcu edebildiler.

Malcolm Little, orta okulda diğer öğrencilerden daha başarılıydı. O sıralarda en büyük arzusu avukat olmaktı fakat beyaz bir öğretmeninin "avukatlık bir zenci için hiç de gerçekçi bir hedef değil" demesi üzerine okulu bıraktı. Malcolm, daha sonra duygusunu, beyaz dünyada yeteneği ne olursa olsun kariyer hedefleyen bir siyahi için yer yok diyerek ifade etti.

14 yaşından 21 yaşına kadar üvey kız kardeşi ile birlikte (çoğunluğu siyahi insanlardan oluşan Boston'daki bir semt) semtinde yaşayan Malcolm, bu dönemde birçok farklı işte çalıştı.Flint'te bulunduğu kısa bir süreden sonra 1943 yılında Harlem'e gitti. Burada, uyuşturucu, kumar, haraç, hırsızlık ve fuhuş da dahil olmak üzere birçok suça bulaştı. Ayrıca son zamanlarda çıkan biyografilerine göre diğer erkeklerle genellikle para için ilişkiye de girmiştir. Daha sonra da, kızıl saçlarından dolayı "Kızıl Detroit" (İngilizce: Detroit Red) diye seslendiği dedesinden (anne tarafından) bir miras kalmıştır. Askerlik yaşı geldiğinde ise, zorunlu askerlik kurulu yetkililerine "zenci askerleri organize etmek... silah çalmak ve biraz öldürmek" için güneye gönderilmek istediğini söyledikten sonra "askerlik için zihinsel yetersizlik" hükmü aldı ve askere gitmedi.

1945 yılının sonlarına doğru Malcolm, Boston'a geri döndü ve burada dört suç ortağıyla birlikte zengin beyaz aileleri hedefledikleri çok sayıda soygun suçlarına karıştı. 1946 yılında tamirci dükkânından saat çalarken tutuklandı. Şubat ayında ise, yankesicilik ve haneye tecavüz suçlarından 8 ile 10 yıl arasında ceza yedi.

Cezaevi dönemi

Malcolm Little tutukluluk süresince kendi kendisini yetiştirmiş bir kişi olan mahkûm arkadaşı John Bembry ile görüştü. John yapmış olduğu etki ile, Malcolm'un okumaya karşı isteğini artırmıştır.

Bu sırada, kardeşlerinden bazıları İslam Ümmeti (nispeten dini ve siyahi hareket, en sonunda beyaz Amerikalı baskısından kurtulmak için Afrika'ya dönmesi gerektiğini tavsiye etmiştir) ile ilgili haberler göndermişti. İlk başta çok ilgilenmedi. Sonra kardeşi Reginald'dan, "Malcolm, sigara içmeyi ve domuz eti yemeyi bırak. Hapishaneden nasıl çıkılacağını sana göstereceğim." mesajını alması üzerine sigara içmeyi ve domuz eti yemeyi bıraktı. Devamında Reginald, ziyarete geldiği bir vakitte hareket (İslam Ümmeti) ve öğretileri (beyaz insanların şeytan olduğu inanışı dahil) ile ilgili bilgiler verdi. Malcolm ise beyaz insanlarla kurduğu tüm ilişkilerde sahtekarlık, adaletsizlik, açgözlülük kin ve düşmanlık olduğu kanısına vardı ve dinlere karşı olan düşmanlıklarından dolayı "İblis" (İngilizce: Satan) lakabını alan Malcolm artık İslam Ümmeti'nin çağrılarını kabul eden biri hâline gelmişti.

1948 yılının sonlarına doğru Malcolm, İslam Ümmeti hareketinin lideri Elijah Muhammed'e bir mesaj yolladı. Elijah da Malcolm'a, geçmişini unutup alçakgönüllülük ile Allah'a boyun eğerek dua etmesini ve bir daha kötü işlere bulaşmayacağına yemin etmesini tavsiye etti. Daha sonra hatırlayacağı dua etmek için verdiği iç mücadelesinden kısa bir süre sonra da İslam Ümmeti'nin bir üyesi oldu. O zamandan beri düzenli olarak Elijah ile yazışmalar yaptı. Daha sonra bir yazısında bu konudan "Muhammed Bey'in öğretilerinin, yazışmalarımın, ziyaretçilerimin —genelde Ella ve Reginald— ve kitap okumalarımın arasında aylar geçti ve ben tutsak olduğumu bile hatırlamaya vakit bulamadım. Aslına bakarsanız hayatımda hiç bu kadar özgür olmamıştım." diye bahsetti.

1950 yılında, hapishaneden ABD Başkanı Truman'a yazdığı bir mektupta Kore Savaşı'na karşı olduğunu ve başkanın bir komünist olduğunu ifade etmesi üzerine FBI tarafından hakkında bir klasör oluşturuldu. Bu yıl içinde, ismini Malcolm X şeklinde kullanmaya başladı. Otobiyografisinde, "X harfi"nin tanımasının mümkün olmadığı Afrikalı atalarının soyadını temsil etmekte olduğundan bahsetmiştir. Ayrıca otobiyografisinde, "Artık benim için 'X', mavi gözlü şeytan olan beyaz köle efendileri tarafından atalarıma zorla verilen 'Little' soyadının yerini almıştır." yazmaktadır.

Hatipliğinin ilk zamanları

1952 yılının ağustos ayında şartlı tahliyesinden sonra, Chicago'da Elijah Muhammed'i ziyaret etti. Haziran 1953'te, Detroit'teki İslam Ümmeti hareketine âit 1 numaralı camide (İngilizce: Temple Number One) yardımcı hatip (vaiz) oldu. Bu yıl içinde daha sonra, Boston'da 11 numaralı camiyi kurdu; Mart 1954'te, Philadelphia'daki 12 numaralı camiyi büyüttü ve genişletti ve 2 ay sonra Harlem'de 7 numaralı caminin yöneticisi seçildi.

1953 yılında, İslam Ümmeti hareketindeki hızlı yükselişi, FBI'ın dikkatini çekti ve bunun üzerine Malcolm tâkip edilmeye başladı.

1955 yılı boyunca Malcolm X, hareket için yeni üye devşirme faaliyetlerine başarılı bir şekilde devam etti. Springfield'da (13 numaralı), Hartford'da (14 numaralı) ve Atlanta'da (15 numaralı) yeni camiler açıldı. İslam Ümmeti hareketine her ay yüzlerce zencî katılmaya devam etti.

Hitâbet yeteneğinin yanında, 1.90 m'lik boyu ve heybetli, karizmatik ve etkileyici bir görünüşü vardı. Malcolm'u tasvir ederken, bir yazar "kuvvetli yapıya sahip", başka bir yazar ise "büyüleyici derecede yakışıklı... ve her zaman kusursuz giyimli" şeklinde târif etmiştir.

Evliliği ve ailesi

1955 yılında , Malcolm X ile ilk önce bir konferansında karşılaştı, daha sonra yemekli bir toplantıda tekrar karşılaştı; kısa süre sonra da düzenli olarak Malcolm'un konferanslarına katılmaya başladı. 1956 yılında Betty, ismini Betty X yaparak İslam Ümmeti hareketine katıldı. Malcolm ile Betty'nin yüz yüze görüşme yapmaları hareketin öğretilerine ters düşmekteydi, bu yüzden çift düzinelerce hatta bazen yüzlerce insanın katıldığı sosyal etkinliklerde birbirleriyle görüşebildi. Malcolm bu sebeple New York'taki birçok müzeye ve kütüphaneye düzenlediği toplu ziyaretlere Betty'yi de davet etmiştir.

Ocak 1958'de Malcolm X, Betty ile yaptığı bir telefon görüşmesi sırasında evlenme teklif etti ve iki gün sonra da evlendiler. Devamında 6 kız çocuğu sahibi oldular: Attila (Attallah, d. 1958, ismini Attila'dan almıştır);{{1992 yılındaki bir röportajında Attila Shabazz; ismini Hun İmparatoru Attila'dan almadığını, Arapça anlamının "Allah'ın hediyesi" olmasından dolayı konduğunu söylemiştir. Kubilay (Qubilah, d. 1960, ismini Kubilay Han'dan almıştır); İlyasa (d. 1962, ismini Elijah Muhammed'den almıştır); Cemile Lumumba (Gamilah Lumumba, d. 1964, ismini Patrice Lumumba'dan almıştır); ve ikizleri Melike (Malikah) ile Melek (Malaak) (d. 1965 - babaları öldükten sonra doğmuşturlar).

Johnson Hinton olayı

1957 yılında Johnson Hinton'ın (İslam Ümmeti hareketinin bir üyesi) New York'taki polisler tarafından dövülmesi ile Malcolm X ilk kez Amerikan halkı tarafından tanınmaya başladı. 26 Nisan'da Johnson ve İslam Ümmeti hareketinin üyesi iki diğer kişi, polis memurlarını coplarıyla Afroamerikan bir adamı darp ederken gördü. Daha sonra, müdahale etmeye girişerek "Alabama ya da Georgia'da değilsiniz. Burası New York" şeklinde polislere bağırdılar. Sonrasında memurlardan birisi Hinton'a dönerek onu darp etti bunun sonucunda Hinton'da beyin zedelemeleri ve iç kanamalar oluştu. En sonunda 4 kişi de tutuklandı.

Bir görgü tanığı tarafından aldıkları bilgi ile Malcolm X ve yanındaki ufak bir grup, polis merkezine giderek polis mumurundan Hinton'u görmeyi talep ettiler. Polis memuru ilk başta bu şekilde herhangi birisini tutuklamadıklarını söyledi, fakat yaklaşık beş yüz kişilik bir kalabalığın toplanmasının ardından Malcolm X'in Hinton ile konuşmasına izin verdi. Malcolm X'in ısrarları neticesinde Hinton, bir ambulans ile Harlem Hastanesi'ne götürüldü.

Hinton aldığı hasarlar tedavi edildikten sonra polis merkezine tekrar götürüldü ve merkezin dışında yaklaşık dört bin kişi toplandı. Merkezin içinde ise Malcolm X ve bir avukat, iki kişi için kefalet görüşmesi yapmaktaydı. Hinton'un kefaleti ödenmedi ve polis memuru Hinton'un tutukluluk süresince hastaneye geri götürülemeyeceğini söyledi. Durumun çıkmaza girdiği düşünülürken, Malcolm X polis merkezinden dışarı doğru çıkarak kalabalığa bir el işareti verdi. Önce hareket üyeleri sonrasında da kalabalığın geri kalanı sessizce dağıldı. Bir polis memuru New York Amsterdam News'e verdiği demeçte "Hiç kimse bu kadar güce sahip olamaz" demiştir. Bir ay boyunca Malcolm X, NYPD tarafından gözetim altına alındı; önceden yaşamış olduğu şehirlerdeki ve mahkûm olduğu hapislerdeki yetkililerden bilgi toplantı.

Soruşturma kurulunun Hinton'a darp girişiminde bulunan memurlar hakkındaki suçlamayı reddetmesi üzerine, Ekim ayında Malcolm X yetkili memura kızgınlık içeren bir telgraf gönderdi. Kısa süre sonrasında da, İslam Ümmeti hareketinin içerisine sızmak üzere memurlar görevlendirildi.

Gittikçe artan önemi

1950'lerin sonlarına doğru Malcolm X, yeni bir isim kullanmaya başladı (Malcolm Shabazz ya da Malik El-Şahbaz) fakat genelde Malcolm X olarak tanınmaya devam etti. Sorunlar ve olaylar ile ilgili yaptığı yorumlar artık gazetede, radyoda ve televizyonda yayınlanmaya başlamıştı ve 1959 yılında New York Şehir televizyonunda yapılan İslam Ümmeti hakkındaki yer aldı.

1960 yılının Eylül ayında Malcolm X, New York'taki Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nca Afrikalı milletler hakkındaki resmi toplantılara davet edildi. Mısır'dan Cemal Abdünnasır, Gine'den Ahmed Sékou Touré ve 'nden Kenneth Kaunda ile bir araya geldi.Fidel Castro da kurula katıldı ve Harlem topluluk liderleri karşılama komitesinin bir parçası olarak Malcolm X ile alenen bir araya geldi. Fidel Castro, Malcolm X'i özel bir görüşmeye davet etti ve konuşmadan iki saat sonra da Küba'ya ziyarete gelmesini istedi.

İslam Ümmeti hareketindeyken inanışları ve savundukları

1952 yılında İslam Ümmeti'ni benimsemesinden 1964 yılındaki ayrılığına kadar Malcolm X'in desteklediği inançlardan bazıları:

• insanların aslının siyahiler olduğu,
• beyaz tenli insanları "şeytan" olduğu,
• siyahilerin beyaz insanlardan üstün olduğu ve
• çok yakında beyaz ırkın yok olacağı.

Pek çok beyaz tenli insan ile bazı siyahiler, Malcolm X ve ve bu dönemde bahsettiği şeylerden endişe duymuştur. Malcolm ve İslam Ümmeti hareketinin; fitneci, ırkçı, şiddet yanlısı, ayrımcı ve gelişen ırklar arası ilişkileri tehdit edici oldukları belirtilmiştir. Malcolm, Yahudi aleyhtarı (antisemitik) olmak ile de suçlanmıştır. Sivil haklar hareketinin hedeflerinden birisi Afroamerikanlara yapılan haksızlıkları bitirmek iken İslam Ümmeti, üyelerinin politik sürece katılmasını yasakladı. Sivil haklar kuruluşları İslam Ümmeti'ni ve Malcolm'u radikal görüşlere sahip olmaları ve Afroamerikanları gerçekten temsil etmemelerinden dolayı kınamıştır.

Malcolm X, sivil haklar hareketini sık sık eleştirirdi.Martin Luther King, Jr.'ı "takoz" (İngilizce: chump) diğer liderleri de "yardakçıları" (İngilizce: stooges) diye nitelendirmekteydi. 1963'te yapılan 'nü ise "Washington saçmalığı" diye tanımlamıştır. Bununla ilgili de, "yüz yıl önce ölmüş olan ve yaşarken bizi sevmeyen bir başkanın heykeli arkasında, beyazlar tarafından düzenlenen" bir gösteriden dolayı bu kadar çok siyahinin heyecanlı olmasına anlam veremediğini söylemiştir.

Sivil haklar hareketi ırkçılığa karşı mücadele verirken, Malcolm X ise Afroamerikanların beyaz tenli insanlardan tamamıyla ayrılması gerektiğini savunmaktaydı. Ayrıca, Afroamerikanların çözüm için Afrika'ya geri dönmesi ve geçici bir önlem olarak siyahi insanlara Amerika'da ayrı bir ülke oluşturulması gerektiğini ileri sürmekteydi. Siyah insanların kendilerini savunmaları ve sürekli tetikte olmaları gerektiğini dile getirerek sivil haklar hareketinin şiddet karşıtlığı stratejisini dahi reddetmiştir. Yaptığı konuşmalar dinleyicileri üzerinde –ki genellikle kuzey ve batı Amerika şehirlerinde yaşayan Afroamerikanlar olmaktaydı– güçlü etkiler bırakmaktaydı. Dinleyicilerin çoğu —özgürlük, adalet, eşitlik ve saygıyla ilgili konuşmaktan bıkmış olanlar— kendilerinin şikâyetlerini Malcolm'un sivil haklar hareketinden daha iyi dile getirdiğini düşünmekteydi.

Hareket üyeleri üzerindeki etkisi

Malcolm X genelde İslam Ümmeti hareketinin en etkili (Elijah Muhammed'den sonra) ikinci lideri olarak kabul görmektedir. 1950'lerin ve 1960'ların başında meydana gelen hızlı üyelik artışı sebebiyle büyük ölçüde itibar kazandı (bir araştırmaya göre üye sayısı 500'den 25,000'e; başka bir araştırmaya göre ise 1,200'den 50,000 ila 75,000 civarına ulaştı). Ayrıca boksör Cassius Clay'in de (daha sonra Muhammed Ali diye tanınan) harekete katılmasını sağlamıştır (aynı Malcolm X gibi, Muhammed Ali'de daha sonra hareketten ayrılarak Sunni Müslüman olmuştur).

İslam Ümmeti hareketinden ayrılışı

Aralık 1963'te Başkan Kennedy suikastı hakkında yorum yapması istenince Malcolm X, "tavukların eve tünemesi (İngilizce: chickens coming home to roost) durumudur. Tavukların eve tünemesi beni asla üzmez; hatta daha mutlu yapar" dedi.New York Times bir haberinde şöyle yazmıştır: "Müslüman lider, Kennedy ile alakalı yaptığı eleştirinin devamında; Kongo lideri Patrice Lumumba'nın, sivil haklar lideri 'ın ve bu yıl Birmingham'da gerçekleşen bombalı saldırıda öldürülen siyahi kızların katillerinden söz etti. Bu olayların da bir başka 'tavukların eve tünemesi' durumu olduğunu belirtti." Yapılan açıklamalar geniş bir kamu kitlesinin tepkisini çekti. Kennedy'nin ailesine taziye mesajları gönderen ve hatiplerine bu konuyla ilgili konuşma yapmamaları yönünde uyaran İslam Ümmeti hareketi ise, eski parlayan yıldızı olan Malcolm X'i alenen kınadı. Malcolm X postalarını ve hatiplikteki derecesini gizli tutmasına rağmen, 90 günlüğüne kamu önünde konuşması yasaklandı.

Elijah ile ilgili, hareketin sekreterleriyle evlilik dışı yakınlıklar —öğretilerine ciddi bir şekilde zıtlık teşkil eden— kurduğuna yönelik söylentiler ortaya çıkmıştı. Malcolm X, ilk başta söylentileri önemsemedi. Devamında Elijah'ın oğlu Wallace ve ithamlara maruz kalan bayan ile konuşmasından sonra söylentilere inanma noktasına geldi. 1963 yılında ise söylentilerin doğruluğunu kabul etti.

Şu ana kadar medyanın sevilen yüzü olan Malcolm X, bazı hareket üyeleri tarafından Elijah'ın liderliği için bir tehdit olarak görülmeye başladı. 'ın, 1963 yılında yazdığı İslam Ümmeti hareketi hakkındaki kitabının (When the Word Is Given) kapağında Malcolm X'in resmini kullanması ve içerisinde beş tane konuşmasına yer vermesi üzerine Malcolm X'in otobiyografisi yayıncıların ilgisini çekmeye başladı.

Malcolm X'in Martin Luther King, Jr. ile yaptığı tek buluşma, 26 Mart 1964.

8 Mart 1964'te Malcolm X, İslam Ümmeti hareketinden ayrıldığını açıkladı. Kendisinin de dediği gibi hala bir Müslüman'dı fakat şiddetli ve sert öğretilerinden dolayı hareketin kendisinden "uzaklaşabildiği kadar uzaklaştığını" düşünüyordu. Daha sonra, Afroamerikalıların "politik bilincini artıracak" siyahi milliyetçisi bir organizasyon düzenlemeyi planladı. Ayrıca, diğer sivil hakları liderleri ile çalışmak istediğini söyleyerek bunu geçmişte yapmak istediğini fakat Elijah'ın onu engellediğini belirtti.

İslam Ümmeti hareketinden ayrıldıktan sonraki faaliyetleri

Düzenlediği organizasyonları ve bakış açısı

İslam Ümmeti hareketinden ayrıldıktan sonra, Müslüman Camisi isimli dini organizasyon ile Pan-Afrikanizm'i savunan ve dini olmayan Afro-Amerikan Birliği Örgütü'nü kurmuştur. 26 Mart 1964'te Martin Luther King, Jr. ile ilk ve tek görüşmesini —sadece fotoğraf çekilebilecek uzunluktaki bir sürede— Washington'daki senatoda Medeni Haklar Yasası'nı tartışacakları sırada yaptı. Nisan ayında ise, Afroamerikanların oylarını akıllıca kullanmaları gerektiği ve yeni seçilecek hükûmetin tam eşitlik haklarını elde etmelerini engellemesi durumunda silaha sarılmaları gerekebileceğini anlattığı "The Ballot or the Bullet" isimli bir konuşma yaptı.

Sünni oluşu

Bu arada, birkaç tane Sünni tarafından inançlarını öğrenmesi teşvik edildi; bundan kısa süre sonra da Sünnilik mezhebini seçti.

Hac ibadeti

1964 yılında Malcolm X

Nisan 1964'te, kız kardeşi Ella Little-Collins tarafından aldığı maddi destek ile Hac ibadetinin başlangıcı olan Cidde'ye gitti. Fakat, Amerikalı olması ve Arapça konuşamamasından dolayı Müslüman olup olmadığı anlaşılamadığı için Cidde'de bekletilmeye başlandı. Yardım almak için Peygamberimizin Örnek Ahlakı kitabının yazarı ile irtibata geçti. Azzam'ın oğlu gelip onu Cidde'den alarak özel otel odasına götürdü. Diğer günün sabahı ise Prens Faysal tarafından devlet misafiri olarak sayıldığını öğrendi, Hac ibadetlerini tamamladıktan birkaç gün sonra prens ile görüşme yaptı. Bu ibadet Malcom X'in fikirlerini değişmesine neden olmuştur

Afrika

Malcolm X daha önce Birleşik Arap Cumhuriyeti, Sudan, Nijerya ve Gana'yı Elijah Muhammed'in düzenlediği bir Afrika turu sırasında ziyaret etmişti, Mekke ziyaretinden sonra 1964 yılında Afrika'yı ikinci kez ziyaret etti. Mayıs ayının sonlarına doğru ABD'ye döndü ve Temmuz ayında tekrar Afrika'ya gitti. Bu ziyaretler sırasında resmi memurlara röportajlar verdi, ayrıca Mısır, Etiyopya, Tanganika, Nijerya, Gana, Gine, Sudan, Senegal, Liberya, Cezayir ile Fas gibi ülkelerde radyo ve televizyonda konuşmalar yaptı. Kahire'de, Afro-Amerikan Birliği Örgütü'nün temsilcisi olarak Afrika Birliği Örgütü toplantılarına ikinci kez katıldı. Üçüncüsü olan bu ziyaretinin sonlarına doğru Afrika'nın önde gelen bütün liderleri ile bir araya geldi. Gana'dan Kwame Nkrumah, Mısır'dan Cemal Abdünnasır ve Cezayir'den Ahmed bin Bella, Malcolm X'ten kendi hükûmetleri için çalışmasını istedi. İbadan Üniversitesi'nde yaptığı konuşmasından sonra, Nijerya Müslüman Öğrenciler Birliği tarafından kendisine Yorubaca olan onursal Omowale ("yuvasına dönen evlat") ismi verildi. Daha sonra bunun, en şeref verici ödül olduğunu söylemiştir.

Fransa ve İngiltere

23 Kasım 1964'te Afrika'dan geri dönerken, Paris'te duraklayarak Maison de la Mutualité isimli konferans salonunda konuşma yaptı. Bir hafta sonra, 3 Aralık tarihinde Oxford Union'da yapılması planlanan münazaraya katılmak için İngiltere'ye gitti. Münazaraya çok fazla ilgi olmuştur ve ulusal televizyon kanalı BBC'de yayınlanmıştır.

5 Şubat 1964'te, tekrar İngiltere'ye gitti, 8 Şubat'ta Afrika Kuruluşları Konseyi'nin ilk toplantısı için başvuru yaptı, kaydının yapılmaması üzerine ertesi gün Fransa'ya gitti.

12 Şubat'ta, Muhafazakâr Parti'nin 1964 genel seçimlerini kazandığı Smethwick'i ziyaret etti. Muhafazakâr Parti'nin destekçileri tarafından kullanılan "Komşunun bir zenci olmasını istiyorsan, oyunu İşçi Partisi'ne ver." sloganı kent hakkında kötü bir izlenim oluşturmuştur. Malcolm X, "Smethwick'te gaz odaları kurmak gibi faşist ögelerin olacağını beklemezdim." diyerek Hitler baskısı altındaki Yahudilerin durumunu, siyahi yerlilerinkine benzetmiştir.

ABD'ye dönüşü

İslam Ümmeti hareketinden ayrılarak yaptığı uluslararası seyahatlerden sonra, ABD'de geniş dinleyici kitlelerine hitaben konuşmalar yaptı. Müslüman Camisi ve Afro-Amerikan Birliği Örgütü tarafından devamlı düzenlenen toplantılara katıldı, üniversite kampüslerinde en beğenilen konuşmacılardan birisi hâline gelmişti. Baş yardımcılarından birisi daha sonra, "üniversite öğrencilerine konuşma yapabilmek için tüm fırsatları değerlendirdi" şeklinde bir yazı yazmıştır. Ayrıca, Sosyalist İşçi Partisi tarafından düzenlenen toplantılara da katılmış ve konuşmalar yapmıştır.

İslam Ümmeti tarafından yapılan tehditler

Cassius Clay (arkadaki siyah takımlı), konuşma yapan Elijah Muhammed'i izlemektedir, 1964

1964 yılı boyunca, sürekli anlaşmazlıklar yaşadığı İslam Ümmeti hareketi tarafından defalarca tehdit edildi.

Şubat ayında 7 Numaralı Cami'nin lideri, Malcolm X'in arabasına bombalı saldırı yaptırdı. Mart ayında Elijah, Boston'un hatibi olan Louis X'e (daha sonra Louis Farrakhan olarak tanınmıştır) "Malcolm X gibi münafıkların başlarının kesilmesi gerekiyor" demiştir; 10 Nisan'da Elijah destekçileri tarafından çıkarılan Müslüman Gazetesi'nde, Malcolm X'in kafasının koptuğunu tasvir eden bir karikatür yayınlandı.

12 Haziran'da, FBI muhbiri "Malcolm X'in öldürüleceğine" dair bir ihbar aldı. (Aynı ay içinde İslam Ümmeti hareketi Malcolm X'in Queens, New York'taki oturma izninin geri alınması için bir dava açtı. Ailesinden evlerinin boşaltılması istendi fakat 14 Şubat 1965 günü çıkan yangın nedeniyle ev tamamen tahrip oldu.)

9 Temmuz'da Elijah'ın yardımcılarından –daha sonra FBI ajanı olduğu ortaya çıkan– John Ali, Malcolm X'i kastederek "Saygıdeğer Elijah Muhammed'e karşı gelen kimse hayatını tehlikeye atmış olur." demiştir. 4 Kasım'da, hareket tarafından yayınlanan Müslüman Gazetesi'nde "Malcolm gibi bir adam ölümü hak eder" ifadesi yer almıştır.

Malcolm X bu ikonik fotoğrafta ailesini korumak için perdenin arkasından dışarıyı gözetlemektedir.

Eylül 1964'te Ebony dergisi, Malcolm X'in elinde tuttuğu bir tüfek ile pencereden dışarıya bakmasının canlandırıldığı ve tüm bu tehditlere karşı meydan okumasını ifade eden fotoğrafı yayınladı.

Suikastı

21 Şubat 1965'te Manhattan'daki Audubon Salonu'nda; Malcolm X konuşma yapmaya hazırlanırken, 400 kişilik dinleyicilerden birisi "Zenci! Ellerini cebimden çek!" diye bağırdı. Malcolm ve korumalarının olayı bastırmaya çalışacakları sırada, bir adam ileriye doğru atılarak Malcolm'un göğsüne ateş etti; iki kişi daha tabancalarıyla sahneye doğru ateş etti.'ne götürülmesinden kısa süre sonra, 15:30'da öldüğü açıklandı. Yapılan otopsiye göre göğsünde, sol omzunda, kollarında ve bacaklarında olmak üzere 21 yerinden yaralandığı belirlendi.

Cinayetten sonraki Audubon Salonu'nun sahnesi. Arkadaki yuvarlaklar işaretlenmiş kurşun izleridir.

Saldırganlardan birisi (İslam Ümmeti hareketinin üyelerinden , genelde Thomas Hagan olarak tanınır) polis olay yerine ulaşamadan kalabalık tarafından linç edilmiştir; tanıkların belirlemelerine göre diğer iki saldırgan da hareket üyelerinden Norman 3X Butler ile Thomas 15X Johnson'dır. Mart 1966'da, üç kişi suçlu oldukları kanıtlanarak müebbet hapse mahkûm edilmişlerdir. (Hayer duruşma sırasında suçunu itiraf etti. Butler ve Johnson olmadıkları haricinde diğer iki saldırgan hakkında başka bir şey söylemedi. 1977 ve 1978 yıllarındaki tekrar yargılanma süresinde, suikastı planlayan veya gerçekleştiren 4 isim verdi.)

Sonradan Muhammed Abdul Aziz olarak tanınan Butler, 1985 yılında şartlı tahliye edildi; 1988'de İslam Ümmeti hareketine ait Harlem'deki caminin lideri oldu; masum olduğunu savunmaktadır. Hapishanedeyken ismini Halil İslam olarak değiştiren Johnson, hareketi ve öğretilerini reddederek Sünnilik mezhebini seçti; 1987 yılında serbest bırakılmasından, Ağustos 2009'daki ölümüne kadar suçsuz olduğunu savunmuştur. Sonra dan Mücahit Halim diye tanınan Hayer ise 2010 yılında şartlı tahliye edildi.

Cenaze töreni

23-26 Şubat arasında Harlem'deki Unity Cenaze Evi'nde halka açık bir şekilde yapılan törene 14 ila 30 bin kişi katılmıştır. 27 Şubattaki cenaze töreninde God in Christ Kilisesi'nin dışarısında dolup taşan kalabalık için hoparlörler kurulmuştur, yerel bir televizyon kanalı da meydanı canlı olarak yayınlamıştır.

Törene katılan sivil haklar liderlerinin arasında , , , , ve vardı. Aktör ve aktivist olan Ossie Davis Malcolm X'i "parlayan kara prensimiz" şeklinde tanımlayan bir methiye düzmüştür.

Malcolm X, 'daki 'na gömülmüştür. Arkadaşları mezar kazanların küreklerini alarak cenazeyi kendileri gömmüştür.

Malcolm X'in ailesinin ve çocuklarının geçimini sağlayacak paranın toplanması için aktör ve aktivist olan Ruby Dee ile Juanita Poitier (Sidney Poitier'in karısı) tarafından Meşgul Anneler Komitesi (İngilizce: Committee of Concerned Mothers) kuruldu.

Suikaste gelen tepkiler

Malcolm X suikastıne pek çok tepki yağmıştır.

Martin Luther King, Jr., Betty Shabazz'a "kocasının şoke edici ve trajik suikastından" dolayı üzgün olduğunu bildirmiştir:

Irkçılık problemlerine çözüm bulmak için yüz yüze görüşmeler yapmadığımız zamanlarda, her zaman Malcolm'a karşı derin bir sevgim vardı, probleme teşhis koyma ve problemi kökünden çözme konusunda muhteşem yeteneklere sahip olduğunu düşünürdüm. Kendisi görüşünü yansıtma konusunda başarılı bir konuşmacıdır ve karşı karşıya kaldığımız ırkçılık problemleri için mükemmel çabalar sarf ettiği inkar edilemez bir gerçektir.

Elijah Muhammed 26 Şubattaki Kurtarıcı Günü'nde (İngilizce: Saviour's Day, İslam Ümmeti hareketinin kuruluş yıldönümlerine verilen ad) yaptığı konuşmasında "Malcolm X vaazlarında bahsettiği yere gitmiştir" dedi. Ayrıca, "Malcolm'un ölmesini istemiyorduk ve herhangi bir cinayet girişiminde bulunmadık. Fakat biliyoruz ki cahilce ve aptalca doktrinleri Malcolm'un sonunu getirmiştir." diyerek cinayet ile ilgilerinin olduğunu yalanladı.

Malcolm X'in arkadaşı olan yazar James Baldwin, suikast haberini duyduğu sıralarda Londra'da bulunmaktaydı. Ardından röportaj verdiği gazetecilere "Siz yaptınız! Bu adamın ölümünden siz —ve sizin gibi beyaz üstünlüğünü çıkaranlar— sorumlusunuz. Suçlu değilsiniz ama siz yaptınız... Başlattıklarınız, akımlarınız ve bir kıtaya yaptığınız tecavüz ile tüm bunlar başladı." şeklinde bağırmıştır.

Komplo iddiaları

Louis Farrakhan

Günlerce, suikastın nihai sorumlularının kim olduğu kamuoyunca tartışıldı. 23 Şubatta James Farmer (Irk Eşitliği Kongresi lideri), bir basın toplantısında suçun sahiplerinin İslam Ümmeti hareketi değil yerel uyuşturucu satıcıları olduğunu açıkladı. Ayrıca, polis korumasının eksikliğini, suikastçıların Audubon Balo Salonu'na kolay girmelerini ve polisin olay mahallini koruyamamasını gerekçe göstererek NYPD, FBI ve CIA'yi suçladı.

1970'li yıllarda kamuoyu, sivil örgütlere sızma ve düzenlerini bozma amacı taşıyan COINTELPRO ile diğer gizli FBI çalışmalarının 1950'li ile 1960'lı yıllarda sürdürüldüğünü öğrendi. İslam Ümmeti hareketinin sekreteri olan John Ali'nin aslında gizli bir FBI ajanı olduğu ortaya çıktı. Malcolm X ise bir röportajında, Ali sayesinde Elijah Muhammad ile arasındaki gerilimin arttığını itiraf etmişti. Ayrıca John Ali'nin suikastten önceki gece, Malcolm X'i öldürmekten suçlu Talmadge Hayer ile bir toplantı yaptığı bilinmektedir.

Ayrıca bakınız

Notlar

Kaynakça

Kaynakça

1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Eylül 2021. 
2. ^ . 6 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2020. 
3. ^ Parks, Gordon, "Malcolm X: The Minutes of Our Last Meeting", Clarke, s. 122.
4. ^ Natambu, s. 7.
5. ^ Perry, ss. 2–3.
6. ^ Malcolm X, Autobiography, ss. 3–4.
7. ^ DeCaro, ss. 43–44.
8. ^ Natambu, s. 3.
9. ^ Natambu, s. 4.
10. ^ Marable, Malcolm X, s. 29.
11. ^ ^{a b} Marable, Malcolm X, s. 32.
12. ^ Marable, Malcolm X, s. 35.
13. ^ Marable, Malcolm X, ss. 35–36, 265.
14. ^ Perry, ss. 33–34, 331.
15. ^ ^{a b} Perry, s. 42.
16. ^ Natambu, ss. 21–29, 55–56.
17. ^ Perry, ss. 32–48, 58–61.
18. ^ Perry, ss. 62–81.
19. ^ Marable, Malcolm X, ss. 65–66.
20. ^ Perry, ss. 77, 82–83.
21. ^ Marable, Malcolm X, ss. 37, 51–52.
22. ^ Perry, s. 2.
23. ^ Malcolm X, Autobiography, s. 124.
24. ^ Carson, s. 108.
25. ^ ^{a b} Lord, Lewis; Thornton, Jeannye; Bodipo-Memba, Alejandro (15 Kasım 1992). "The Legacy of Malcolm X". . s. 3. 14 Ocak 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Haziran 2014. 
26. ^ Natambu, ss. 106–109.
27. ^ Perry, s. 99.
28. ^ Marable, Malcolm X, s. 67–68.
29. ^ Natambu, s. 121.
30. ^ Perry, ss. 108–110, 118.
31. ^ Natambu, ss. 127–128, 132–138.
32. ^ Natambu, ss. 128–129.
33. ^ Perry, s. 113.
34. ^ Natambu, ss. 134–135.
35. ^ Perry, ss. 104–106.
36. ^ Natambu, s. 136.
37. ^ ^{a b} Natambu, ss. 138–139.
38. ^ Malcolm X, Autobiography, s. 196.
39. ^ Perry, s. 116.
40. ^ Malcolm X, Autobiography, s. 199
41. ^ Marable, Malcolm X, s. 95.
42. ^ Marable, Malcolm X, s. 96.
43. ^ Malcolm X, Autobiography, s. 229.
44. ^ Marable, Malcolm X, s. 98
45. ^ Perry, ss. 142, 144–145.
46. ^ Perry, ss. 141–142.
47. ^ Natambu, s. 168.
48. ^ Perry, s. 147.
49. ^ Perry, s. 152.
50. ^ Perry, ss. 161–164.
51. ^ Perry, s. 153.
52. ^ Carson, s. 95.
53. ^ Marable, Malcolm X, ss. 122–123.
54. ^ ^{a b} Marable, "Rediscovering Malcolm's Life", s. 301.
55. ^ Lincoln, s. 189.
56. ^ Rickford, ss. 36–45, 50–51.
57. ^ Rickford, ss. 61–63.
58. ^ Shabazz, Betty, "Malcolm X as a Husband and Father", Clarke, ss. 132–134.
59. ^ Rickford, ss. 73–74.
60. ^ Rickford, ss. 109–110.
61. ^ Miller, Russell (23 Kasım 1992). "X Patriot". New York dergisi. 19 Eylül 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Kasım 2011. 
62. ^ Rickford, s. 122.
63. ^ Rickford, s. 123.
64. ^ Rickford, s. 197.
65. ^ Rickford, s. 286.
66. ^ ^{a b c d} Marable, Malcolm X, s. 127.
67. ^ ^{a b} Perry, s. 164.
68. ^ ^{a b} Perry, s. 165.
69. ^ ^{a b c d} Marable, Malcolm X, s. 128.
70. ^ Perry, s. 166.
71. ^ Marable, Malcolm X, s. 132.
72. ^ Marable, Malcolm X, ss. 134–135.
73. ^ Marable, Malcolm X, ss. 135, 193.
74. ^ ^{a b} Perry, ss. 174–179.
75. ^ Natambu, ss. 231–233.
76. ^ Marable, Malcolm X, s. 172.
77. ^ Lincoln, s. 18.
78. ^ Lomax, When the Word Is Given, s. 55.
79. ^ Perry, s. 115.
80. ^ Lomax, When the Word Is Given, s. 57.
81. ^ Lomax, When the Word Is Given, s. 172.
82. ^ Natambu, s. 260.
83. ^ Marable, Malcolm X, s. 162.
84. ^ Natambu, s. 215–216.
85. ^ "The Black Supremacists". TIME. 10 Ağustos 1959. 12 Nisan 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2009. (abonelik gereklidir)
86. ^ Lomax, When the Word Is Given, ss. 79–80.
87. ^ Perry, s. 203.
88. ^ Cone, s. 113.
89. ^ "Timeline". , . PBS. 19 Mayıs 2005. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Temmuz 2008. 
90. ^ Lomax, When the Word Is Given, s. 149–152.
91. ^ Malcolm X, End of White World Supremacy, s. 78.
92. ^ Lomax, When the Word Is Given, ss. 173–174.
93. ^ Natambu, s. 182.
94. ^ Cone, ss. 99–100.
95. ^ (1984). "The Paradox of the Afro-American Rebellion". Sayres, Sohnya; Stephanson, Anders; ; Jameson, Fredric (Ed.). The 60s Without Apology. Minneapolis: University of Minnesota Press. s. 51. ISBN . 
96. ^ Cone, s. 91.
97. ^ Marable, Malcolm X, s. 123.
98. ^ Natambu, ss. 296–297
99. ^ Ali, Muhammad (2004). The Soul of a Butterfly: Reflections on Life's Journey. with Hana Yasmeen Ali. New York: Simon & Schuster. s. 61. ISBN . 
100. ^ ^{a b} "Malcolm X Scores U.S. and Kennedy". The New York Times. 2 Aralık 1963. s. 21. 15 Ekim 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Temmuz 2008. (abonelik gereklidir)
101. ^ Natambu, ss. 288–290.
102. ^ Perry, s. 242.
103. ^ Perry, ss. 230–234
104. ^ Perry, s. 214.
105. ^ Handler, M. S. (9 Mart 1964). "Malcolm X Splits with Muhammad". The New York Times. 15 Kasım 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008. (abonelik gereklidir)
106. ^ Perry, ss. 251–252.
107. ^ Malcolm X, Malcolm X Speaks, ss. 18–22.
108. ^ Perry, ss. 294–296.
109. ^ Malcolm X, By Any Means Necessary, ss. 33–67.
110. ^ Cone, s. 2
111. ^ Perry, s. 255. "Camera shutters clicked. The next day, the Chicago Sun-Times, the New York World Telegram and Sun, and other dailies carried a picture of Malcolm and Martin shaking hands."
112. ^ Perry, ss. 257–259.
113. ^ Malcolm X, Malcolm X Speaks, ss. 23–44.
114. ^ Perry, s. 261.
115. ^ Perry, ss. 262–263.
116. ^ DeCaro, s. 204.
117. ^ Perry, ss. 263–265.
118. ^ Perry, s. 267.
119. ^ Lomax, When the Word Is Given, s. 62.
120. ^ Natambu, s. 303.
121. ^ Carson, s. 305.
122. ^ Natambu, ss. 304–305.
123. ^ Marable, Malcolm X, ss. 360–362.
124. ^ ^{a b} Natambu, s. 308.
125. ^ Perry, s. 269.
126. ^ Malcolm X, Autobiography, s. 403.
127. ^ Bethune, Lebert, "Malcolm X in Europe", Clarke, ss. 226–231.
128. ^ Malcolm X, By Any Means Necessary, ss. 113–126.
129. ^ Bethune, "Malcolm X in Europe", Clarke, ss. 231–233.
130. ^ Malcolm X (3 Kasım 1964). "Malcolm X Oxford Debate". Malcolm X: A Research Site. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Temmuz 2008. KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi ()
131. ^ Carson, s. 349.
132. ^ Natambu, s. 312.
133. ^ Kundnani, Arun (10 Şubat 2005). . Independent Race and Refugee News Network. Institute of Race Relations. 19 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2012. 
134. ^ Brown, Derek (27 Nisan 2001). "A New Language of Racism in Politics". The Guardian. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Aralık 2013. 
135. ^ Terrill, s. 9.
136. ^ Karim, s. 128.
137. ^ Perry, ss. 277–278.
138. ^ Karim, ss. 159–160.
139. ^ Kondo, s. 170.
140. ^ Friedly, s. 169.
141. ^ Majied, Eugene (10 Nisan 1964). "On My Own". Nation of Islam. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008. 
142. ^ Carson, s. 324.
143. ^ Perry, ss. 290–292.
144. ^ Perry, ss. 352–356.
145. ^ ^{a b c} Lomax, To Kill a Black Man, s. 198 Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Lomax198" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: )
146. ^ Evanzz, s. 248.
147. ^ Evanzz, s. 264.
148. ^ Massaquoi, Hans J. (Eylül 1964). "Mystery of Malcolm X". . 
149. ^ Karim, s. 191.
150. ^ ^{a b} Evanzz, s. 295.
151. ^ ^{a b} Kihss, Peter (22 Şubat 1965). "Malcolm X Shot to Death at Rally Here". New York Times. 4 Ekim 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008. (abonelik gereklidir)
152. ^ Marable, Malcolm X, ss. 436–437.
153. ^ Perry, s. 366.
154. ^ Marable, Malcolm X, s. 450.
155. ^ Perry, ss. 366–367.
156. ^ (22 Şubat 1965). "Police Save Suspect From the Crowd". New York Times. 16 Aralık 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008. (abonelik gereklidir)
157. ^ Kondo, s. 97.
158. ^ Buckley, Thomas (11 Mart 1966). "Malcolm X Jury Finds 3 Guilty". The New York Times. 31 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Mayıs 2014. (abonelik gereklidir)
159. ^ Roth, Jack (15 Nisan 1966). "3 Get Life Terms in Malcolm Case". New York Times. 31 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Mayıs 2014. (abonelik gereklidir)
160. ^ Kondo, s. 110.
161. ^ Bush, Roderick (1999). We Are Not What We Seem: Black Nationalism and Class Struggle in the American Century. New York: New York University Press. s. 179. ISBN . 
162. ^ Friedly, ss. 112–129.
163. ^ "Malcolm X Killer Heads Mosque". BBC News. 31 Mart 1998. 3 Nisan 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008. 
164. ^ Jacobson, Mark (1 Ekim 2007). "The Man Who Didn't Shoot Malcolm X". New York. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Ağustos 2008. 
165. ^ Marable, Malcolm X, s. 474.
166. ^ Marable, Malcolm X, ss. 474–475.
167. ^ Perry, s. 374. Alex Haley The Autobiography of Malcolm X kitabının sonsözünde 22 bin kişi olduğunu söylemiştir, (s. 519).
168. ^ ^{a b} Rickford, s. 252.
169. ^ DeCaro, s. 291
170. ^ ^{a b} Arnold, Martin (28 Şubat 1965). "Harlem Is Quiet as Crowds Watch Malcolm X Rites". New York Times. 16 Aralık 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ağustos 2008. (abonelik gereklidir)
171. ^ DeCaro, s. 290.
172. ^ Rickford, s. 255
173. ^ Rickford, ss. 261–262.
174. ^ King, Jr., Martin Luther (26 Şubat 1965). . The Martin Luther King, Jr. Research and Education Institute. 13 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2010. 
175. ^ Evanzz, s. 301.
176. ^ Clegg, s. 232.
177. ^ DeCaro, s. 285.
178. ^ Perry, s. 371.
179. ^ Marable, "Rediscovering Malcolm's Life", ss. 305–306.
180. ^ Perry, s. 372.
181. ^ Kondo, ss. 7–39.
182. ^ Evanzz, s. 294.

Bahsedilen eserler

• (1991). Malcolm X: The FBI File. New York: Carroll & Graf. ISBN . 
• , (Ed.) (1990) [1969]. Malcolm X: The Man and His Times. Trenton, N.J.: Africa World Press. ISBN . 
• Clegg III, Claude Andrew (1997). An Original Man: The Life and Times of Elijah Muhammad. New York: St. Martin's Griffin. ISBN . 
• (1991). Martin & Malcolm & America: A Dream or a Nightmare. Maryknoll, N.Y.: Orbis Books. ISBN . 
• DeCaro, Jr., Louis A. (1996). On the Side of My People: A Religious Life of Malcolm X. New York: New York University Press. ISBN . 
• (1995). Making Malcolm: The Myth and Meaning of Malcolm X. Oxford: Oxford University Press. ISBN . 
• Evanzz, Karl (1992). The Judas Factor: The Plot to Kill Malcolm X. New York: Thunder's Mouth Press. ISBN . 
• Friedly, Michael (1992). Malcolm X: The Assassination. New York: One World. ISBN . 
• Karim, Benjamin; with Peter Skutches and David Gallen (1992). Remembering Malcolm. New York: Carroll & Graf. ISBN . 
• Kondo, Zak A. (1993). Conspiracys: Unravelling the Assassination of Malcolm X. Washington, D.C.: Nubia Press. OCLC 28837295. 
• Lincoln, C. Eric (1961). The Black Muslims in America. Boston: Beacon Press. OCLC 422580. 
• (1987) [1968]. To Kill a Black Man: The Shocking Parallel in the Lives of Malcolm X and Martin Luther King Jr. Los Angeles: Holloway House. ISBN . 
• Lomax, Louis E. (1963). When the Word Is Given: A Report on Elijah Muhammad, Malcolm X, and the Black Muslim World. Cleveland: World Publishing. OCLC 1071204. 
• Malcolm X; with the assistance of (1992) [1965]. . New York: One World. ISBN . KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi () Citations in this article refer to this edition, of the many that have been published.
• Malcolm X (1989) [1970]. By Any Means Necessary: Speeches, Interviews, and a Letter by Malcolm X. , ed. New York: Pathfinder Press. ISBN . KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi ()
• Malcolm X (1989) [1971]. The End of White World Supremacy: Four Speeches by Malcolm X. Benjamin Karim, ed. New York: Arcade. ISBN . KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi ()
• Malcolm X (1990) [1965]. Malcolm X Speaks: Selected Speeches and Statements. George Breitman, ed. New York: Grove Weidenfeld. ISBN . KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi ()
• Malcolm X (1991) [1968]. The Speeches of Malcolm X at Harvard. , ed. New York: Paragon House. ISBN . KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi ()
• (2011). . New York: Viking. ISBN . 
• Marable, Manning (2009). "Rediscovering Malcolm's Life: A Historian's Adventures in Living History". Marable, Manning; Aidi, Hishaam D (Ed.). Black Routes to Islam. New York: Palgrave Macmillan. ISBN . 
• Natambu, Kofi (2002). The Life and Work of Malcolm X. Indianapolis: Alpha Books. ISBN . 
• Perry, Bruce (1991). Malcolm: The Life of a Man Who Changed Black America. Barrytown, N.Y.: Station Hill. ISBN . 
• (2003). Betty Shabazz: A Remarkable Story of Survival and Faith Before and After Malcolm X. Naperville, Ill.: Sourcebooks. ISBN . 
• Sales, Jr., William W. (1994). From Civil Rights to Black Liberation: Malcolm X and the Organization of Afro-American Unity. Boston: South End Press. ISBN . 
• Terrill, Robert (2004). Malcolm X: Inventing Radical Judgment. Lansing, Mich.: Michigan State University Press. ISBN . 
• Wood, Joe, (Ed.) (1992). Malcolm X: In Our Image. New York: St. Martin's Press. ISBN . 

Daha fazla

• Baldwin, James (2007) [1973]. One Day, When I Was Lost: A Scenario Based on Alex Haley's "The Autobiography of Malcolm X". New York: Vintage. ISBN . 
• ; Burroughs, Todd Steven, (Ed.) (2012). . Baltimore: Black Classic Press. ISBN . 
• Bailey, A. Peter (2013). Witnessing Brother Malcolm X: The Master Teacher. Plantation, Fla.: Llumina Press. ISBN . 
• ; ; Karenga, Maulana; , (Ed.) (2012). By Any Means Necessary: Malcolm X: Real, Not Reinvented. Chicago: Third World Press. ISBN . 
• (1967). The Last Year of Malcolm X: The Evolution of a Revolutionary. New York: Pathfinder Press. ISBN . 
• Breitman, George; Porter, Herman; Smith, Baxter (1991) [1976]. The Assassination of Malcolm X. New York: Pathfinder Press. ISBN . 
• ; Breitman, George (1968). Myths About Malcolm X: Two Views. New York: Merit. OCLC 615819. 
• Collins, Rodnell P. (1998). Seventh Child: A Family Memoir of Malcolm X. Secaucus, N.J.: Birch Lane Press. ISBN . 
• Conyers, Jr., James L.; Smallwood, Andrew P., (Ed.) (2008). Malcolm X: A Historical Reader. Durham, N.C.: Carolina Academic Press. ISBN . 
• DeCaro, Louis A. (1998). Malcolm and the Cross: The Nation of Islam, Malcolm X, and Christianity. New York: New York University Press. ISBN . 
• Gallen, David, (Ed.) (1992). Malcolm X: As They Knew Him. New York: Carroll & Graf. ISBN . 
• Goldman, Peter (1979). The Death and Life of Malcolm X (2. bas.). Urbana, Ill.: University of Illinois Press. ISBN . 
• (1972). From The Dead Level: Malcolm X and Me. New York: Random House. ISBN . 
• Jenkins, Robert L. (2002). The Malcolm X Encyclopedia. Westport, Conn.: Greenwood Press. ISBN . 
• Kly, Yussuf Naim, (Ed.) (1986). The Black Book: The True Political Philosophy of Malcolm X (El Hajj Malik El Shabazz). Atlanta: Clarity Press. ISBN . 
• Leader, Edward Roland (1993). Understanding Malcolm X: The Controversial Changes in His Political Philosophy. New York: Vantage Press. ISBN . 
• Lee, Spike; with Ralph Wiley (1992). By Any Means Necessary: The Trials and Tribulations of the Making of Malcolm X. New York: Hyperion. ISBN . 
• ; Felber, Garrett, (Ed.) (2013). The Portable Malcolm X Reader. New York: Penguin. ISBN . 
• Shabazz, Ilyasah; with (2002). . New York: One World. ISBN . 
• Sherwood, Marika (2011). Malcolm X Visits Abroad. Hollywood, Calif.: Tsehai Publishers. ISBN . 
• Strickland, William; ve diğerleri. (1994). Malcolm X: Make It Plain. New York: Penguin Books. ISBN . KB1 bakım: Diğerlerinin yanlış kullanımı ()
• Terrill, Robert, (Ed.) (2010). The Cambridge Companion to Malcolm X. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN . 
• T'Shaka, Oba (1983). The Political Legacy of Malcolm X. Richmond, Calif.: Pan Afrikan Publications. ISBN . 
• Waldschmidt-Nelson, Britta (2012). Dreams and Nightmares: Martin Luther King Jr., Malcolm X, and the Struggle for Black Equality. Gainesville, Fla.: University Press of Florida. ISBN . 
• (1989). The Victims of Democracy: Malcolm X and the Black Revolution. Londra: Free Association Books. ISBN . 

Dış bağlantılar

• Malcolm X Resmi Web Sitesi12 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• http://www.pbs.org/wgbh/amex/malcolmx/index.html 28 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• Malcolm X: Profil4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• Columbia Üniversitesi'ndeki Malcolm X Projesi25 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• Malcolm X Kaynak Arşivi11 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
• Malcolm X: Araştırma sitesi30 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)

1. ^ İslam Ümmeti hareketine ait camiler kuruluş yıllarına göre numaralandırılmıştır
2. ^ Martin Luther King, Malcolm X'e karşı karışık duyguların içerisinde olduğunu belirtmiştir. "İfade gücü yüksek olan birisi.. fakat politik ve felsefi görüşlerinin pek çoğuna tamamen karşıyım... Kendisini beğenmiş ... ya da tek doğrunun kendisi olduğunu sanan birisi gibi gözükmek istemiyorum. Belki de cevapların bazıları ondadır... Daima keşke şiddetten bu kadar çok konuşmasa diyorum, çünkü şiddet sorunlarımızı çözmeyecek. Ve onun anlattıklarının sonucunda zenciler herhangi bir pozitif ve yaratıcı alternatif bulmak yerine umutsuzluğa kapılmakta, Malcolm'un kendisine ve bizim insanımıza muhteşem zarar verdiğini hissetmekteyim... Zencilere şiddetin içerisine girmek için giyinip kuşanmalarını ve hazırlık yapmalarını teşvik etmek —aynı onun yaptığı gibi— acı ve hüzün hariç hiçbir şey kazandırmaz." (Ocak 1965). "The Playboy Interview: Martin Luther King". Playboy. 
3. ^ Lomax, When the Word Is Given, ss. 15–16. "Siyahi üyeliklerinin çeyrek milyondan elli bine düştüğü tahminleri de vardır. Mevcut kanıtlar, yüz bin tane siyahın harekete katıldığını işaret etmektedir; fakat birkaç tarafsız gözlemci, Siyahi Müslümanların yaklaşık yirmi ila yirmi beş bin kişisinin aktif cemaat ferdi olduğunu düşünmektedir."
4. ^ Clegg, s. 115. "Malcolm X üye sayılarının sorulmasına karşı verdiği cevaplar ile —'Bilenler söylemez, söyleyenler bilmez'— tipik bir yönetici tutumu sergilemiştir."
5. ^ "İki şahısın aralarında ayrıntılı tartışma yapacakları bir zaman yoktu. Samimi bir şekilde selamlaşıp tokalaşırlarken fotoğrafları çekildi."