Mariupol Kuşatması

Mariupol Kuşatması, Rusya'nın Ukrayna'yı işgali sırasında Rusya ve ayrılıkçı Donetsk Halk Cumhuriyeti güçlerinin Mariupol şehrinde Ukrayna güçleriyle çatıştığı bir kuşatmaydı. Rusya'nın Doğu Ukrayna Taarruzu'nun ve Güney Ukrayna Taarruzu'nun bir parçası olan kuşatma, 24 Şubat 2022'de başladı ve 20 Mayıs 2022'de Rusya'nın Mariupol'da kalan Ukrayna kuvvetlerinin savaşı durdurma emri verildikten sonra teslim olduğunu açıklamasıyla sona erdi.

Mariupol Kuşatması
Rusya'nın Ukrayna'yı işgali ve Doğu Ukrayna Taarruzu
Mariupol'da savaş hasarı, 16 Mart 2022
Tarih 24 Şubat 2022 - 20 Mayıs 2022 (2 ay, 3 hafta ve 5 gün) Bölge Mariupol, Donetsk Oblastı, Ukrayna Sonuç Rusya ve DHC zaferi.
Taraflar
Rusya  Donetsk HC	Ukrayna
Komutanlar ve liderler
	(esir)  (esir)
Çatışan birlikler
Rusya Kuzey Taburu Rusya Hava Kuvvetleri Mariupol-Khingan Deniz Piyadesi Somali Taburu	Ukrayna Mariupol içinde: Azak Taburu  [ru; uk]  [ru; uk] Ulusal Polis ve Devlet Sınır Muhafız kuvvetleri Dahil olan diğer birlikler: Gürcü Lejyonu
Güçler
14.000	3500-8100
Kayıplar
Ukrayna'ya göre: ~6000 ölü	Rusya'ya göre: 4200+ ölü, 3903 esir Ukrayna'ya göre: 906+ ölü, 3500+ esir
Birleşmiş Milletlere göre: 1348 sivilin öldürüldüğü doğrulandı (toplam sayının "binlerce daha yüksek" olduğu düşünülüyor) Ukrayna'ya göre: 22.000+ sivil öldü 20.000–50.000 kişi tehcir edildi

Mariupol şehri, Ukrayna'nın Donetsk Oblastı'nda bulunur ve Donetsk Halk Cumhuriyeti tarafından talep edilyor. Rus kuvvetleri 2 Mart'ta şehri tamamen kuşattı ve ardından yavaş yavaş şehrin kontrolünü ele geçirdi. 16 Nisan'a kadar, Ukrayna kuvvetlerinin çoğu, devasa ve yüksek oranda savunulabilir bir sanayi kompleksi olan çekildi.

Kızıl Haç durumu "kıyamet" olarak nitelendirdi ve Ukraynalı yetkililer, Rusya'yı şehirde büyük bir insani kriz yaratmakla suçladı. Şehir yetkilileri 22.000 civarında sivilin öldüğünü rapor etti. Ukraynalı yetkililer ayrıca şehrin en az %95'inin çatışmalar sırasında büyük ölçüde Rus bombardımanları tarafından tahrip edildiğini bildirdi.Birleşmiş Milletler 1348 sivilin ölümünü doğruladığını, ancak gerçek ölü sayısının muhtemelen binlerce daha fazla olduğunu ve şehrin konut binalarının %90'ının hasar gördüğünü veya yıkıldığını söyledi.

Kuşatma 16 Mayıs 2022'de sona erdi; Rusya Savunma Bakanlığı - Azovstal Demir ve Çelik Fabrikalarında kalan Azak Alayı personelinin medyada "tahliyesi" veya "teslimiyeti" olarak adlandırılan olayından sonra - Ukrayna'nın kullanmaktan kaçındığı bir kelime olarak Ukraynalıların "teslim olduğunu" belirtti.

Bazı Batılı raporlar, savaşı Rusya için pirus veya sembolik bir zafer olarak nitelendirirken diğerleri kuşatmanın insani etkisinin Rusya için bir "itibar felaketi" olduğuna dikkat çekti. Ancak şehrin kaybı Ukrayna için de önemli bir yenilgi olarak görülüyor.

Arka plan

Mariupol şehri, Rus kuvvetleri için önemli bir stratejik şehir ve hedef olarak kabul edildi. Şehir, Donetsk Oblastı'nın en büyük şehridir ve ve aynı zamanda Ukrayna'nın en büyük Rusça konuşulan şehirlerinden biriydi. Mariupol, ve ev sahipliği yapan ve Azak Denizi'ndeki en büyük şehir olan önemli bir sanayi merkeziydi.

Azak Denizi'nin batı kıyısındaki limanının kontrolü, Ukrayna ekonomisi için hayati önem taşımaktadır. Şehir, Rusya için Kırım'a giden bir kara yolunun yanı sıra Rus deniz trafiğinin geçişine izin veriyor. Şehri ele geçirmek, Rusya'ya Azak Denizi üzerinde tam kontrol sağladı.

2014'te Onur Devrimi'nden sonra Mariupol, yeni hükûmete karşı Rusya yanlısı protestolara sahne oldu. Mayıs ayı başlarında Donbas Savaşı'nda sırasında ayrılıkçı ve Rus destekli Donetsk Halk Cumhuriyeti'nin (DHC) milisleri ile şehrin kontrolünü ele geçirdi ve Ukrayna birliklerini şehri terk etmeye zorladı. Ancak ertesi ay, Ukrayna kuvvetleri bir taarruzla şehri geri aldı. Ağustos ayında, DHC ve Rus birlikleri, Mariupol'un 45 km doğusunda, Rus-Ukrayna sınırına yakın kasabasını ele geçirdi. Kasabanın ele geçirilmesi ve güçlerin yenilenmesi ile, Eylül ayında DHC, Mariupol için ikinci muharebede şehri tekrar ele geçirmeye çalıştı. Çatışma doğu eteklerine ulaştı, ancak ayrılıkçılar sonunda püskürtüldü. Ekim ayında, dönemin Aleksandr Zaharçenko şehri geri alma sözü verdi. Mariupol daha sonra Ocak 2015'te ayrım gözetmeksizin roketlerle bombalandı. Mariupol'e olası bir üçüncü saldırıdan korkan Ukrayna kuvvetleri, Şubat ayında, ayrılıkçı güçleri şehir sınırlarından çıkarmak ve DHC bölgesinden uzakta bir tampon bölge yaratmak için Mariupol'un 11 km doğusunda bulunan Şırokıne köyüne sürpriz bir saldırı başlattılar. Sonunda ayrılıkçılar dört ay sonra 'den çekildiler. ateşkes anlaşması 2015'te imzalandığında çatışma donduruldu.

Mariupol'un geri alınması için en etkili gruplardan biri, tartışmalı Ukraynalı neonazi ve aşırı milliyetçi gönüllü milisleri olan Azak Taburuydu. Eylül 2014'te kadar Azak, Ukrayna Ulusal Muhafızlarına entegre edildi ve Mariupol'u karargahları olarak belirledi.Vladimir Putin'in belirttiği savaş hedeflerinden biri Ukrayna'nın "Nazilerden arındırılması" olduğundan Mariupol, Rus kuvvetleri için önemli bir ideolojik hedefi temsil ediyor.

Kentin belediye başkan yardımcısına göre, kuşatmadan önce yaklaşık 100.000 sakin Mariupol'u terk etti.

Şehrin Ukrayna Kara Kuvvetleri, , Ukrayna Ulusal Muhafızları (genel olarak Azak Taburu), ve düzensiz kuvvetler tarafından korunduğu bildiriliyor.

Mariupol'daki ilerlemeler

Şehirde ön bombardıman ve ilerleme

24 Şubat'ta Rus topçusu şehri bombaladı ve bildirildiğine göre 26 kişiyi yaraladı.

25 Şubat sabahı, Rusya Silahlı Kuvvetleri doğudaki DHC topraklarından Mariupol'a doğru ilerlediler. Pavlopil köyü yakınlarında Ukrayna kuvvetleriyle karşılaştılar.Ukrayna Silahlı Kuvvetleri Rus kuvvetlerini yendi; Mariupol Belediye Başkanı göre, çatışmada 22 Rus tankı imha edildi.

Karadeniz Filosu tarafından sağlanan yeteneklerden yararlanan Rusya Donanmasının, 25 Şubat akşamı Mariupol'un 70 kilometre batısındaki Azak Denizi kıyı şeridine amfibi bir saldırı başlattığı bildirildi. Amerikalı bir savunma yetkilisi, Rusların bu sahil başına potansiyel olarak binlerce yerleştirdiğini belirtti.

26 Şubat'ta Rus kuvvetleri Mariupol'u topçularla bombalamaya devam ettiler.Yunanistan hükûmeti Rusların Mariupol'a düzenlediği hava saldırılarında 10 Yunan sivilin öldüğünü, 6'sının köyünde, 4'ünün Buhas köyünde öldürüldüğünü duyurdu.

27 Şubat sabahı Boyçenko, bir Rus tank birliğinin DHC'den Mariupol'a hızla ilerlediğini iddia etti ancak bu saldırı Ukrayna kuvvetleri tarafından püskürtüldü ve 6 Rus askeri esir alındı. O günün ilerleyen saatlerinde Mariupol'da 6 yaşındaki bir kız çocuğu Rus bombardımanı sonucu öldü. , Mariupol'daki çatışmaların 27 Şubat gecesi boyunca sürdüğünü belirtti.

28 Şubat günü boyunca şehir, Rus birlikleri tarafından kuşatılmasına ve sürekli bombardımana maruz kalmasına rağmen Ukrayna kontrolünde kaldı. Akşam saatlerinde şehrin büyük bölümünde elektrik, gaz ve internet bağlantısı kesildi.Özgür Avrupa Radyosuna göre, Rus Tümgeneral o gün Mariupol yakınlarında Ukraynalı bir keskin nişancı tarafından öldürüldü ancak diğer kaynaklar^[] onun kuzeydeki Kiev Taarruzu sırasında öldürüldüğünü iddia etti.

Mariupol'un kuşatılması

Mariupol'da bombardıman sırasında apartman binası, 2 Mart 2022.

1 Mart'ta DHC Başkanı Denis Puşilin, DHC kuvvetlerinin yakındaki Volnovaha şehrini neredeyse tamamen kuşattığını ve yakında Mariupol'a da aynısını yapacaklarını duyurdu. Rus topçusu daha sonra Mariupol'u bombaladı ve 21'den fazla kişinin yaralanmasına neden oldu.

2 Mart'ta şehir tamamen kuşatıldı ve ardından kuşatma yoğunlaştı. Rus bombardımanı, dışarıda futbol oynayan üç genci yaraladı, bunlardan biri daha sonra aldığı yaralardan ötürü öldü. Boyçenko, şehrin su kesintisi ve büyük kayıplar yaşadığını duyurdu. Rus askerlerinin sivillerin çıkışını engellediğini de söyledi.

Rusya'nın Mariupol'u bombalaması, 3 Mart 2022.

Mariupol'daki büyük Rus bombalaması sırasında birçok binadan dumanlar yükseldi.
3 Mart 2022.

Aynı gün Rus topçusu yoğun nüfuslu Mariupol mahallesini hedef aldı ve yaklaşık 15 saat boyunca bombaladı. Sonuç olarak mahalle önemli ölçüde tahrip edildi ve belediye başkan yardımcısı Sergiy Orlov "en az yüzlerce kişinin öldüğünü" bildirdi.

3 Mart sabahı şehir Rus birlikleri tarafından yeniden bombalandı. sözcüsü , Mariupol'daki Ukrayna güçlerini resmen teslim olmaya veya "hedefli saldırılarla" yüzleşmeye çağırdı.Rusya Savunma Bakanlığı sözcüsü , DHC güçlerinin kuşatmayı sıkılaştırdığını ve yakınlardaki üç yerleşim yerinin ele geçirildiğini bildirdi.

4 Mart'ta Boyçenko, Rusya'nın "Mariupol sakinlerini yeryüzünden silmek" istediğini ve kaynakların tükenmekte olduğunu belirtti. Belediye başkanı, bir kurulması ve Ukrayna ordusunun takviye göndermesi için çağrıda bulundu. Ayrıca Rus topçularının şehrin hastanelerini Grad roketleriyle bombaladığını ve şehir sakinlerinin artık ısı, akan su veya elektriğe sahip olmadığını belirtti. O günün ilerleyen saatlerinde, vatandaşların tahliyesine izin vermek için Mariupol bölgesi için geçici bir ateşkes önerildi.

5 Mart'ta Ukrayna hükûmeti 200.000 sivili Mariupol'dan tahliye etme arzusunu açıkladı. Uluslararası Kızılhaç Komitesi, bu tahliyeye izin vermek için yeni bir ateşkes için garantör olarak hareket edeceğini duyurdu. Kızıl Haç, Mariupol'daki durumu "son derece vahim" olarak nitelendirdi. Üç gün süren bombardımanın ardından 11.00-16.00 saatleri arasında ateşkes ilan edildi. Siviller, Mariupol'dan insani bir koridor boyunca Zaporijya şehrine doğru tahliye edilmeye başlandı. Ancak, siviller tahliye koridoruna girdikçe Rus kuvvetleri şehri bombalamaya devam etti ve tahliyenin çökmesine ve tahliye edilenlerin geri dönmeye zorlanmasına neden oldular.

Ukraynalı yetkililer daha sonra Rus güçlerinin ateşkese uymadığını ve Rus birliklerinin şehri bombalamaya devam etmesi nedeniyle operasyonun ertelenmesini emrettiğini bildirdiler. Rus yetkililer, Ukrayna güçlerini sivillerin Rusya'ya doğru tahliyesine izin vermemekle suçladılar. DHC, Mariupol'dan sadece 17 sivilin tahliye edildiğini bildirdi.

6 Mart'ta Kızıl Haç, Mariupol'dan sivilleri tahliye etmeye yönelik ikinci girişimin başarısız olduğunu duyurdu. Ukraynalı yetkili , Mariupol'daki siviller için insani bir koridora yönelik ikinci girişimin Rus bombardımanıyla sona erdiğini söyledi. Kızıl Haç ayrıca Mariupol'da "insanların çektiği acıların yıkıcı manzaraları" olduğunu bildirdi. Sabahın ilerleyen saatlerinde Ukraynalı bir milletvekili olan , Twitter'da Mariupol'u besleyen yakıt boru hattının Rus güçleri tarafından hasar gördüğünü ve 700.000'den fazla insanı ısısız bıraktığını ve sıcaklık nedeniyle insanların donarak ölebileceğini öne sürdü. Sıcaklık genellikle 0 °C (32 °F) altındadır.Al Jazeera, bombardımanın kentin son işleyen vurduğunu bildirdi.

7 Mart'ta, ICRC Operasyon Direktörü Dominik Stillhart, şimdiye kadar insani koridor anlaşmalarının "daha sonra uygulanabilmesi için yeterince kesin" olmadığını, yalnızca prensipte yapıldığını söyledi. Örneğin, ICRC ekibi önerilen koridor yollarından birinin mayınlı olduğunu tespit etti. ICRC, askeriyeden askeriyeye görüşmeleri kolaylaştırıyordu.

8 Mart'ta sivilleri tahliye etmek için başka bir girişimde bulunuldu, ancak Ukrayna hükûmeti Rusya'yı ateşkesi tekrar ihlal etmekle ve tahliye koridorunu bombalamakla suçladı.

Associated Press 9 Mart'ta çok sayıda sivil ve askerin aceleyle ve törensiz bir şekilde toplu bir mezara gömüldüğünü bildirdi. Şehrin göbeğindeki eski bir mezarlığa kazılmış yaklaşık 25 metre uzunluğundaki derin bir hendek, belediye sosyal hizmet görevlilerinin morglardan ve özel evlerden topladığı cesetlerle doluydu. Topçu saldırıları önceki gün mezarlığa düştü, cenaze törenini yarıda kesti ve bir duvara zarar verdi. Serhiy Orlov'un Rus askerlerinin inşaat işçileri ve tahliye noktalarına ateş açtığını bildirmesinin ardından insani bir koridor kurmaya çalışan bir ateşkes girişimi daha başarısız oldu. Orlov, erzak sıkıntısının o kadar şiddetli olduğunu söyledi ki, bölge sakinleri su almak için karı eritiyorlardı. O günün ilerleyen saatlerinde belediye meclisi, bir Rus hava saldırısının bir doğumhaneyi ve çocuk hastanesini vurup yok ettiğine dair bir açıklama yaptı. Ukraynalı yetkililer, üç sivilin öldüğünü ve en az 17 kişinin yaralandığını belirttiler.

Şehirde ilerlemeler

Rusların şehre saldırısı

12 Mart'ta Ukrayna ordusu Rus kuvvetlerinin Mariupol'un doğu eteklerini ele geçirdiğini belirtti. Daha sonra, 82 etnik Yunan'dan oluşan bir araç konvoyu, insani bir koridor aracılığıyla şehirden ayrılmayı başardı.

Kuşatma sırasında Mariupol'un bir caddesi.

Belediye Başkanı Vadim Boyçenko 13 Mart'ta, Rus kuvvetlerinin son 24 saat içinde şehri yüzün üzerinde bomba kullanarak en az 22 kez bombaladığını söyledi. Şehirdeki son yiyecek ve su rezervlerinin tükenmekte olduğunu da sözlerine ekledi.Ukrayna İçişleri Bakanlığı, Ukrayna Ulusal Muhafızlarının gün içinde topçu atışlarıyla çok sayıda Rus zırhlı aracına zarar verdiğini iddia etti. Yerel başkanı İsmail Hacıoğlu, kentte 86 Türk vatandaşının Türk hükûmeti tarafından tahliye edilmesini beklediğini belirtti.

14 Mart'ta 160'tan fazla araba, kuşatma sırasında izin verilen ilk tahliyede 13.00'da şehri terk edebildi. Rusya Savunma Bakanlığı, Rus güçlerinin dış mahalleleri ele geçirmesinin ardından şehre 450 ton insani yardımın getirildiğini belirtti. Ukraynalı askeri yetkililer daha sonra 150 Rus askerini öldürdüğünü ve 10 Rus aracını imha ettiğini iddia etti.

Mariupol'daki mülteci siviller, 12 Mart 2022

Aynı gün Çeçenistan lideri Ramazan Kadirov, Çeçen askerlerinin kuşatmaya katıldığını ve geri çekilmeden önce kısa bir süre Mariupol'a girdiklerini belirtti. Kadirov ayrıca, yakın bir müttefiki ve Devlet Dumasının üyesi olan Adem Delimhanov'un Mariupol'daki Çeçen kuvvetlerinin komutanı olduğunu da belirtti.GRU'dan cenazesi Tümen'de yapılan Yüzbaşı Alexey Gluşçak'ın Mariupol yakınlarında öldüğü ortaya çıktı, ancak muhtemelen kuşatmanın ilk aşamalarında öldü.

15 Mart'ta yaklaşık 20.000 siville birlikte yaklaşık 4.000 araç şehri terk edebildi.

Ukrayna hükûmet yetkilisi Anton Herasçenko, komutanı Rus Tümgeneral 'in, Rus kuvvetleri şehre saldırmaya çalışırken öldürüldüğünü iddia etti. Yüzlerce sivilin barındığı , 16 Mart'ta Rus hava saldırısına uğradı ve yıkıldı. Donetsk Oblastı Valisi Pavlo Kirilenko daha sonra Rus kuvvetlerinin Neptün yüzme havuzunu da hedef aldığını belirtti.

18 Mart'ta DHC güçleri Mariupol havaalanını Ukrayna güçlerinden ele geçirdiklerini söyledi. Belediye başkanına göre çatışmalar daha sonra şehir merkezine ulaştı. 19 Mart'ta Rus ve Ukrayna kuvvetleri bir Azovstal çelik fabrikasında savaşmaya başladılar. Aynı gün, Devlet Başkanı Volodimir Zelenski, Mariupol'deki savunma liderleri Albay ve Binbaşı 'ya ülkenin en yüksek askeri ödülü olan Ukrayna Kahramanı ödülünü verdi. Bu süre zarfında, Azak Alayı'nın ikinci taburunun komutanı Binbaşı Mikita Nadtoçi, Azovstal'daki ölü ve yaralıları hastaneye nakletmeye çalışırken, bir Rus hava saldırısında yaralandı.

Ukraynalı askerler Mariupol'da bir Rus tankına saldırırken.

Mariupol'da Ukrayna birlikleri tarafından imha edilen bir Rus tankı

20 Mart'ta Mariupol Belediye Meclisi, Rus kuvvetlerinin geçen hafta boyunca "birkaç bin" kişiyi Rusya'daki kamplara ve uzak şehirlere iddia etti. Aynı gün, Rusya bu iddiayı inkâr etti. Aynı gün yaklaşık 400 kişinin barındığı bir sanat okulu binası, . Zayiat hakkında hemen bilgi verilmedi.

Rusya Savunma Bakanlığından teslim olma, silah bırakma ve şehri boşaltma çağrısı yapıldı ve ertesi gün saat 02.00'a kadar yazılı bir yanıt istendi.Ültimatom, Ukrayna hükûmeti ve Mariupol belediye başkanı tarafından reddedildi. Bu noktada, şehirdeki Ukraynalı tabur komutanlarından biri "her 10 dakikada bir düşen bombaları" belirtti.

21 Mart'ta, Azovstal'dan ilk helikopter tahliyesi, yaralı Binbaşı Nadtoçi de dahil olmak üzere sekiz veya dokuz ağır yaralı askerin tahliye edilmesiyle gerçekleşti. İki Ukraynalı Mil Mi-8 helikopteri, "Hava Koridoru Operasyonu"nun bir parçası olarak Azovstal'a uçtu. Stinger ve Javelin füze sandıkları ile bir özel kuvvet ekibinin yanı sıra bir uydu internet sistemi taşıyorlardı. "Hava Koridoru Operasyonu" 7 Nisan'a kadar sürdü, ardından bir helikopter düşürüldü ve ardından ilk düşüşten kurtulanları aramak için kurtarma çabalarının bir parçası olarak gönderilen ikinci bir helikopter de düşürüldü. İkinci helikopterde bulunan dört özel kuvvet mensubu ile helikopterin mürettebatı hayatını kaybetti. Ukrayna, 85 ağır yaralı askerin, Azovstal tesisine yapılan yedi görev sırasında, ikili veya dörtlü 16 Mi-8'i kullanarak takviye ikmali veya teslimatı sırasında "Hava Koridoru Operasyonu"nun bir parçası olarak tahliye edildiğini iddia etti. Tümgeneral Kirilo Budanov'a göre, bunlardan ikisi kurtarma helikopteriyle birlikte vuruldu. Buna karşılık Ukrayna Devlet Başkanı Zelenski, kuşatma sırasında Ukrayna güçlerini ikmal etmek ve yaralıları tahliye etmek için Mariupol'a gönderilen helikopter pilotlarının yüzde 90'ının Rus hava savunması nedeniyle kaybedildiğini belirtti. Rusya'ya göre, bir Ukraynalı Mil Mi-8 helikopteri 28 Mart'ta Azak Alayı liderlerini tahliye etmek üzere Mariupol'a giderken vuruldu. Buna ek olarak, Rusya kuvvetlerinin 5 Nisan'da bir kez daha Azak komutanlarını tahliye etmeye çalıştıkları için iki Ukraynalı Mi-8'i daha düşürdüğünü bildirdi.

Mariupol'da saldırıya uğrayan bir apartman binası, 23 Mart 2022

23 Mart'ta belediye başkanı da dahil olmak üzere yerel yetkililer, kötüleşen durum nedeniyle şehri terk ettiler. Ertesi gün Rus kuvvetleri Mariupol'un merkezine girerek Tanrı'nın Annesinin Şefaat Kilisesi'ni ele geçirdi. Şehir İdaresi; Rusların, Odessa'nın ele geçirildiğine dair ifadeler de dahil olmak üzere, Rus zaferleri iddialarını alenen bağırılarak şehir sakinlerini demoralize etmeye çalıştıklarını iddia etti.

Vadim Boyçenko 27 Mart'ta Mariupol hâlâ Ukrayna kontrolü altındayken Rus kuvvetlerinin şehrin derinliklerine girdiğini ve şehir nüfusunun "tam bir tahliyeye" ihtiyacı olduğunu söyledi. Bu noktada, Ukraynalı askerlerin yiyecekleri ve temiz içme suyu bitmişti ve bir analist Ukrayna kuvvetlerinin birkaç günden fazla savaşamayacaklarına inanıyordu. Ancak Ukraynalı subaylar, yaralı ve ölü askerlerini ve sivillerini terk etmek istemedikleri için şehirden tahliyeyi reddettiler. "Club 8bit" bilgisayar müzesi yok edildi.

28 Mart'ta Belediye Başkanı Vadim Boyçenko televizyonda yayınlanan bir röportajda "bugün işgalcilerin elindeyiz" dedi ve Mariupol belediye başkanlığının bir sözcüsü, kuşatmanın başlamasından bu yana şehirde "yaklaşık 5000 kişinin" öldürüldüğünü duyurdu. Ukrayna hükûmeti, "20.000 ile 30.000 arasındaki" Mariupol sakininin Rus askeri kontrolü altındaki Rusya'daki kamplara zorla gönderildiğini tahmin ediyor. Gün boyunca, Rus kuvvetleri kuzey Kalmiusky bölgesindeki idari binayı ve Azak Taburunun askeri karargahını ele geçirdi. Ertesi gün, Rus kuvvetlerinin şehirdeki Ukrayna birliklerini muhtemelen ikiye ve hatta üçe böldüğü bildirildi.

2 Nisan'da Rus kuvvetleri Mariupol'un merkezindeki SBU binasını ele geçirdi ve ardından bölgede çatışma olmadığı bildirildi. 4 Nisan'da bir Ukraynalı tabur teslim oldu ve Rus yetkililer iki gün sonra Ukrayna Deniz Kuvvetlerinin 503. Taburundan 267 Ukraynalı deniz piyadesini ele geçirdiklerini belirttiler. Teslim olma nedeniyle Ukrayna ile Azak Alayı arasındaki hatlar kopmuştu. 7 Nisan'da DHC, Mariupol merkezinin Ukrayna güçlerinden temizlendiğini duyurdu.

Bu arada, Rus birlikleri 1 Nisan'da güneybatıdan bir ilerleme başlattı ve Ukrayna ordusunu 7 Nisan'a kadar Mariupol'un güneybatısındaki liman çevresinden atarak alanın kısmi kontrolünü sağladı. 4 Nisan'da bir Rus Donanması füzesi Malta merkezli Dominika bayraklı bir kargo gemisini vurdu ve geminin alev almasına neden oldu. Ayrıca 7 Nisan'da Rus kuvvetleri Azovstal çelik tesisine giden bir köprüyü ele geçirdi. Ertesi gün, Rus birlikleri Mariupol limanının güney kısmını ele geçirdi.

10 Nisan'da Rus kuvvetleri balıkçı limanını ele geçirerek limandaki Ukrayna birliklerini Azovstal çelik fabrikasındaki askerlerden iki cebe ayırırken, olası bir üçüncü cep kuzeydeki Illich çelik fabrikasına odaklandı. Ertesi gün, DHC güçleri Mariupol'un %80'ini ele geçirdiğini iddia etti. Yerel Ukrayna kuvvetleri, mühimmatları tükendiği için şehrin yakında düşmesini bekliyorlar ve Savaş Araştırmaları Enstitüsü analistleri Mariupol'un bir hafta içinde düşeceğine inanıyorlardı.

Son direniş cepleri

11 Nisan'da Rus medyası, 'ndan 160 Ukraynalı askerin teçhizatlarıyla birlikte yakalandığını bildirdi.

11 ve 12 Nisan arasındaki gecede, Albay Volodimir Baranyuk, kuzeydeki çelik fabrikasındaki Rus kuşatmasından kurtulma girişiminde 36. Deniz Tugayına liderlik etti. Tespit edildikten sonra daha küçük gruplara ayrıldılar ve bazıları güneydoğudaki Azovstal fabrikasında Azak Taburu savaşçılarıyla bağlantı kurmayı başardı. Harekât sırasında çok sayıda Ukraynalı asker ya öldürüldü ya da yakalandı. Albay Baranyuk'un durumu başlangıçta bilinmiyordu. Ancak daha sonra DHC, özel kuvvetlerinin girişimi engelledikten sonra Baranyuk'un cesedini teşhis ettiklerini bildirdi. Ancak, 8 Mayıs'ta Baranyuk, 36. Tugay Kurmay Başkanı Dmitro Kormyankov ile birlikte RT'ye verdiği bir röportaj ile canlı çıktı. Kaçma girişimi sırasında yakalandıkları bildirildi.

Yaklaşık 11 Nisan'da, 36. Tugayı destekleyen operasyonlar yapan ait bir tanker taburu Baranyuk'un planını takip etmedi ve bunun yerine kuşatmayı kırdı. Nakliye için iki tank, uçaksavar silahları ve arabalar kullandılar ve kaçtıktan sonra, Ukrayna'nın dostane mevzilerine ulaşana kadar 175 km yürüyerek ilerlediler. Birimin komutanı Yarbay Oleg Grudzeviç, adamlarını güvenliğe yönlendirdiği için Ukrayna Kahramanı madalyası aldı.

12 Nisan'da Ukrayna Deniz Piyadeleri ile savaşan bir İngiliz olan ; mühimmat, yiyecek ve diğer malzemelerinin bitmesi nedeniyle birliğinin teslim olacağını bildirdi. Daha sonra akşam saatlerinde Rusya, 36. Deniz Tugayından 1026 Deniz Piyadesinin Illich çelik fabrikasında 162 subay da dahil olmak üzere teslim olduğunu açıkladı. Rusya'ya göre, mahkûmlar arasında 400 yaralı vardı. Daha sonra Rusya, 134 Ukraynalı askeri daha yakaladığını ve toplam mahkûm sayısını 1160'a çıkardığını söyledi.Savaş Araştırmaları Enstitüsü, Rusların toplu teslim olma iddialarını "muhtemelen yanlış" olarak değerlendirdi. Fakat Ukraynalı çevrimiçi dergisi, İlliç tesisinde kalan yaralılar da dahil olmak üzere çok sayıda deniz piyadesinin yakalandığını söyleyen Ukraynalı bir askeri aktardı. 13 Nisan'da Rus kuvvetleri Illich tesisini ele geçirdi. Azak Taburu komutanı, teslim olan askerleri eleştirirken, birlikleriyle bağlantı kurmayı başaranları övdü. Aynı zamanda, 13 Nisan'da Rusya, Mariupol'un ticari limanının tam kontrolünü aldığını açıkladı ve bu iddia üç gün sonra doğrulandı. Azak Alayı komutanı Prokopenko, teslim olan askerleri eleştirirken, birliğiyle bağlantı kurmayı başaranları övdü. Prokopenko ve Ukraynalı istihbarat subayı İllia Samoilenko, eylemlerinin koordineli olmadığını belirterek Ukrayna kuvvetlerine verilen büyük kayıplardan Baranyuk'u sorumlu tuttu. Prokopenko'ya göre, Baranyuk'un kaçış girişimi diğer birliklere uyarı yapılmadan gerçekleştirildi ve saldırının yönü daha önce kararlaştırılmadı. Samoilenko ise Baranyuk'u "korkak" olarak nitelendirerek, insanları, tankları ve mühimmatı yanına alarak şehirden kaçmaya çalıştığını belirtti.

Ukraynalı bir gazete, Ukraynalı askeri uzman Oleg Jıdanov'a atıfta bulunarak, aslen Kırım'daki Kefe'den gönderilen Rus kuşatma sırasında "iki kez yok edilecek" ölçüde son derece ağır kayıplara uğradığını iddia etti.

Azovstal çelik fabrikası direnişi

Azovstal'a çekilme

15 Nisan'da, bir Ukraynalı askeri komutan, askeri takviyelerin gelip Mariupol'un "kuşatmasını kırmaları" için bir ricada bulundu. Ayrıca "durumun kritik olduğunu ve savaşın şiddetli olduğunu", ancak takviye gönderme ve kuşatmayı kırmanın "yapılabilir ve mümkün olan en kısa sürede yapılması gerektiğini" söyledi. Aynı gün, Ukrayna Savunma Bakanlığı sözcüsü Oleksandr Motuzyanık, Rusya'nın Mariupol'daki hedefleri vurmak için Tu-22M3 uzun menzilli bombardıman uçaklarını kullanmaya başladığını bildirdi. Geri kalan direniş gruplarından birinin kalbi olan Azovstal Çelik Fabrikası iyi korunuyordu ve çelik fabrikası Ukrayna güçlerini bulmayı zorlaştıran devasa bir kompleks olduğu için "şehir içinde bir kale" olarak tanımlandı. Havadan yok edilmesi zor atölyeler ve çok sayıda yeraltı tüneli vardı. Gün içinde Rus kuvvetleri, Ukrayna Ulusal Muhafızlarına ait 12. Operasyon Tugayının Batı Mariupol'daki üssünü ele geçirdi.

16 Nisan'da DHC birlikleri Mariupol sahili yakınlarındaki bir polis karakolunu ele geçirdi ve Rus kuvvetlerinin limandaki Gemi Trafik Kontrol Merkezini ele geçirdiği doğrulandı. Limanın ele geçirilmesinden birkaç gün sonra bir Ukraynalı deniz subayı, Azovstal tesisinden Deniz Piyadesi ve Azak kuvvetlerinin, mühimmatları bitmek üzereyken yaklaşık 500 Ukrayna Sınır Muhafızı ve Ulusal Muhafız üyesini limandan tahliye operasyonu düzenlediğini iddia etti. Subaya göre, Ukrayna kuvvetleri limana zırhlı bir saldırı gerçekleştirdi ve 500 asker Azovstal tesisine çekilirken koruma ateşi sağladı. Ardından Rusya, yalnızca Azovstal Çelik Fabrikasında Ukrayna kuvvetlerinin kaldığını iddia ederek şehrin tüm kentsel alanlarının temizlendiğini duyurdu. Ancak, batı Primorski Bölgesi'ndeki Flotskaya caddesi yakınında çatışmaların devam ettiği bildirildi.

18 Nisan'da, şehrin %95'inin çatışmalarda yok olduğu tahmin ediliyordu. Ukraynalı askerler, Rusların teslim olma ültimatomunu görmezden gelerek sonuna kadar savaşmaya karar verdiler. Rusya, savaşmaya devam edenleri “yok etmekle” tehdit etti. Bir askeri uzman, şehirde hâlâ 500 ile 800 Ukraynalı askerin tutunabileceğini tahmin ederken, Rus yetkililer şehir içinde 2500 Ukraynalı asker ve 400 yabancı gönüllünün bulunduğunu tahmin ediyorlardı.

Azovstal Kuşatması

Azovstal çelik tesisi, 2014

20 Nisan'da Rus ve DHC kuvvetleri Azovstal fabrikasının dış kesimlerinde küçük ilerlemeler kaydetti. 21 Nisan'da Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Rus birliklerine Azovstal çelik tesisine saldırmamalarını, bunun yerine ablukaya almalarını emretti. Ayrıca, "Mariupol'u kurtarmak için yapılan muharebe çalışmalarının tamamlanmasının bir başarı olduğunu" bildirdi. Ukraynalı bir yetkili ise Putin'in yorumlarına karşı gelerek, Rusya'nın çelik tesisine baskın yapmak yerine bir abluka uygulama kararının, Rusya'nın Mariupol'u fiziksel olarak ele geçiremediklerini kabul ettiği anlamına geldiğini söyledi. Birleşik Krallık eski komutanı olan General Sir , Rusya ve Kırım artık bağlantılı olduğundan, santral için yapılan savaşın şehrin ve yollarının kontrolü açısından artık "gerçekten alakalı" olmadığını söyledi. Ona göre, Ukrayna güçlerini tesiste yenmek, Rus birlikleri için "her iki taraf için de büyük bir maliyet" olmadan "gerçekten zor" olurdu. Emredilen ablukaya rağmen, Rus kuvvetleri bazı Ukrayna mevzilerinin 20 metre yakınına kadar ilerlediler.

22 Nisan'da, batıdaki Primorskı Bölgesi'nin Rus kuvvetleri tarafından temizlendiği, daha fazla çatışma bildirilmediği ve kalan tüm Ukrayna kuvvetlerinin Azovstal Çelik Fabrikası'nda kuşatıldığı düşünülüyordu. Ukrayna'ya göre 23 Nisan'da Azovstal çelik fabrikalarına hava saldırıları ve görünür bir kara saldırısı yeniden başladı. Ukrayna Devlet Başkanı'nın bir danışmanı, "Düşman, Mariupol savunucularının Azovstal bölgesindeki son direnişini boğmaya çalışıyor" dedi. Ancak, bu iddia bağımsız olarak doğrulanamadı. Ukrayna Güvenlik Şefi Oleksiy Danilov, geceleri bir helikopterin Azovstal'a ikmal sağladığını iddia etti. Aynı gün, Rusya'nın Mariupol'dan Doğu Ukrayna'daki diğer cephelere yeniden kuvvet konuşlandırdığı ve Rusya'nın Mariupol'den 12 birlik konuşlandırdığı bildirildi. Ertesi gün Rus kuvvetleri - Rus kuvvetlerinin tesise yeniden bir saldırı planlamış olabileceğine dair haberlerle birlikte - Azovstal Çelik Fabrikasındaki Ukrayna mevzilerini bombalamaya devam etti. Ukrayna'ya göre, 27 ve 28 Nisan arasındaki gece boyunca, Tu-22M3, Su-25'ler ve Su-24'ler tarafından 50'den fazla hava saldırısının tesise isabet ettiği, şimdiye kadarki en ağır hava saldırılarının Azovstal'a yapıldığı bildirildi. Ukrayna, bir askeri sahra hastanesinin vurulduğunu ve saldırı öncesinde 170 olan yaralı sayısının bombalamadan sonra 600'ün üzerine çıktığını iddia etti.

Sivillerin tahliyesi

8 Mayıs 2022'de Zaporijya'ya tahliye konvoyuna hazırlanan ICRC otobüsleri

30 Nisan'da Birleşmiş Milletler ve Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) tahliyeleri yürütmeye başladı. Bu koridor, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri António Guterres'in önceki hafta Moskova'ya yaptığı ve bizzat bir anlaşmaya aracılık ettiği bir geziden sonra yapıldı. 30 Nisan'da 20 sivil, Azovstal çelik tesisinden ayrıldı. Rus medyası ayrılanların 25 kişi olduğunu iddia ediyor. Kalan 1000 kadar sivilin serbest bırakılması için görüşmeler sürüyordu. Azak Alayı üyelerinin eşlerinden en az ikisi, sivil tahliyeden sonra geride kalacak olan yaklaşık 2000 askerin eşzamanlı olarak tahliye edilmesi çağrısında bulunarak, Ruslar tarafından savaş esiri olarak muamele görme, tıbbi ve gıda malzemelerinin eksikliğine dikkat çekti.

2 Mayıs'ta yaklaşık 100 sivilin tahliye edildiği bildirildi.ABD Savunma Bakanlığına göre Rus uçakları Mariupol'da güdümsüz bombalar kullanıyordu. Rus kara kuvvetlerinin de muhtemelen Rusya'nın geniş çaplı bir saldırı düzenlediği Donbas'taki başka yerlerdeki konumlarını güçlendirmek için şehirden çekildiği bildirildi. Bir ABD Savunma Bakanlığı yetkilisine göre: "Büyük ölçüde Mariupol çevresinde Ruslar için yapılan çabalar şimdi hava saldırıları alanında". 3 Mayıs'ta Mariupol'daki Rus kuvvetleri Azovstal'a yönelik saldırılarını yeniden başlattı. Çelik fabrikasına "zor kanlı savaşlar" olarak adlandırılan bir saldırı başlattılar. Ertesi gün Rusların fabrikaya girdiği bildirildi. Ukraynalı politikacı , "Tesise saldırı girişimleri ikinci gün devam ediyor. Rus birlikleri zaten Azovstal topraklarında." dedi. 5 Mayıs'ta Rusya'nın insani koridorlar açması sayesinde yaklaşık 300 sivilin ayrılmasına izin verildi. Bu koridorlar sabah 8'den akşam 6'ya kadar açıktı. Ukraynalı güçler, Rus güçlerine yeraltı tünel ağı hakkında bilgi veren bir elektrikçiyi suçlayarak, "Ruslar, hainlerden aldıkları bilgileri kullanarak dün bu tünellere baskın yapmaya başladılar" dedi.

5 Mayıs'ta The Telegraph, Rusya'nın Kiev hükûmetiyle tüm temasını kaybetmiş kalan Ukraynalı askerlere karşı konuşlandırılmış ateş gücünün tahribatını artırmak için termobarik bombalar kullanarak çelik fabrikası sığınaklarını bombalamasını yoğunlaştırdığını bildirdi. Zelenski, son görüşmelerinde, artan Rus saldırılarının baskısı altında, kuşatma altındaki çelik fabrikasının komutanına gerektiğinde teslim olması için yetki vermişti.

6 Mayıs'ta, Birleşmiş Milletlere göre toplamda yaklaşık 500 sivil tahliye edilmişti. Azak Alayı, sivillerin tahliyesine yardım ederken bir savaşçının öldüğünü ve altısının yaralandığını bildirdi.

7 Mayıs'ta Ukrayna hükûmeti, Azovstal çelik fabrikasında kalan tüm kadın, çocuk ve yaşlıların tahliye edildiğini duyurdu.

Teslim olma

Azovstal bombardımanı, Mayıs 2022

8 Mayıs'ta 36. Ayrı Denizci Tugayı komutanı , "daha yüksek bir gücün kurtarmayı çözmenin bir yolunu bulmasını" istedi. Şu anki durumlarına gelince, "Biz askerlerin hayatlarımız için savaştığı ve tüm dünyanın bu ilginç bölümü izlediği cehennem gibi bir realite şovuna inmiş gibiyim. Acı, ıstırap, açlık, sefalet, gözyaşı, korku, ölüm. Hepsi gerçek." Başkan Zelenski, "ordumuzu tahliye etmek için çalışıyoruz" sözünü verdi.

9 Mayıs'ta Donetsk Halk Cumhuriyeti Mariupol'da bir zafer günü geçit töreni düzenledi. Etkinliğe Cumhurbaşkanı Denis Puşilin katıldı. Aynı zamanda Mariupol yakınlarında Rus askerî temsilcileri ve Azovstal'dan Rus zırhlı araçlarıyla toplanma yerine getirilen Binbaşı Prokopenko da dahil olmak üzere Azovstal'dan Ukraynalı komutanların katıldığı bir toplantı yapıldı. Görüşmede Ukraynalıların teslim olma şartları üzerinde anlaşmaya varıldı.

10 Mayıs'ta Ukraynalı yetkililer, yüzlercesi yaralı 1000'den fazla Ukraynalı askerin Azovstal çelik fabrikasında mahsur kaldığını bildirdi.

Savaş Araştırmaları Enstitüsü, 12 Mayıs'ta bir Rus kara taarruzunun bulunmadığına dikkat çekti, ancak Rus kuvvetlerinin ertesi gün M14 otoyolunu büyük olasılıkla güvence altına aldığını kaydetti.

Azovstal'ın düşmesinden sonra Ukraynalı mahkumlar

16 Mayıs'ta, Azovstal yakınlarında konuşlanmış bir DHC tugayının komutanı Aleksander Hodakovski, beyaz bir bayrak altında pazarlık yapmak için tesisten dokuz askerden oluşan bir grubun çıktığını belirtti. Aynı gün, Ukrayna Genelkurmay Başkanlığı Mariupol garnizonunun "savaş görevini yerine getirdiğini" ve Azovstal çelik fabrikasından "tahliyenin" başladığını duyurdu. Ordu, 53'ü ağır yaralı 264 askerin otobüsle Rus güçlerinin kontrolündeki bölgelere götürüldüğünü söyledi. Azak Alayı komutanı Denis Prokopenko tarafından bir sosyal medya paylaşımı yayınlandı: "Hayat kurtarmak için, Mariupol garnizonunun tamamı Yüksek Askeri Komutanlığın onaylanmış kararını uyguluyor ve Ukrayna halkının desteğini umuyor." Azovstal fabrikasından yaralı Ukraynalı askerler tedavi edilmek üzere DHC kontrolündeki Novoazovsk kasabasına götürüldü. Yaralı birliklerin tahliyesini sonraki günlerde garnizonun geri kalanının teslim olması izledi. Ukrayna Savunma Bakan Yardımcısı Hanna Malyar şunları söyledi: "Ukrayna, Mariupol savunucuları sayesinde rezerv oluşturmak, güçlerini yeniden toplamak ve ortaklardan yardım almak için kritik derecede önemli bir zaman kazandı ve tüm görevlerini yerine getirdiler. Ancak Azovstal'ın engellemesini askeri yollarla kaldırmak mümkün değil."

Rusya Basın Sekreteri Dmitri Peskov, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in teslim olan savaşçılara "uluslararası standartlara uygun" muamele edileceğini garanti ettiğini söyledi. Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenski yaptığı konuşmada "çocukları eve getirme çalışmalarının devam ettiğini ve bu işin incelik ve zamana ihtiyacı olduğunu" söyledi. Bazı önde gelen Rus milletvekilleri, hükûmeti Azak Alayı üyeleri için mahkûm takasını reddetmeye çağırdı. ICRC, her iki tarafın talebi üzerine teslim olan askerleri savaş esiri olarak kaydetti ve aileleriyle iletişime geçmek için bilgi topladı.

18 Mayıs'ta Rus topçuları ve uçakları Azovstal'ın kalan savunucularını bir kez daha bombaladı. DHC liderliği, yerel yüksek rütbeli Ukraynalı komutanların henüz teslim olmadığını iddia etti. Rus kaynaklarına göre, aralarında Yarbay Prokopenko, Binbaşı Volinskyi ve Azak Alayı komutan yardımcısı Yüzbaşı 'ın da bulunduğu son savunucular 20 Mayıs'ta teslim oldular. Rusya Savunma Bakanlığı, 16-20 Mayıs tarihleri arasında Azovstal'da toplam 2439 mahkûmun teslim alındığını ve çelik fabrikasının şu anda Rus ve DHC kuvvetlerinin kontrolü altında olduğunu iddia etti.

Sonrası

18 Mayıs'ta Denis Puşilin, Azovstal'ın Donetsk Halk Cumhuriyeti tarafından yıkılacağını ve Mariupol'un bir tatil beldesine dönüştürüleceğini duyurdu.

Rus Telegram blogcuları, Rus askerlerinin 22 Mayıs'ta Azovstal'da kalan bazı Ukraynalı askerlere saldırdığını gösteren bir video paylaştı. DHC Cumhurbaşkanı Denis Puşilin, Azovstal fabrikası bölgesinde bazı Ukraynalı askerlerin keşfedildiğini ve esir alındığını iddia etti.

26 Mayıs'ta Rusya, mayın temizlemesinin ardından Mariupol Limanı'nı ticari gemilere yeniden açtı.

29 Temmuz 2022'de 'nde meydana gelen patlamada, Mariupol'dan 53 Ukraynalı savaş esiri öldü ve 75 kişi yaralandı. Hem Ukraynalı hem de Rus yetkililer, hapishaneye yapılan saldırıyla birbirlerini suçladılar. 30 Temmuz itibarıyla, ne olduğuna dair bağımsız bir doğrulama yapılmadı.

Kolera salgını

Ukrayna Parlamentosu 30 Nisan 2022'de şehrin yaşam koşullarının "Orta Çağ" seviyelerine indirildiğini ve şehrin sıhhi ve sağlık altyapısının çoğunun tahrip edildiğini ve bunun da şehir vatandaşlarını potansiyel olarak hastalık riskine soktuğunu belirtti.

Nisan ayı sonlarında, Mariupol Belediye Meclisi, şehirde "ölümcül salgın hastalıklar" olduğu konusunda uyarıda bulunarak 100.000 sakinin tahliye edilmesi çağrısında bulundu.

28 Nisan 2022'de , özellikle Ukraynalı mültecilerin yeri haline gelen yerlerde (özellikle Belgorod, Bryansk, Kursk, Rostov ve Voronej oblastları) içme ve atık su konusunda ek tedbirler alınması çağrısında bulunan 40 maddelik bir kararın yanı sıra vatandaşlara 1 Haziran 2022'de kolera hakkında bilgi verilmesini istedi.Rostov Oblastı hHküûeti, Rusya'daki Ukraynalı mültecilerin kolera için test edileceğini duyurdu.

17 Mayıs 2022'de Dünya Sağlık Örgütü, Ukrayna'da kolera salgını olasılığı konusunda uyardı. DSÖ Avrupa Bölge Direktörü Hans Kluge, "Su ve sanitasyon altyapısının hasar gördüğü veya tahrip olduğu işgal altındaki bölgelerde potansiyel kolera salgınından endişe duyuyoruz" dedi. Bu tür endişeler, Mariupol sokaklarında atık su "bataklıkları" olduğunu bildiren ve şehirde kanalizasyon ve içme suyunun karıştığını iddia eden DSÖ Ukrayna olay yöneticisi Dorit Nitzan tarafından tekrarlandı.

6 Haziran 2022'de Ihor Kuzin, şehirdeki potansiyel bir kolera salgınına karşı uyardı; bir salgın için tüm ön koşulların zaten mevcut olduğunu söyleyedi. Mariupol'a ek olarak, Ukrayna görev güçleri Kiev, Jıtomır, Çernihiv ve Sumı oblastlarında toprak ve içme suyunu test etti. Açıklamasından kısa bir süre sonra, Rus meslek makamları şehri karantinaya aldı.

Belediye Başkanı Boyçenko, 11 Haziran'da, sanitasyon sistemleri bozulduğu ve sokaklarda cesetler çürüdüğü için şehirde bir kolera salgını olduğunu söyledi.

Yayılma

Ukrayna ve Rusya'daki tıp yetkilileri, koleranın Mariupol'un ötesine yayılabileceği konusunda uyarırken, Ukrayna sınırındaki oblastlarda Rus hükûmet yetkilileri kolera tedavisi için laboratuvarlar kurdu. Ukraynalı epidemiyolog Liudmıla Muharska, salgının Donbas'ın geri kalanına yayılabileceği ve bağırsak enfeksiyonları, dizanteri, salmonelloz ve hepatit A ve E salgınlarının olası olduğu konusunda uyardı. Diğer epidemiyologlar, Ukrayna'da savaşan Rus askerlerinin rotasyonları ve Ukraynalıların Rusya'daki sürülmesi nedeniyle kolera salgınının Rusya'ya yayılmasının kaçınılmaz olduğunu söyledi.

Kayıplar

Askerî kayıplar

Ukrayna'ya göre, kuşatma sırasında yaklaşık 6000 Rus askeri öldü, Rusya ise Nisan ayı ortasında Azovstal fabrikasının kuşatmasının başlamasına kadar 4000'den fazla Ukrayna askerinin öldüğünü ve tesisin kuşatılmasının ardından Azovstal'da çalışmayan bir soğutmalı kamyonda 152 Ukraynalı askerin cesetlerinin bulunduğu belirtildi. Altlarında cesetleri yok edebilecek patlayıcılar bulundu. Cenazeler Ukrayna'ya teslim edilecek. 12 Haziran'a kadar Rusya, hepsi Azovstal çelik fabrikalarında savaşan yaklaşık 220 Ukraynalı askerin cesetlerini iade ederken, Mariupol'da "aynı sayıda ceset" kaldı. Bunların üçte biri Azak birliğinden askerlerdi. Daha sonra, Mariupol'da öldürülenlerden 145 ceset daha iade edildi.

Ukrayna, Rusya'nın Karadeniz Filosuna bağlı 810. Deniz Piyade Tugayının Nisan ayı ortasına kadar 158 ölü, 500 yaralı ve 70'inin kayıp verdiğini iddia ederken, Karadeniz Filosunun yaklaşık 2000 askerden oluşan yüzde 75 kayıp verdiğini iddia etti. Ayrıca Ukrayna, Rus 'nun 14 özel kuvvet üyesinin Mart ayı sonunda öldürüldüğünü iddia etti.

Rusya'ya göre, kuşatma sırasında yaklaşık 3903 Ukraynalı asker esir alındı. Ukrayna, ek bir taburla birlikte 3500'den fazla askerin esir alındığını doğruladı. 8 Haziran'da, DHC'den Rusya'ya 1000'den fazla savaş esiri transfer edildi.

Sivil kayıplar

Mariupol Belediye Başkan Yardımcısı Serhiy Orlov 9 Mart'ta yaptığı açıklamada, Rusya'nın istilası başladığından bu yana kentte en az 1170 sivilin öldürüldüğünü ve ölülerin toplu mezarlara gömüldüğünü söyledi. 11 Mart'ta belediye meclisi, kuşatma sırasında en az 1582 sivilin öldürüldüğünü ve daha sonra bu sayının 13 Mart'ta 2187'ye çıktığını belirtti. 14 Mart'ta Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenski'nin danışmanı , Mariupol kuşatmasında 2500'den fazla sivilin öldürüldüğünü belirtti. Ancak belediye meclisi daha sonra 2357 sivilin öldüğünü açıkladı.

Ancak şehir yönetiminin danışmanlarından Pyotr Andryuçenko, konseyin sayımının yanlış olduğunu ve öldürülen toplam sivil sayısının 20.000 kadar yüksek olabileceğini tahmin ettiğini belirtti. The New York Times, şehirdeki yetkililerin kuşatma sırasında kaç sivilin öldüğünü veya kaybolduğunu açıklamak için mücadele ettiğini bildirdi. Telegram'da yayınlanan videolar, Çeryomuşki mahallesinin sakinlerinin cesetleri bir avluya gömmeye zorlandıklarını, diğerlerinin ise bir postane binasını cesetlerle yığarak geçici bir morga dönüştürmek zorunda kaldıklarını gösterdi.

16 Mart'ta Associated Press (AP), ölenlerin çoğunun "çocuklar ve anneler" olduğunu belgelediğini bildirdi; bu, Rus hükûmetinin sivillerin hedef alınmadığı iddialarının tersiydi. Ayrıca Mariupol'daki doktorların "yaralanan her Ukraynalı asker için 10 yaralı sivili" tedavi ettiklerini söylediği bildirildi.

11 Nisan'da Mariupol belediye başkanı, Rus kuvvetlerinin şehirde 10.000'den fazla sivili öldürdüğünü belirtti. 12 Nisan'da şehir yetkilileri 20.000 kadar sivilin öldürüldüğünü bildirdi. Aynı gün, şehrin belediye başkanı yaklaşık 21.000 sivilin öldürüldüğünü bildirdi. 25 Mayıs'ta Vadım Boyçenko'nun danışmanı Mariupol'da en az 22.000 sivilin öldürüldüğünü söyledi.

Haziran ortasına kadar, Birleşmiş Milletler 1348 sivilin ölümünü doğruladığını, ancak gerçek ölü sayısının "muhtemelen binlerce daha fazla" olduğunu söyledi.

Ukrayna'da Mariupol ve çevresinde yoğunlaşan , çatışmalardan büyük ölçüde etkilendi. Mariupol yakınlarında önemli miktarda Yunan nüfusuna sahip iki kasaba olan ve Volnovaha, Rus kuvvetleri tarafından sert bir şekilde vuruldu ve neredeyse tamamen yok edildi. Yerel Yunan örgütünün başkanına göre, Mariupol'u savunan Azak Alayının savaşçıları, kuşatma sırasında sivillere rehine gibi davrandı ve mülklerini yağmaladı.

İnsani durum

24 saatlik saldırılar sırasında bombalanan bir apartman, 3 Mart 2022

6 Mart'ta Mariupol Belediye Başkanı Danışmanı Petro Andryuşçenko, Rus bombardıman saldırılarının günlerce sürmesi nedeniyle oluşan kentte akan su kaybı nedeniyle insanların "sokaklardaki su birikintilerinden içtiklerini" bildirdi. Ayrıca Mariupol'da ısı, elektrik ve telefon hizmetinin olmadığını belirtti. Bu durumda siviller; tekrarlanan ateşkes ihlalleri, üzerinde mutabık kalınan tahliye koridorlarına yönelik saldırılar ve tahliye girişiminde bulunan sivillere yönelik doğrudan saldırılar nedeniyle şehirden ayrılamaz hale geldiler.

14 Mart'ta ICRC'nin bir başka sözcüsü, şehirdeki "yüz binlerce" insanın "gıda, su ve ilaç gibi temel ihtiyaç maddelerinin aşırı veya tamamen kıtlığıyla karşı karşıya olduğunu" duyurdu. 15 Mart'ta Ukrayna Başbakan Yardımcısı İrina Vereşçuk, Rus güçlerini şehirde bir hastaneyi ele geçirdikten sonra yaklaşık 400 sivili rehin almakla suçladı. Ukraynalı yetkililer, Rus güçlerini 16 Mart'ta bir tahliye konvoyuna ateş açmak ve beş sivili yaralamakla suçladılar. 18 Mart'ta Ukraynalı yetkililer, 350.000'den fazla insanın Mariupol'da kuşatma altında barındığını ve hala yiyecek veya suya erişimi olmadıklarını belirtti.

21 Mart'ta CNN; Mariupol'den bir yetkilinin, insanların sürekli bombardıman nedeniyle yiyecek ve su almak için bile yer altı sığınaklarını terk etmekten korktuklarını, yani daha az içmeye ve daha az yemeye çalıştıklarını söylediğini bildirdi. 22 Mart'ta CNN, Rus ordusunun vatandaşları tahliye etmek için şehre giden 11 otobüse el koyduğunu bildirdi.Fox News daha sonra otobüslerin en azından bazılarının insani yardım malzemeleriyle dolu olduğunu ve otobüslerde bulunan yardım görevlilerinin de gözaltına alındığı bildirildi. CNN ayrıca o tarihe kadar sivilleri tahliye etmek için Mariupol'a boş otobüsler getirme girişimlerinin başarısız olduğunu bildirdi. 23 Mart'ta Ukrayna Devlet Başkanı Zelenski, 100.000 sivilin hala Mariupol'dan çıkamadığını ve "insanlık dışı koşullarda" yiyecek, su ve ilaç olmadan mahsur kaldıklarını duyurdu.

1 Nisan'da BM'nin hayatta kalan yüzlerce sivili 50 otobüsle Mariupol'dan taşımaya yönelik kurtarma çalışması başarısız oldu.

Nihayetinde ICRC, 10.000'den fazla sivilin Mariupol ve Sumı'dan güvenli bir şekilde tahliyesini kolaylaştırmaya yardımcı olduğunu bildirdi.

Rus kuvvetleri tarafından işlenen savaş suçları

Kuşatma sırasında Rus kuvvetleri tarafından çok sayıda savaş suçu işlendi. Bazı medya organları, meydana gelen suçları 21. yüzyılda görülen en kötü suç olarak nitelendirdi.

25 Mart'ta Rus Albay-General Ukrayna makamları tarafından Mariupol Çocuk ve Doğum Hastanesi ile 1200 sivilin barındığı şehir tiyatrosunun bombalanması emrini vermekle suçlandı. Mizintsev, kuşatmadaki iddia edilen rolü nedeniyle batılı ve Ukraynalı kaynaklar tarafından "Mariupol Kasabı" olarak adlandırıldı ve Birleşik Krallık tarafından yaptırıma uğradı. Kuşatma sırasında savaş suçlarını bizzat yönetmekle suçlanan Mizintsev, Ukrayna birliklerini "korkunç bir insani felaket" yaratmakla suçladı ve ayrıca Ukraynalı sivillerin Mariupol'dan güvenli bir şekilde çıkmasına izin vereceğini iddia etti. Mizintsev'in iddiaları Ukrayna Başbakan Yardımcısı İrına Vereşçuk tarafından "manipülasyon" olarak reddedildi.

Tahliye kontrol noktalarının vurulması

7 Mart'ta ABD'nin Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Büyükelçisi , Mariupol'da 5 Mart ve 6 Mart'ta meydana gelen iki olayı savaş suçları olarak nitelendirdi. Her iki tarihte de Rus güçlerinin üzerinde mutabık kalınan tahliye koridorlarını siviller kullanmaya çalışırken bombaladığını ifade etti.

Doğumhane bombalaması

Mariupol'daki çocuk hastanesi ve doğum hastanesinin bombalanmasının sonuçları, 9 Mart 2022.

9 Mart'ta, bir hava saldırısının bir doğumevine ve çocuk hastanesine zarar vermesinden sonra, Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenski, binanın kalıntılarının bir videosuyla birlikte saldırının bir "vahşet" olduğunu tweetledi. Hastane yıkıldı. Biri genç bir kız olmak üzere üç kişi öldü ve en az 16 kişi yaralandı. Yetkililer, patlamanın ardından çok sayıda hasta ve hastane personelinin enkaz altında kaldığını belirtti.

Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, binanın daha önce bir doğum hastanesi olduğunu ve Rusya'nın binayı bombaladığını çünkü binanın daha sonra Azak Taburu tarafından işgal edildiğini söyledi.

Aynı günün ilerleyen saatlerinde Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Mariya Zaharova, hastane bombalı saldırısını "bilgi terörü" olarak reddederken, Rusya Savunma Bakanlığı sözcüsü bombardımanın sahte söyledi.

10 Mart öğleden sonra, Rusya'nın Birleşik Krallık Büyükelçiliği bir tweet'te, saldırıdan sonra yaralanan iki hamile kadının aslında aynı kadın tarafından oynandığını, Ukraynalı bir güzellik blogcusunun "gerçekçi makyaj" yaptığını, doğumevinin Azak Taburu tarafından kullanıldığını ve tesisin "faaliyet göstermediği" için hiçbir kadın veya çocuğun bulunmadığını söyledi. Tweet daha sonra kurallarını ihlal ettiği için Twitter tarafından kaldırıldı. Rusya devlet başkanının basın sekreteri Dmitri Peskov, bombalamadan kısa bir süre sonra Rus hükûmetinin olayı araştıracağını söyledi.

Rusya'nın suçlaması daha sonra yüz binlerce takipçisi olan Rus Telegram sosyal medyası da dahil olmak üzere Rusya'da internette trend olmaya başladı. Twitter daha sonra büyükelçiliğin paylaşımlarını kaldırdı.

Doğum hastanesinin bombalanması sebebiyle sedyede yaralı olarak götürülürken görüntülenen hamile kadın, 13 Mart'ta çocuğu ölü doğduktan sonra başka bir hastaneye götürüldü ve öldü. Bombalamada, ezilmiş bir pelvis ve kopuk kalça da dahil olmak üzere, çocuğunun ölü doğumuna sebep olmuş çok sayıda yarala vardı. Kadın, Rusya tarafından aktris olmakla suçlandı. Bebeğini kaybettiğini gören sağlık çalışanları, kadının "Beni şimdi öldürün" diye bağırdığını söyledi. Otuz dakika sonra o da öldü.

Rusya'nın videoların sahte olduğu ve bombalanan hastanenin askeri karakol olarak kullanıldığı yönündeki iddiaları araştırmacı gazeteciler tarafından yalanlandı. 22 Mart'ta Rus gazeteci , Rusya'nın Mariupol'daki bir doğum hastanesini bombalaması hakkında bilgi yayınladıktan sonra Rusya'nın uyarınca suçlandı. 4 Mart'ta çıkarılan yeni bir yasaya göre, 15 yıla kadar hapis cezasına çarptırılabilir.

Bölgesel tiyatro bombalaması

16 Mart'ta bombalandı.

Aynı günün ilerleyen saatlerinde, şehrin bir hava saldırısıyla . Mariupol Belediye Meclisi, Rusya'yı en az yüzlerce sivilin barındığı drama tiyatrosunu hedef almakla suçladı.İnsan Hakları İzleme Örgütü, tiyatronun vurulmadan önce en az 500 sivili barındırdığını belirtti.

tarafından 14 Mart'ta çekilen bir uydu görüntüsü, tiyatronun hem önünde hem de arkasında kaldırımda büyük beyaz harflerle Rusça "çocuklar" kelimesinin yazıldığını gösterdi ve bu da sivillerin içeride barındığını açıkça gösteriyordu.Verkhovna Radaya göre, devam eden çatışmalar nedeniyle kurtarma operasyonlarına başlamak imkansızdı. Belediye meclisi, tiyatrodaki sığınağa erişimin enkaz tarafından engellendiğini belirtti.Rusya Savunma Bakanlığı binaya saldırdığını yalanladı ve Azak Taburunu binayı havaya uçurmakla suçladı.

Ancak Taruta'ya göre, insanların barındığı bodrum katındaki bomba sığınağı saldırıya direnebildi. Hayatta kalanlar 17 Mart'ta tiyatronun kalıntılarından çıkmaya başladı. Ukraynalı yetkililere göre, 18 Mart itibarıyla 130'dan fazla sivil bodrumdan kurtarıldı ve yetkililer henüz herhangi bir can kaybı bulamadı. Belediye meclisi, ilk bilgilere göre kimsenin ölmediğini, ancak bir kişinin ağır şekilde yaralandığını belirtti.

Associated Press, hava saldırısı sırasında Ukrayna hükûmeti tarafından verilen resmi sayının iki katı olarak 600 sivilin öldüğünü bildirdi.

Yerleşim alanlarının toplu bombardımanı

Mariupol'da savaş hasarı, 12 Mart 2022

2 Mart'ta belediye başkan yardımcısı Sergiy Orlov, Rus topçularının yoğun nüfuslu Mariupol mahallesini hedef alarak yaklaşık 15 saat boyunca bombaladığını bildirdi. Şehrin sol yakasındaki bir yerleşim bölgesinin "neredeyse tamamen yok edildiğini" söyledi.

Mariupol'un 9 Mart sabahı Maxar Technologies tarafından çekilen uydu fotoğrafları; yüksek apartmanlarda, konutlarda, bakkallarda ve diğer sivil altyapıda "büyük hasar" olduğunu gösterdi. Bu, öncesi ve sonrası fotoğrafları karşılaştırılarak belirlendi. Mariupol Belediyesi, şehre verilen hasarım "muazzam" olduğunu açıkladı. Şehirdeki evlerin yaklaşık %80'inin önemli ölçüde hasar gördüğü ve bunların neredeyse %30'unun onarılamayacak durumda olduğu tahmin ediliyor. Mariupol'dan haber yapan Reuters muhabiri Pavel Klimov, "kule bloklarının her tarafı kararmış kabuklarla çevrili" dedi.

16 Mart'ta BBC News, Rus saldırılarının yerleşim bölgelerini "çorak bir araziye" çevirdiğini bildirdi. Aynı gün, "apartman bloklarından çıkan yangın ve dumanın ve harabe halindeki kararmış sokakların olduğu büyük bir hasarı gösteren" drone görüntülerini elde ettiğini bildirdi. Bir şehir sakini BBC'ye "Sol kıyı bölgesinde, bozulmamış hiçbir konut binası yok, hepsi yanmış durumda" dedi. Ayrıca şehir merkezinin "tanınmaz" olduğunu söyledi. Aynı gün Savaş Araştırmaları Enstitüsü (ISW), Rus kuvvetlerinin Mariupol'da "sivil altyapıyı hedef almak" da dahil olmak üzere savaş suçları işlemeye devam ettiğini bildirdi.

18 Mart'ta, Birleşik Krallık Savunma İstihbarat Şefi Korgeneral Jim Hockenhull, "Mariupol'da sivilleri hedef almaya devam ettiğini" açıkladı. Ukraynalı yetkililer, Mariupol'deki binaların yaklaşık %90'ının hasar gördüğünü veya yıkıldığını belirtti. Aynı gün, Birleşik Krallık'tan Sky News, videoları "bombalama nedeniyle tanınmaz hale gelen sivil alanları" gösteren videolar olarak nitelendirdi. Sky News ayrıca Kızıl Haç'ın "Mariupol'daki kıyamet yıkımı" tanımını aktardı. 19 Mart 2022'de Mariupol'da Ukraynalı bir polis memuru, "Çocuklar, yaşlılar ölüyor. Şehir yıkıldı ve yeryüzünden silindi" dediği bir video çekti. Videonun kimliği Associated Press tarafından doğrulandı.

Mariupol hükûmeti 28 Mart'ta Mariupol'daki tüm binaların %90'ının bombardımandan zarar gördüğünü ve şehir içindeki tüm yapıların %40'ının yıkıldığını söyledi. Yayınlanan istatistikler ayrıca Mariupol hastanelerinin %90'ının hasar gördüğünü ve 23 okul ile 28 anaokulunun Rus bombardımanıyla tahrip olduğunu da içeriyordu.

18 Nisan'da Ukraynalı yetkililer, büyük ölçüde Rus bombalamasının bir sonucu olarak Mariupol'un en az %95'inin çatışmalarda yok edildiğini tahmin ediyorlardı.

12 Nisan'da, şehir yetkilileri 20.000'e kadar sivilin öldürüldüğünü bildirdi. Aynı gün, şehrin belediye başkanı yaklaşık 21.000 sivilin öldürüldüğünü bildirdi.

Kimyasal silah kullanımı iddiası

11 Nisan 2022'de Donetsk Halk Cumhuriyeti sözcüsü , Azovstal'daki Ukrayna kuvvetlerine atıfta bulunarak Rusya'ya "köstebekleri dışarı çıkarmak" için "kimyasal güçler" getirmesi çağrısında bulundu. Aynı gün daha sonra Azak Taburu, Rus güçlerini Mariupol'da “kökeni bilinmeyen zehirli bir madde” kullanmakla suçladı. Bir Pentagon sözcüsü, raporların doğrulanmadığını, ancak Rusya'nın potansiyel kimyasal madde kullanımıyla ilgili endişeleri yansıttığını söyledi. Daha sonra Ukrayna, iddiaları araştırdığını açıkladı. Olayda 3 Ukraynalı asker yaralandı.

Uzmanlara göre, tam olarak ne olduğunu söylemek için çok erken. İngiliz ve Ukraynalı yetkililer, uluslararası hukukta tipik olarak kimyasal silah olarak kabul edilmeyen beyaz fosforun kullanımından şüphelendiklerini söylediler.

Medya

Associated Press çalışanı ve AP için çalışan serbest yazar , Şubat sonundan 11 Mart'a kadar Mariupol'da kaldı.Şehirdeki birkaç gazeteciden biriydiler ve AP'ye göre o dönemde Mariupol'daki tek uluslararası gazetecilerdi ve fotoğrafları Batı medyası tarafından kuşatmayı ve şehirdeki durumu haber yapmak için yoğun bir şekilde kullanıldı. Çernov'a göre 11 Mart'ta bir hastanede, Ukraynalı askerlerin yardımıyla şehirden tahliye edilirken fotoğraf çekiyorlardı. Mariupol'dan zarar görmeden kaçmayı başardılar. Çernov bunu üzerine şehirde hiçbir gazetecinin kalmadığını söyledi.

çelik fabrikasından alınan ifadeler, Starlink uydu bağlantı sistemi aracılığıyla sağlandı.

Rusya'da propaganda, istilayı bir kurtuluş misyonu olarak sundu ve Ukrayna birliklerini Mariupol'daki sivil hedeflere saldırmakla suçladı.

The Guardian, Mariupol doğumevine Rus saldırısından sonra yayınlanan Mariupol hakkındaki bir yazıda, "Bütün yerleşim yerleri enkaz haline geldi, sivil hedeflere saldırılar ve mülteci çıkış yollarının bombalanması, bir parçasıydı" gözleminde bulundu. Uzmanlar, "Rusya'nın Ukrayna savaşının Suriye'de kullandığı taktikler üzerine inşa edildiğini" başlığı altında, sivil nüfus üzerindeki etkileri "Gıda kaynakları azaldı. Elektrik ve su yok. Sokaklarda Rus tankları dolaşıyor. Geceler bombardıman ile kesiliyor" şeklinde yorumladı. Ukraynalı yetkililer, bu savaşın "ikinci bir olma" riski taşıdığı konusunda uyardı. Suriye Sivil Savunma ekibi, "Bu şehirleri nüfuslarından boşaltmak istiyorlar, bu sayede Rusya'nın devralması daha az maliyetli olacak" dedi ve gerçekten de bazı tahminler 31 Mart'a kadar Mariupol nüfusunun %75'inin ayrıldığı yönündeydi.

Ayrıca bakınız

• Donbas Savaşı
• 2022 Rusya’nın Ukrayna’yı istilasının süreci

Notlar

1. ^ Donetsk Oblastı'ndaki en büyük de jure şehir, 2014'ten beri DHC tarafından fiili olarak tutulan Donetsk'tir.

1. ^ ^{a b c} Ukrayna Ulusal Muhafızları
2. ^ Daha sonra Mariupol'dan 'nde savaşmak için ayrıldı.
3. ^ Azovstal kuşatmasının Nisan ayı ortasında başlamasından önce 4000'den fazla kişinin öldürüldüğü iddia edildi. Azovstal kuşatmasının ardından 152 ceset daha bulunduğu söylendi. Toplam 4152'den fazla kişinin öldürüldüğü iddia edildi (uygun bir kesinlik derecesini temsil eden 4200'e yuvarlanır).
4. ^ ^{a b} Nisan ayı ortasında Azovstal kuşatması başlamadan önce 1.464'ü teslim olduğu iddia edildi. Diğer 2439 kişinin Azovstal kuşatmasının ardından teslim olduğu söylendi. Toplam 3903 kişinin esir olarak ele geçirildiği iddia edildi.

Kaynakça

1. ^ "The Ukrainian authorities declare an end to the combat mission in Mariupol after weeks of Russian siege". The New York Times. 16 Mayıs 2022. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2022. 
2. ^ . The Week (İngilizce). 21 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2022. 
3. ^ ^{a b} Taylor, Adam; Branigin, William (1 Nisan 2022). "Russian general dubbed 'butcher of Mariupol' is a mystery to experts". Washington Post. 10 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Temmuz 2022. 
4. ^ ^{a b c} Batchelor, Tom (25 Mart 2022). "'Butcher of Mariupol' accused of ordering maternity hospital bombing six years after destroying Aleppo". The Independent. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Mart 2022. 
5. ^ ^{a b c} . 8 Mayıs 2022. 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
6. ^ "Two defenders of Mariupol became Heroes of Ukraine". 19 Mart 2022. 24 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mart 2022. 
7. ^ . RBC (Rusça). 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
8. ^ Official appeal of Azov commander, the major Denis Prokopenko, to the world community. Національний Корпус. 7 Mart 2022. 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mart 2022 – YouTube vasıtasıyla. 
9. ^ ^{a b c} . Warsaw Institute. 15 Mart 2022. 15 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2022. 
10. ^ ^{a b} "Fourth Russian general killed in fighting, Ukraine says". Associated Press. 15 Mart 2022. 16 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Mart 2022 – The Washington Times vasıtasıyla. 
11. ^ Clark, Mason; Barros, George; Stepanenko, Kateryna (16 Mart 2022). "Russian Offensive Campaign Assessment, March 16". Institute for the Study of War (İngilizce). 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mart 2022. 
12. ^ ^{a b c} Mendick, Robert (28 Mart 2022). . Yahoo News. 28 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
13. ^ Matthew Loh (6 Nisan 2022). "A soldier wearing Nazi imagery was given a medal by a Russia-backed separatist republic for killing Ukrainian 'nationalists'". Yahoo. 11 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Nisan 2022. 
14. ^ Steshin, Dmitry (15 Mart 2022). "Александр Ходаковский: Мы в Мариуполь две недели вгрызаемся. А тут приехали чеченцы – красивые, бородатые — чуть колонной на город не пошли". Komsomolskaya Pravda (Rusça). 14 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Nisan 2022. 
15. ^ ^{a b c d} Zelenskyy, Volodymyr (19 Mart 2022). . President of Ukraine. 19 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2022. 
16. ^ ^{a b} Goncharenko, Roman (16 Mart 2022). "The Azov Battalion: Extremists defending Mariupol". Deutsche Welle. 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mart 2022. The city of Mariupol, which has a population of 500,000, is primarily being defended by the Azov Battalion. 
17. ^ Kovalenko, Serhiy (2 Nisan 2022). "Дмитро Апухтін героїчно загинув, обороняючи Маріуполь". ArmyInform (Ukraynaca). 2 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
18. ^ . Главком | Glavcom (Ukraynaca). 13 Ağustos 2022. 13 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2022. 
19. ^ ^{a b} Tom Bateman (13 Nisan 2022). "Ukraine: The critical fight for 'heart of this war' Mariupol". BBC News. 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Nisan 2022. I want to separately address those heroes who are having a very hard time. Those who defend Mariupol. A marine battalion of the 36th marine brigade, Azov special operations detachment, 12th operational brigade of the National Guard of Ukraine. Subdivisions of the State Border Guard Service. Volunteers of the "Right Sector". The 555th military hospital and National Police employees. 
20. ^ ^{a b c} "Marines and "Azov" rescue 500 fighters from the port of Mariupol - media". 20 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Nisan 2022. 
21. ^ . www.ukrinform.net. 27 Şubat 2022. 27 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2022. 
22. ^ Thomas Eydoux (30 Mart 2022). . The Observers – France 24. 31 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2022. 
23. ^ MacKinnon, Mark (13 Nisan 2022). "Fight for Mariupol not over, commander of foreign legion says, despite Russian claims more than 1,000 Ukrainian marines surrendered". The Globe and Mail (İngilizce). 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Mayıs 2022. 
24. ^ ^{a b} Adler, Nils; King, Laura (28 Ocak 2022). "'Everything that needs to be done': Ukraine citizen soldiers prepare for Russia threat". Los Angeles Times (İngilizce). 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mart 2022. Its defenders — both the regular Ukraine army and the irregular forces mustering for battle 
25. ^ ^{a b} Krikunenko, Iryna (7 Nisan 2022). "Брат по зброї. Командир чеченських добровольців, який воює за Україну, розповідає про свої три війни з Росією". NV (Ukraynaca). 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
26. ^ ^{a b} Gribchatov, Evgeny (26 Nisan 2022). "Кадыров объявил награду 1 млн долларов за информацию о чеченских боевиках в Мариуполе". (Rusça). 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
27. ^ ^{a b} "Hundreds of thousands face catastrophe in Mariupol". The Economist. 21 Mart 2022. 24 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mart 2022. Ukrainian forces in Mariupol are vastly outnumbered, with 3,500 soldiers facing 14,000 invaders, around a tenth of the total estimated Russian force in the country. 
28. ^ . Fortune. 21 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
29. ^ "Over 8,000 Ukrainian troops, mercenaries were in Mariupol at time of encirclement — Shoigu". 22 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
30. ^ ^{a b} "Azov officer: Russian forces lost about 6,000 troops in Mariupol". The Kyiv Independent. 14 Mayıs 2022. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Mayıs 2022. 
31. ^ ^{a b} . VOA. 16 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
32. ^ "Mariupol mayor's aide challenges rebel claim of mass body find". BBC News. 31 Mayıs 2022. 18 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
33. ^ . news.yahoo.com. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
34. ^ "As part of exchanges with Russia, Ukraine received more than 400 bodies of soldiers". 19 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Temmuz 2022. 
35. ^ "Another operation was carried out to transfer the bodies of dead soldiers". 19 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
36. ^ "Another transfer of bodies took place: 17 fallen defenders returned". 12 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
37. ^ "Another 16 bodies of dead defenders who defended Mariupol were brought to Kyiv". 12 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
38. ^ "541 bodies of Ukrainian defenders brought back to Ukraine Commissioner for Missing Persons". 28 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 
39. ^ ^{a b} Nisan ortasında Azovstal kuşatmasının başlamasından önce 1000'den fazla kişinin teslim olduğu, [1] 10 Mayıs 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Azovstal kuşatmasının ardından 2.500'den fazla kişinin teslim olduğu, [2] 11 Haziran 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . ve toplam 3500'den fazla kişinin esir alındığı bildirildi.
40. ^ ^{a b c} . OHCHR. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
41. ^ ^{a b c} Regan, Helen; Khalil, Hafsa; Guy, Jack; Upright, Ed; Hammond, Elise; Vogt, Adrienne; Sangal, Aditi (17 Haziran 2022). . CNN. 17 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
42. ^ ^{a b c} . 17 Haziran 2022. 20 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
43. ^ ^{a b} "At least 22,000 civilians killed in Mariupol - mayor's adviser". Interfax-Ukraine. 25 Mayıs 2022. 25 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mayıs 2022. 
44. ^ ^{a b} . Radio Free Europe. Radio Liberty. 27 Mart 2022. 27 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
45. ^ Bondarenko, Khrystyna; Watson, Ivan; Stapleton, AnneClaire; Booth, Tom; Alasaar, Alaa (19 Mart 2022). "Mariupol residents are being forced to go to Russia, city council says". CNN, World (İngilizce). CNN. 19 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
46. ^ . Ukrayinska Pravda (İngilizce). 13 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2022. 
47. ^ . 20 Mayıs 2022. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
48. ^ . Sky News. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
49. ^ ^{a b} . ReliefWeb (İngilizce). 8 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2022. 
50. ^ ^{a b} Clarke, Mason; Barros, George; Stepanenko, Kateryna; Hird, Karolina (22 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 22 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2022. 
51. ^ ^{a b c} "Russia Says All Urban Areas of Mariupol Cleared of Ukrainian Forces". voanews.com. 16 Nisan 2022. 18 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
52. ^ . the Guardian (İngilizce). 9 Mart 2022. 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2022. 
53. ^ . www.aljazeera.com (İngilizce). 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2022. 
54. ^ . Interfax-Ukraine (İngilizce). 25 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2022. 
55. ^ ^{a b c} Holly Ellyatt (18 Nisan 2022). . CNBC. 18 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
56. ^ Hopkins, Valerie; Nechepurenko, Ivan; Santora, Marc (16 Mayıs 2022). "The Ukrainian authorities declare an end to the combat mission in Mariupol after weeks of Russian siege". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2022. 
57. ^ . the Guardian (İngilizce). 17 Mayıs 2022. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2022. 
58. ^ . РБК (Rusça). 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2022. 
59. ^ . finance.yahoo.com (İngilizce). 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2022. 
60. ^ . www.aljazeera.com (İngilizce). 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2022. 
61. ^ . AP NEWS (İngilizce). 17 Mayıs 2022. 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2022. 
62. ^ Mariupol a 'Pyrrhic victory' for Russia: military analyst (İngilizce), Deutsche Welle, 18 Mayıs 2022, 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 20 Mayıs 2022 
63. ^ Spencer, Richard (17 Mayıs 2022). "Defiance of Azovstal steelworks defenders ensures Putin wins only a pyrrhic victory". The Times (İngilizce). ISSN 0140-0460. 21 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
64. ^ Prince, Todd (18 Mayıs 2022). . RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 18 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2022. 
65. ^ "Ukraine ends Mariupol battle; Azovstal steel plant fighters evacuated…". Washington Post. 18 Mayıs 2022. 18 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2022. 
66. ^ Harrison, Virginia (17 Mayıs 2022). . The Guardian. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2022. 
67. ^ ^{a b} (PDF). 22 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2022. 
68. ^ Lourie, Richard (26 Ekim 2018). "Putin's bridge over troubled waters". The Globe and Mail. 19 Ocak 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2022. 
69. ^ . Middle East Institute (İngilizce). 27 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2022. 
70. ^ . France 24 (İngilizce). 1 Mart 2022. 13 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2022. 
71. ^ Blair, David (10 Mayıs 2014). . The Daily Telegraph. 10 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2022. 
72. ^ "Ukraine crisis: Kiev forces win back Mariupol". BBC News (İngilizce). 13 Haziran 2014. 21 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mayıs 2022. 
73. ^ . CNBC. 28 Ağustos 2014. 28 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2022. 
74. ^ "Ukraine fighting subsides after ceasefire agreement". The Irish Times (İngilizce). 25 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mayıs 2022. 
75. ^ . www.aljazeera.com (İngilizce). 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2022. 
76. ^ "Ukrainian forces launch offensive near Mariupol, east Ukraine: Kiev". Reuters (İngilizce). 10 Şubat 2015. 24 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Nisan 2022. 
77. ^ . KyivPost. 10 Şubat 2015. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2022. 
78. ^ . RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2022. 
79. ^ "Ukraine crisis: Kiev forces win back Mariupol". BBC News (İngilizce). 13 Haziran 2014. 21 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2022. 
80. ^ Pancevski, Bojan. "Kiev lets loose Men in Black". The Times (İngilizce). ISSN 0140-0460. 14 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2022. 
81. ^ . 5 Temmuz 2018. 5 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2022. 
82. ^ . the Guardian (İngilizce). 10 Eylül 2014. 10 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2022. 
83. ^ . web.archive.org. 24 Ocak 2016. 26 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2022. 
84. ^ . www.cbsnews.com (İngilizce). 22 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2022. 
85. ^ . France 24 (İngilizce). 25 Mart 2022. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2022. 
86. ^ . AP NEWS (İngilizce). 16 Mart 2022. 16 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2022. 
87. ^ Vasovic, Aleksandar (24 Şubat 2022). "Port city of Mariupol comes under fire after Russia invades Ukraine". Reuters. 26 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
88. ^ . UN News. 24 Şubat 2022. 1 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
89. ^ . www.ukrinform.net (İngilizce). 25 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
90. ^ . Interfax-Ukraine (İngilizce). 26 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
91. ^ . Ellenszél (Macarca). 25 Şubat 2022. 26 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
92. ^ . CNN (İngilizce). 25 Şubat 2022. 25 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
93. ^ . The Maritime Executive (İngilizce). 25 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
94. ^ . CNN (İngilizce). 27 Şubat 2022. 27 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2022. 
95. ^ . CBS News (İngilizce). 27 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2022. 
96. ^ . ABC News (İngilizce). 26 Şubat 2022. 27 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2022. 
97. ^ . GreekReporter.com (İngilizce). 26 Şubat 2022. 26 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2022. 
98. ^ Georgiopoulos (26 Şubat 2022). . Reuters (İngilizce). 27 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2022. 
99. ^ . www.ukrinform.net (İngilizce). 27 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2022. 
100. ^ . Associated Press (İngilizce). 27 Şubat 2022. 1 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2022. 
101. ^ Reuters (28 Şubat 2022). . Reuters (İngilizce). 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2022. 
102. ^ . ukrinform.net. 28 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2022. 
103. ^ . thedrive.com. 28 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2022. 
104. ^ . Özgür Avrupa Radyosu (Ukraynaca). 1 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2022. 
105. ^ Anna Mukhina; Mark Krutov (3 Mart 2022). ""Звоните в ФСБ". В Россию пошли первые "похоронки"". Radio Free Europe/Radio Liberty (Rusça). 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2022. 
106. ^ Potocka, Joanna (4 Mart 2022). "Rosyjski generał zabity przez snajpera na Ukrainie. Kim był Andriej Suchowiecki?" (Lehçe). 10 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Mart 2022. 
107. ^ . CNN (İngilizce). 1 Mart 2022. 4 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2022. 
108. ^ . 1 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
109. ^ Hunder, Max (30 Mart 2022). . 30 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi – www.reuters.com vasıtasıyla. 
110. ^ "Ukrainian city of Mariupol 'near to humanitarian catastrophe' after bombardment". BBC News. 2 Mart 2022. 2 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
111. ^ . CBS News (İngilizce). 2 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
112. ^ . Associated Press (İngilizce). 2 Mart 2022. 3 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
113. ^ Reuters (2 Mart 2022). . Reuters (İngilizce). 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
114. ^ . Euro Weekly News (İngilizce). 2 Mart 2022. 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
115. ^ ^{a b c} Gunter (2 Mart 2022). . bbc.com. 2 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
116. ^ . New York Post (İngilizce). 2 Mart 2022. 2 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
117. ^ . BBC News (İngilizce). 3 Mart 2022. 3 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2022. 
118. ^ . Reuters. 3 Mart 2022. 3 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2022. 
119. ^ . CNN. 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2022. 
120. ^ Reuters (4 Mart 2022). . Reuters (İngilizce). 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2022. 
121. ^ . ABC News (İngilizce). 4 Mart 2022. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2022. 
122. ^ . www.ukrinform.net (İngilizce). 4 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2022. 
123. ^ Drake, Andrew; Ebel, Francesca; Karmanau, Yuras; Chernov, Mstyslav (4 Mart 2022). "Reports: Russia to observe ceasefire in 2 areas of Ukraine". Associated Press. 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2022. 
124. ^ The Times of Israel, LiveBlog (5 March 2022, 11:39 am) Red Cross acting as ceasefire guarantor to allow evacuation of Mariupol, Volnovakha 6 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
125. ^ Hamza Mohamed and Nadim Asrar, Al Jazeera (5 Mar 2022) Russia-Ukraine live news: Mariupol evacuation halted 7 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
126. ^ Joel Gunter, Lviv Ukraine, BBC News (March 5, 2022) Siege of Mariupol: Fresh Russian attacks throw evacuation into chaos 6 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
127. ^ . BBC News. 5 Mart 2022. 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
128. ^ . BBC News (İngilizce). 5 Mart 2022. 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
129. ^ Reuters (5 Mart 2022). . Reuters (İngilizce). 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2022. 
130. ^ . Saskatoon StarPhoenix (İngilizce). Reuters. 5 Mart 2022. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
131. ^ ^{a b c} "Ukraine: Second attempt to evacuate civilians from Mariupol fails — live updates | DW | 06.03.2022". Deutche Welle. 6 Mart 2022. 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2022. 
132. ^ Gunter (6 Mart 2022). . BBC News. 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2022. 
133. ^ Braithwaite (6 Mart 2022). . CNN (İngilizce). 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2022. 
134. ^ . www.aljazeera.com (İngilizce). 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2022. 
135. ^ Today 7 Mar 2022. Today. BBC Radio 4. 7 Mart 2022. 7 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mart 2022. ICRC Director of Operation Dominik Stillhart: ... so far we have seen unfortunately only agreements in principle ... they have immediately broken down because they lack precision, they lack the kind of information and agreements over times, over roads, over whether people can go out or goods can come in, so all of these things need to be agreed in military to military talks in order for us to also be on the ground to facilitate the agreement between the parties ... we have been talking to them for days on end getting them to an agreement that is sufficiently precise so that it can then be implemented. ... We have a team in Mariupol on the ground ... the [corridor] road that was indicated to them was actually mined so therefore the agreement could not be implemented. That is why it is so important that the two parties have a precise agreement. 
136. ^ Rahman (7 Mart 2022). . Newsweek. 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2022. 
137. ^ Zaks (8 Mart 2022). . Agence France-Presse. The Times of Israel. 8 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2022. 
138. ^ . ctvnews.ca. Mariupol, Ukraine: CTV News. 9 Mart 2022. 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2022. 
139. ^ . BBC News (İngilizce). 8 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022. 
140. ^ . NPR (İngilizce). 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2022. 
141. ^ "Mariupol says children's hospital destroyed by Russian bombing". National Post (İngilizce). 9 Mart 2022. Erişim tarihi: 9 Mart 2022. 
142. ^ . AP NEWS (İngilizce). 9 Mart 2022. 10 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2022. 
143. ^ Harding (9 Mart 2022). . The Guardian. 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2022. 
144. ^ . Associated Press. BBC. 9 Mart 2022. 9 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022. 
145. ^ Chernov, Mstyslav; Karmanu, Yuras (12 Mart 2022). . Associated Press. 12 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2022. 
146. ^ Nedos, Vassilis. "Greek convoy makes it out of Mariupol | eKathimerini.com". www.ekathimerini.com (İngilizce). 11 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Mart 2022. 
147. ^ "Humanitarian corridor for Greek expatriates in Mariupol | eKathimerini.com". www.ekathimerini.com (İngilizce). 4 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mart 2022. 
148. ^ "Ukraine's Mariupol city says 2,187 residents killed since start of war". Reuters. Devdiscourse. 13 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Mart 2022. 
149. ^ "Ukraine's Mariupol says city's last reserves of food and water are running out". Reuters. 14 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Mart 2022. 
150. ^ Olga Gluschenko (13 Mart 2022). "Оборона Мариуполя: уничтожена бронетехника и живая сила врага". Ukrayinska Pravda (Rusça). 14 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Mart 2022. 
151. ^ . Hurriyet daily news. 13 Mart 2022. 13 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
152. ^ "First convoy of civilians escapes besieged Mariupol". Al Jazeera. 14 Mart 2022. 14 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Mart 2022. 
153. ^ Olga Gluschenko (15 Mart 2022). "ЗСУ відбили атаки на Маріуполь, знищили ворожу техніку і 150 загарбників – штаб". Ukrayinska Pravda (Ukraynaca). 14 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Mart 2022. 
154. ^ Rasheed, Jillian Kestler-D'Amours,Zaheena. "US warns China not to help Russia; Moscow-Kyiv talks to resume". www.aljazeera.com. 15 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Mart 2022. 
155. ^ Stewart, Will (14 Mart 2022). . www.standard.co.uk (İngilizce). 14 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022. 
156. ^ . Sky News (İngilizce). 15 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022. 
157. ^ . MSN (İngilizce). 17 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2022. 
158. ^ . PBS NewsHour (İngilizce). 18 Mart 2022. 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2022. 
159. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mart 2022. 
160. ^ Новости, Р. И. А. (18 Mart 2022). . РИА Новости (Rusça). 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2022. 
161. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mart 2022. 
162. ^ "Russia demands Mariupol lay down arms but Ukraine says no". The Toronto Star (İngilizce). 20 Mart 2022. ISSN 0319-0781. 19 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Mart 2022. 
163. ^ . 19 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
164. ^ Zelensky, Volodymyr. War Speeches I: February – March 2022. lmverlag. ISBN  – Google Books vasıtasıyla. 
165. ^ ^{a b} . news.yahoo.com (İngilizce). 19 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
166. ^ ^{a b c d e f} Bondarenko, Khrystyna; Watson, Ivan; Stapleton, AnneClair (21 Mart 2022). ""Bombs falling every 10 minutes," says Ukrainian officer in Mariupol". CNN World (İngilizce). Dnipro: CNN. 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
167. ^ Reuters (20 Mart 2022). "Mariupol says Russia forcefully deported thousands of people". Reuters (İngilizce). 21 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mart 2022. 
168. ^ "Russian forces bomb school sheltering 400 people in Mariupol, city council says" (İngilizce). CNN. 20 Mart 2022. 22 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mart 2022. 
169. ^ . LBC (İngilizce). 20 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2022. 
170. ^ Johnson, Sabrina (21 Mart 2022). . Metro (İngilizce). 21 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2022. 
171. ^ ^{a b c d} Schwirtz, Michael (24 Temmuz 2022). "Last Stand at Azovstal: Inside the Siege That Shaped the Ukraine War". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 26 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
172. ^ Altman, Howard (25 Mayıs 2022). . The Drive. 25 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
173. ^ . Інтерфакс-Україна. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
174. ^ . RTVE (İspanyolca). 28 Mart 2022. 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
175. ^ . Tass Russian News Agency (İngilizce). 28 Mart 2022. 28 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
176. ^ . 5 Nisan 2022. 5 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
177. ^ . Institute for the Study of War. 24 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
178. ^ . BBC News (İngilizce). 25 Mart 2022. 24 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2022. 
179. ^ . Institute for the Study of War (İngilizce). 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2022. 
180. ^ . RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 27 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2022. 
181. ^ Gall, Carlotta (27 Mart 2022). "As the war in Ukraine moves into its second month, fears grow of Mariupol's fall to Russia". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Nisan 2022. 
182. ^ . Engadget (İngilizce). 27 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2022. 
183. ^ . The Week (İngilizce). 28 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2022. 
184. ^ . Reuters. 28 Mart 2022. 28 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022. 
185. ^ "More Than 5,000 Civilians Killed in Mariupol, Mayor Says". TIME. 6 Nisan 2022. 7 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Nisan 2022. 
186. ^ Schreck, Adam; Rosa, Andrea (6 Nisan 2022). "Mariupol's dead put at 5,000 as Ukraine braces in the east". Associated Press. 7 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Nisan 2022. 
187. ^ . Portfolio.hu (Macarca). 28 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2022. 
188. ^ Frederick W. Kagan; George Barros; Kateryna Stepanenko (29 Mart 2022). . Institute for the Study of War. Institute for the Study of War. 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
189. ^ Mason Clark; George Barros; Karolina Hird (2 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 2 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
190. ^ ^{a b c d} . news.yahoo.com. 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
191. ^ . Eurasian Times. 6 Nisan 2022. 6 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 267 Ukrainian marines from the 503rd Battalion of the Ukrainian Naval Forces opted to surrender in the encircled Mariupol 
192. ^ ^{a b} Clark, Mason; Stepanenko, Kateryna; Hird, Karolina (7 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 7 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
193. ^ Saul, Jonathan (5 Nisan 2022). "Foreign ship sinks in Mariupol after missile attacks, says flag registry". The Globe and Mail – www.theglobeandmail.com vasıtasıyla. 
194. ^ Mason Clark; Kateryna Stepanenko (8 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 8 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
195. ^ Frederick W. Kagan; George Barros; Kateryna Stepanenko; Karolina Hird (9 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 9 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
196. ^ Mason Clark; Kateryna Stepanenko; Karolina Hird (10 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 10 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
197. ^ Mason Clark; Karolina Hird; George Barros (10 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 12 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
198. ^ Emmanuel Peuchot (11 Nisan 2022). . Moscow Times. 11 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2022. 
199. ^ . 24 Happenings. 11 Nisan 2022. 11 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. About 160 Marines surrendered to the Ukrainian Armed Forces (APU) in Mariupol. 
200. ^ ^{a b c} "Басурин сообщил об убийстве в Мариуполе командира 36-й бригады морской пехоты ВС Украины" [Basurin announced the murder in Mariupol of the commander of the 36th Marine Brigade of the Armed Forces of Ukraine]. Tass (Rusça). 17 Nisan 2022. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
201. ^ ^{a b} . SOFREP. 14 Nisan 2022. 14 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
202. ^ ^{a b c d} Mason Clark; Kateryna Stepanenko; Karolina Hird (13 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
203. ^ . Interfax-Ukraine. 13 Nisan 2022. 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
204. ^ George Grylls; Charlie Parker (12 Nisan 2022). "Briton Aiden Aslin 'surrenders' in Mariupol as he runs out of food". The Times. 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
205. ^ ^{a b} Petr Ermilin (12 Nisan 2022). "More than 1,000 Ukrainian Marines voluntarily surrendered in Mariupol". Pravda. 12 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
206. ^ Peter Graff; William Maclean; Cynthia Osterman (13 Nisan 2022). "Russia says 1,026 Ukrainian marines surrendered in Mariupol". Reuters. 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
207. ^ Ronald Popeski; Robert Birsel (13 Nisan 2022). "Chechen chief Kadyrov says over 1,000 Ukrainian marines surrender in Mariupol". Reuters. 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
208. ^ Elena Teslova (14 Nisan 2022). . aa.com.tr. 14 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. This means a total of 1,160 Ukrainian soldiers and officers laid down their weapons in Mariupol on Wednesday 
209. ^ Нестор Дим (13 Nisan 2022). [Nurses of the 36th Brigade in Mariupol: Some joined forces with Azov, some went on a breakthrough, many were taken prisoner]. Novynarnia (Ukraynaca). 12 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2022. 
210. ^ Aditi Sangal; Adrienne Vogt; Helen Regan; Matias Grez; Jeevan Ravindran; Laura Smith-Spark; Maureen Chowdhury; Mike Hayes (13 Nisan 2022). "Ukrainian commanders defending Mariupol say their units were able to link up despite relentless attacks". Cable News Network. 14 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
211. ^ "Mariupol commercial sea port fully liberated from Azov regiment's Nazi fighters". Tass. 13 Nisan 2022. 13 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
212. ^ ^{a b c} Mason Clarke; George Barros (17 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 17 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
213. ^ Aditi Sangal; Adrienne Vogt; Helen Regan; Matias Grez; Jeevan Ravindran; Laura Smith-Spark; Maureen Chowdhury; Mike Hayes (13 Nisan 2022). "Ukrainian commanders defending Mariupol say their units were able to link up despite relentless attacks". Cable News Network. 14 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
214. ^ . news.yahoo.com. 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
215. ^ Марк Ворошилов (12 Nisan 2022). . Диалог.UA [dialog.ua]. 12 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
216. ^ Drozd, Yulia (15 Nisan 2022). "Ukrainian commander issues urgent plea in Mariupol". ABC News (İngilizce). ABC News Network. 18 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
217. ^ . ukrinform.net. 15 Nisan 2022. 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
218. ^ "'Fortress in a city': steel plant becomes Ukrainian hold-out in Mariupol". The Guardian. 15 Nisan 2022. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
219. ^ ^{a b} Frederick W. Kagan; Kateryna Stepanenko; Karolina Hird (16 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 16 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
220. ^ ^{a b} Adam Schreck; Mystyslav Chernov (18 Nisan 2022). "Ukrainian defenders in Mariupol defy surrender-or-die demand". The Associated Press. 17 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
221. ^ "Ukraine war: Mariupol defenders will fight to the end says PM". BBC. 18 Nisan 2022. 18 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2022. 
222. ^ Mason Clarke; George Barros; Karolina Hird (20 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 20 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2022. 
223. ^ Schreck, Adam (21 Nisan 2022). . AP NEWS (İngilizce). 21 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2022. 
224. ^ . Reuters (İngilizce). Thomson Reuters. 21 Nisan 2022. 21 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2022. 
225. ^ Yvette Tan (21 Nisan 2022). "Steelworks battle was militarily irrelevant to Russia - former armed forces chief". BBC News. 1 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Nisan 2022. 
226. ^ Michael Schwirtz (22 Nisan 2022). "Inside Azovstal Plant, Ukrainian Sergeant Prays for Rescue". Yahoo! News. 26 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Nisan 2022. 
227. ^ David Keyton; Yesica Fisch (23 Nisan 2022). "Ukraine battered again; Zelenskyy says US officials to visit". Associated Press. 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Nisan 2022. 
228. ^ Frederick W. Kagan; Kateryna Stepanenko; Karolina Hird (23 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 23 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2022. 
229. ^ ^{a b} Connor Sephton (23 Nisan 2022). . Sky News (İngilizce). 23 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2022. 
230. ^ Mason Clarke; Kateryna Stepanenko (24 Nisan 2022). . Institute for the Study of War. 24 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2022. 
231. ^ "Mariupol steel plant suffers "heaviest airstrikes so far," Ukrainian official says". 29 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Mayıs 2022. 
232. ^ "600 injured in recent bombing of Azovstal steel plant, Mariupol mayor says". 29 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Mayıs 2022. 
233. ^ . UN News (İngilizce). 1 Mayıs 2022. 1 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2022. 
234. ^ ^{a b} "Go inside the civilian evacuation of Mariupol's besieged Azovstal steel plant". ABC News (İngilizce). 1 Mayıs 2022. 3 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mayıs 2022. 
235. ^ "Twenty civilians leave besieged Azovstal steel plant". 1 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Mayıs 2022. 
236. ^ "Mariupol civilians leave besieged Azovstal steelworks". 1 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Mayıs 2022. 
237. ^ Thomas, Trisha (30 Nisan 2022). . ABC News (İngilizce). 30 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2022. 
238. ^ "At least 100 civilians evacuated from Azovstal plant in Mariupol, Zelenskyy says". ABC News (İngilizce). 1 Mayıs 2022. 3 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Mayıs 2022. 
239. ^ David Vergun (2 Mayıs 2022). "Russians Make Minimal Progress in the Donbas, DOD Official Says". U.S. Department of Defense. 3 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Mayıs 2022. 
240. ^ Matt Seyler (2 Mayıs 2022). "Russians leaving Mariupol, progress in Donbas 'minimal at best': US". ABC News. 18 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Mayıs 2022. 
241. ^ . www.ukrinform.net (İngilizce). 3 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
242. ^ "Ukraine war: Zelensky plea as Russians seek Mariupol endgame". BBC. 4 Mayıs 2022. 11 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
243. ^ . Ukrayinska Pravda (İngilizce). 4 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2022. 
244. ^ "Russian troops enter Azovstal plant, top Ukrainian lawmaker says". Reuters. 5 Mayıs 2022. 5 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
245. ^ "Ukraine war: 300 civilians evacuated from Mariupol after Russia opens humanitarian corridors". Sky News. 5 Mayıs 2022. 9 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
246. ^ "'Seemed like goodbye': Mariupol defenders make their stand". Associated Press. 5 Mayıs 2022. 11 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
247. ^ "Ukraine loses contact with Azovstal defenders as Russian troops storm steelworks". The Telegraph. 5 Mayıs 2022. 9 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
248. ^ "Fresh Rescue Efforts Under Way at Ukraine's Azovstal Steel Plant". Wall Street Journal. 6 Mayıs 2022. 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
249. ^ . DW (Deutsche Welle) (İngilizce). Deutsche Welle. 7 Mayıs 2022. 7 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2022. 
250. ^ Toman, Siobhan (7 Mayıs 2022). . BBC News (İngilizce). BBC World Services. 6 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2022. 
251. ^ Lister, Tim; Presniakova, Julia; Voitovych, Olga (7 Mayıs 2022). ""All women, children and elderly" have been evacuated from Azovstal, Ukrainian government says". CNN World News. CNN (Cable News Network). 12 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mayıs 2022. 
252. ^ . aljazeera (İngilizce). 8 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2022. 
253. ^ . NT News (İngilizce). 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2022. 
254. ^ . news.yahoo.com (İngilizce). 10 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2022. 
255. ^ . Euronews. 10 Mayıs 2022. 10 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
256. ^ . Al Arabiya English (İngilizce). 10 Mayıs 2022. 10 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2022. 
257. ^ Stepanenko, Kateryna; Hird, Karolina; Kagan, Frederick W. (12 Mayıs 2022). . Institute for the Study of War. 12 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2022. 
258. ^ Stepanenko, Kateryna; Kagan, Frederick W. (13 Mayıs 2022). . Institute for the Study of War. 13 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2022. 
259. ^ . B92.net. 18 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
260. ^ Hopkins, Valerie; Nechepurenko, Ivan; Santora, Marc (16 Mayıs 2022). "Ukrainian authorities declare an end to the combat mission in Mariupol after weeks of Russian siege". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2022. 
261. ^ . The Jerusalem Post (İngilizce). 16 Mayıs 2022. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2022. 
262. ^ . Sydney Morning Hearld (İngilizce). 17 Mayıs 2022. 16 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
263. ^ Reuters (17 Mayıs 2022). "Azovstal siege ends as hundreds of Ukrainian fighters surrender". Reuters (İngilizce). 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2022. 
264. ^ . International Committee of the Red Cross. 19 Mayıs 2022. 19 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2022. 
265. ^ . Institute for the Study of Warfare. 18 Mayıs 2022. 18 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2022. 
266. ^ Ljunggren, David (21 Mayıs 2022). . 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi – www.reuters.com vasıtasıyla. 
267. ^ . РБК. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
268. ^ . 18 Mayıs 2022. 18 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi – www.reuters.com vasıtasıyla. 
269. ^ . english.news.cn. 19 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
270. ^ . 20 Mayıs 2022. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi – Le Monde vasıtasıyla. 
271. ^ . The Week (İngilizce). 21 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2022. 
272. ^ . Institute for the Study of Warfare. 23 Mayıs 2022. 23 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2022. 
273. ^ . 26 Mayıs 2022. 26 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
274. ^ "Russia says civil vessels may use Mariupol port, mine danger lifted". Reuters. 26 Mayıs 2022. 27 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mayıs 2022. 
275. ^ [The DPR announced the strike of the Armed Forces of Ukraine on the colony with prisoners of war in Yelenovka. 53 deaths reported]. Meduza (Rusça). 29 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2022. 
276. ^ "Масова загибель українських полонених в Оленівці. Що відомо" [Mass death of Ukrainian prisoners in Olenivka. What is known]. BBC News Україна (Ukraynaca). 29 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Temmuz 2022. 
277. ^ Lister, Tim; Kesaieva, Julia; Pennington, Josh (30 Temmuz 2022). . (İngilizce). 29 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2022. 
278. ^ [Ukraine accuses Russia of attacking the colony in Yelenovka and killing prisoners]. Радио Свобода (Rusça). 29 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2022. 
279. ^ Lonas, Lexi (30 Nisan 2022). "Ukrainian parliament warns Mariupol residents endangered by 'medieval living conditions' amid siege". . 26 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2022. 
280. ^ ^{a b} "ВОЗ готовится к вспышкам холеры в Мариуполе. Что это значит для России?" [WHO prepares for cholera outbreaks in Mariupol. What does this mean for Russia?]. BBC (Rusça). 20 Mayıs 2022. 7 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2022. 
281. ^ Peseckyte, Giedre (18 Mayıs 2022). "Cholera outbreak: A new health concern in war-torn Ukraine". . 7 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2022. 
282. ^ Thebault, Reis (6 Haziran 2022). "Cholera fears prompt quarantine in Mariupol, official says". The Washington Post. 7 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2022. 
283. ^ "Ukraine reports deaths of 24 more children in Mariupol". Reuters. 11 Haziran 2022. 12 Haziran 2022 tarihinde kaynağından