Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Muş (Ermenice: Մուշ, Kürtçe: Mûş), Muş ilinin merkezi olan şehir ve aynı isimli merkez ilçesidir. İlin batısında yer alır. Çavuş Dağı'nın kuzeydoğu eteklerinde kurulmuş olan kentin tarihsel çekirdeği kalenin çevresidir. İstasyonun yer aldığı Muş Ovası'na doğru sekiler halinde gelişen kentin eski ve yeni kısımları arasında 200 m yükseklik farkı vardır.
| Muş | |
|---|---|
Şehir | |
 Muş'tan bir görünüm (Eylül 2005) | |
 Muş ilçe haritası | |
| Ülke |  Türkiye |
| Bölge | Doğu Anadolu |
| İl | Muş |
| İdare | |
| • Belediye başkanı | (Dem Parti) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 2729 km² |
| Rakım | 1400 m |
| Nüfus (2019)(TÜİK) | |
| • Toplam | 195,323 |
| • Yoğunluk | 1.6/km² |
| Zaman dilimi | (UDAS) |
| Posta kodu | 49000 |
| Alan kodu | 0436 |
| Plaka kodu | 49 |
Resmî site Muş Belediyesi | |
Muş Ovası'nın kenarında kurulan bu Doğu Anadolu Bölgesi şehri, lalesi ve üzümü ile tanınır. Kent ve daha çok il Selçuklu dönemi eserleri; Malazgirt Savaşı ve Alparslan ile özdeşleşmiştir. Muş ilçesi, kuzeyden Varto; doğudan Bulanık, Hasköy ve Korkut ile komşudur. Malazgirt ilçesi ile sınırı yoktur. Solhan, Kulp ve Hınıs ile de sınırdaştır.
Muş, 1929 yılında Bitlis vilayetinden ayrılarak kurulan ilin merkezi haline gelmiştir. 2008 itibarıyla merkez nüfusu 70 bin dolaylarındadır. Coğrafi açıdan, Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat-Van Bölümü içerisinde yer alır. Muş ili ve şehri ayrıca Doğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Projesi içinde yer almaktadır.
Etimoloji
Muş isminin nereden geldiğine yönelik farklı tezler vardır. Ancak bunlardan en çok kabul göreni, Muşkilerden geldiğine yönelik olanıdır. Muşki kavmi, Muş güneyi dağlarında barınmışlar ve kuvvetli bir ihtimalle de bugün Kızıl Ziyaret tepesinde bulunan kaleyi de onlar yapmışlardır. Bu kale daha sonra I. Süleyman tarafından yıkılmıştır. Muş çevresinde bulunan birçok tarihî eserde Muşkilerin alameti olduğu söylenen yonca kabartmasına rastlamak mümkündür.
Tarihçe
Asur kaynaklarına göre Muş yöresi MÖ 13. yüzyılda Urartulara bağlı Nairi ülkesinin sınırları içerisindeydi. Daha sonraki kaynaklarda Taron adıyla geçen yöre sırasıyla İskit, Med, Pers, Makedon, Selevkos, Roma, Part, Arsakes ve Bizans yönetiminde kaldı. Birkaç kez Romalılar ile Partlar ve Bizanslılar ile Sasaniler arasında el değiştirdi. Daha sonra Emevilerin ve Abbasilerin egemenliğine girdi. Daha sonra göçebe Türkmen topluluklar yöreye yerleşmeye başladı. Türkmenler geldiğinde yörede Ermeniler vardı.
Malazgirt Meydan Muharebesi'nden sonra Selçuklu toprağı haline gelen Muş kenti, Sökmenoğulları (Ahlatşahlar) daha sonra da Eyyubiler egemenliğine girdi. Şehir 13. yüzyılda Anadolu Selçukluları tarafından imar edildi. Kısa süre sonra Moğollar (İlhanlılar) tarafından yağmalanan şehir daha sonra da Timurlularca yağmalandı. Karakoyunlu ve Akkoyunlu egemenliğinin ardından kısa süre Safevilere bağlanan kent, Safevilerin karşısında yer alan Şerefhanların etkisiyle 1514'te Osmanlı egemenliğine girdi. 19. yüzyıl sonlarında Bitlis vilayetine bağlandı. Osmanlı döneminde nüfusun nispi çoğunluğunu Ermeniler oluşturuyordu.
1916-1917 yılında Rusların ve Ermenilerin nüfuz bölgesi olan şehir, Ermeni tehcirine sahne oldu. Kurtuluş Savaşı sırasında 1920 yılında yörede Hallo Ayaklanması yaşandı. Bu olaylardan sonra 1924 yılında şehir, il merkezi yapıldı. Daha sonra Şeyh Said Ayaklanması yaşanan yörede, kısa süreliğine tekrar Bitlis'e bağlanan şehir, 1929'da tekrar il merkezi oldu.
Daha önceleri Muş il merkezine bağlı bir köy olan Yeşilce, 2010 yılı sonunda mahalleye dönüştü.
Nüfus
1893 yılı Osmanlı nüfus sayımına göre Muş Sancağı'nda yaşayan kişi sayısı 99.560 kişidir. Bunların çoğunluğu (%54) Ermenilerden oluşmaktadır. Muş'taki toplam Ermeni nüfusu 53.776 kişiyi bulmaktadır. Muş'taki Kürt ve Türk nüfusu ise toplam 42.647 kişidir (%43).
19. yüzyılın sonlarında çoğunluğunu Ermeniler'in oluşturduğu şehrin nüfusu 27 bin civarındaydı. Savaşlar ve kıtlık nedeniyle sürekli azalan bir nüfus seyri izleyen şehrin 1950'deki nüfusu 7.050'ydi. 1955'te 10.888'e, 1965'te 15.687'ye, 1970'te 23.058'e yükselmiştir. Aniden yükselişe geçmesinin nedeni il merkezi olması nedeniyle ilçelerden ve özellikle Varto'dan gelen göçlerdir. 1980'de şehir nüfusu 40 bini, 1990'da 45 bini, 2000'de de 67 bini aştı. Bu kadar hızlı nüfus artışının sebebi yine kırsaldan gelen göçtür. 2007 sonunda nüfus 70 bine yaklaşmıştır. Nüfusun çoğunluğu Kürt kökenlidir. Kentte diğer önemli nüfusu da Türkler (büyük bir kısmı yerli, kalanı ise Karapapaklar ve Balkan Muhacirleri), Araplar ve Sünni Zazalar oluşturur.[]
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| Muş ilçesi (Bitlis) | |||
| 1927 | 21.499 | 4.277 | 17.222 |
| Muş merkez ilçesi | |||
| 1935 | 28.009 | 5.158 | 22.851 |
| 1940 | 29.611 | 5.681 | 23.930 |
| 1945 | 33.825 | 5.040 | 28.785 |
| 1950 | 45.354 | 7.050 | 38.304 |
| 1955 | 58.308 | 10.888 | 47.420 |
| 1960 | 72.319 | 11.965 | 60.354 |
| 1965 | 85.991 | 15.687 | 70.304 |
| 1970 | 103.641 | 23.058 | 80.583 |
| 1975 | 122.610 | 27.761 | 94.849 |
| 1980 | 146.527 | 40.977 | 105.550 |
| 1985 | 165.895 | 42.159 | 123.736 |
| 1990 | 140.953 | 44.019 | 96.934 |
| 2000 | 171.023 | 67.927 | 103.096 |
| 2007 | 167.978 | 70.509 | 97.469 |
| 2008 | 168.817 | 69.507 | 99.310 |
| 2009 | 172.535 | 72.774 | 99.761 |
| 2010 | 173.771 | 74.902 | 98.869 |
| 2011 | 180.767 | 81.918 | 98.849 |
| 2012 | 179.534 | 81.764 | 97.770 |
| 2013 | 182.883 | 84.121 | 98.762 |
| 2014 | 186.097 | 88.409 | 97.688 |
| 2015 | 188.550 | 91.126 | 97.424 |
| 2016 | 189.606 | 93.052 | 96.554 |
| 2017 | 190.814 | 95.717 | 95.097 |
| 2018 | 193.394 | 107.470 | 85.924 |
| 2019 | 195.323 | 111.927 | 83.396 |
| 2020 | 197.555 | 114.231 | 83.324 |
Ekonomi
Muş kenti, ekonomik açıdan geri kalmış şehirlerdendir. İklimsel ve coğrafi özellikler sebebiyle ekonomik gelişme gösterememektedir. Muş ilinde sanayi gelişmemiştir. Kent ekonomisinde sanayi ve ticaret tüm sektörün %10'unu, hizmet sektörü ise %70'ini oluşturmaktadır. Merkez köyler de katıldığında hizmet sektörü yerini tarım sektörüne bırakır.
Merkez ilçe genelinde ekonomik yapı temelde tarım ve hayvancılıka dayalıdır ve halkın büyük kısmı kırsal alanda yaşadığı için, merkez ilçe nüfusu düşüktür. Tarım ve hayvancılık da büyük ölçüde geleneksel yöntemlerle yapıldığı için verim çok düşüktür. Muş ovasında yetiştirilen ürünler, şekerpancarı, nohut ve tahıldır. Bunun yanında tütün üretimi de yapılmaktadır.
Muş‘ta kişi başına düşen gelir 578 Dolar’dır. Karasal ve sert bir iklime sahip olan Muş kentinde, hayvancılığa dayalı sanayi geliştirilmesi ve üniversiteye önem verilmesi planlanmaktadır. Ancak hayvancılığın geliştirilmesi ve hayvancılıktan verim alınması için çalışmalar yapılması da gündeme gelmektedir. Kurulan Muş Alparslan Üniversitesi'nin kente canlılık katması beklenmektedir.
Şeker fabrikası bölgenin önemli sanayi tesisidir. Süt ürünleri, un, yem, çivi ve tel fabrikası yanında kırsal kesimdeki el tezgâhlarında dokunan halılar ekonomiye katkıda bulunur.
Spor
Şehrin en büyük ve en köklü spor kulüplerinden Muşspor, 1984'te kurulmuş (1990-1991) sezonunda Zeki Eker’in başkanlığı döneminde 3. Lig 2. Grup'ta şampiyon olan kulüp, tarihinde ilk kez 2. Lig'e (Şu an ki 1. Lig) yükselmiştir. 2006'da kapanmıştır. 2015'te ise Muş 1984 Muşspor kurulmuştur.
Eğitim
Muş'ta kayıtlı 305.010 kişinin %89,5'i okuma-yazma bilmektedir. Bu oran erkeklerde %97,7 iken kadınlarda %89,5 oranındadır. Muş'ta 8.774 öğrenci taşımalı eğitimden yararlanmaktadır. 14.736 öğrenci muhtelif okul pansiyonlarında konaklamaktadır. Muş'ta 5.638 öğretmen görev yapmakta olup 1.342 öğretmen ihtiyacı bulunmaktadır. Muş'ta yükseköğretim sınavlarına girip de yerleşen öğrencilerin oranı %58,71 oranındadır. Bu oranla Türkiye'de 75. sıradadır.
Muş genelinde 16 adet okulöncesi eğitim kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %22,37'dir.
Muş genelinde 457 adet ilkokul kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %99,9'dur.
Muş genelinde 192 adet ortaokul kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %86,46'dır.
Muş genelinde 44 adet ortaöğretim kurumu bulunmaktadır. Okullaşma oranı %42,42'dir.
Muş genelinde 1 rehberlik araştırma merkezi, 6 halk eğitim merkezi, 1 , 2 , 5 öğretmenevi, 8 öğrenci yurdu (pansiyonlu okullar hariç), 1 özel etüt merkezi, 8 özel eğitim kurumu, 11 özel mts kursu, 14 özel eğitim ve rehabilitasyon merkezi, 3 özel muhtelif kurs bulunmaktadır.
Şehirde Muş Alparslan Üniversitesi, yükseköğretim alanında faaliyet göstermektedir. Üniversitede Türkiye geneline göre önlisans programlarının kontenjanları fazla olması dikkat çekmektedir. Eğitim Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, İslami İlimler Fakültesi, İletişim Fakültesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Spor Bilimleri Fakültesi, Uygulamalı Bilimler Fakültesi gibi fakülte birimlerinden ve Fen Bilimleri Enstitüsü, Sosyal Bilimler Enstitüsü gibi enstitü birimlerinden oluşmaktadır. Toplamda ise 9 fakülte, 6 yüksekokul, 14 araştırma merkezi, 114 bölüm ve 2 enstitü ile eğitime devam etmektedir. Üniversitede toplam 467 öğretim elemanı görev yapmaktadır. Yaklaşık 9.887 lisans ve 178 yükseklisans öğrenci mevcudu ile şehrin ekonomisine ve kültürüne önemli katkılarda bulunmaktadır. 3 yükseköğretim yurdunda 2.038 öğrenci konaklamaktadır. Üniversite, hem dünya hem de ülke çapında "gelişmemiş üniversiteler" kategorisinde bulunmasına rağmen bütçesinin büyük bir kısmını İslami İlimler Fakültesine harcadığı yönünde eleştirilmeltedir.
Muş'taki en önemli eğitim sorunu, bölge halkının sosyo-ekonomik sıralamada son sıralarda yer almasıdır. Bu durum da insanların eğitim için harcama yapmak yerine devlet yatırımlarını beklemesine neden olmaktadır. Muş eğitimindeki diğer önemli sorun ise nicelik ve nitelik farkının en fazla olduğu illerden biri olmasıdır. Bu konuda sık sık eleştirilen milli eğitim müdürlüğü ise iktidar tarafından desteklenen ve sarı sendikalar içinde yer alan Eğitim Bir-Sen sendikasının yardımıyla yöneticileri görevlendirmektedir. Sonuç olarak -diğer sendikaların raporlarında tespit edildiği üzere- yöneticilik görevi için yeterli birikimi olmayan, liyakatsiz ve siyasi eğilimli kişiler; yönetici yapılmakta ve niteliksiz (göstermelik) çalışmalar ortaya koymaktadır. Diğer yandan bu yöneticilere tepki geliştiren öğretmenler, birçok faaliyete katılmamayı tercih etmektedir. Bu da bir diğer önemli sorun olan mobbingi ortaya çıkarmaktadır. Muş, eğitimde mobbing oranlarının en yüksek olduğu illerden biridir. Usulsüz yöntemlerle yönetici olan kişiler, kendilerini kanıtlamak adına nicel verilerin yükseltilmesi için öğretmenlere angarya görevler vererek baskı kurmakta ve bu durum da öğretmenlerin bölgede veya okulda kalma süresini düşürmektedir.
Muş'ta görev alan eğitimciler genel olarak üç sendika altında gruplaşmıştır: Türk Eğitim-Sen, Eğitim Bir-Sen, Eğitim Sen. İktidar yanlısı olan ve sarı sandikalar içinde yer alan Eğitim Bir-Sen, il genelinde birçok usulsüz atamaya karışmasıyla eleştirilmektedir. Aynı soy isimli birçok kişi yöneticilik görevlerini sürdürmekte, yerli yöneticilerin müteahhitlik gibi meslek dışı işlerle ihaleler gerçekleştirmesi ve özel kurumlarda usulsüz çalışmaları kamu vicdanına dokunmaktadır. Bakanlık tarafından ise bu olaylara herhangi bir müdahalede bulunulmamış, yalnızca öğretmenlerin bölgede bulunma süresi arttırılmış ve aile birleştirme hakkından yararlanmaları engellenmiştir.
Kültür
Muş lalesi, şehrin önemli tanıtım objesidir. , Muş'un Türkiye çapında markalaşmasına öncülük eden bir kültürel değeridir. Muş lalesi Nisan sonu ile Mayıs başlarında çiçek açar ve 15 günlük kısa bir ömrü vardır. Her yıl Mayıs ayında festival düzenlenir.
Muş üzümü de meşhur ürünüdür. Üzümcülüğün gelişmesi için çalışmalar yapılmaktadır.
Muş yöresi, halkoyunları açısından halay bölgesine girer. Tipik Doğu Anadolu halay oyunları bu yörede de görülür.
Turizm
Kent merkezinde çokça eski eserlere rastlamak mümkündür. Yıldızlı Han, Muş kent merkezinde yukarı çarşıda yer alır. 1307'de yapıldığı kayıtlara geçmiştir. Selçuklu dönemi eseridir. Bir bölümü yıkılmıştır. Aslanlı Han diğer bir Selçuklu eseridir. Bu hanın yanında Alaeddin Bey Çeşmesi ile Alaeddin Bey camisi yer alır. Alaeddin Bey Hamamı ve Ulu Cami ile Hacışeref Camisi diğer eski camilerindendir. Şehir merkezinde önemli türbeler de vardır. İbrahim Samidi ve Şeyh Muhammed-i Mağribi gibi. Şehir silüetine, Alaeddin Bey damgasını vurmuştur.
Merkez ilçede bulunan diğer kültürel varlıklar şunlardır; Dere Kilisesi, Surp Karabet Manastırı, Hasbet Kalesi, Mercimek Kalesi, Muşet Kalesi, Alaeddin Cami, Hacı Şeref Cami ve Şadırvanı, Muş Ulu Camii, İbrahim Samidi Türbesi, Kesik Baş Türbesi, Şeyh Halil Türbesi, Şeyh Muhammed-i Mağribi Türbesi, Alaeddin Bey Hamamı, Dere Hamamı, Arslanlı Han, Yıldızlı Hanı, Alaeddin Cami Çeşmesi, Murat Köprüsü. Mercimek Kalesi Höyüğü de Merkez İlçede bulunan kültürel varlıklar içerisindedir.
Murat Köprüsü Muş-Varto yolu üzerindedir. 12 gözlü olup 143 metredir. Çengilli köyünde bulunan adlı kilise ise yıl içindeki günleri simgelediği yönünde bilinen 360 odadan oluşmaktadır.
Sivil Mimarlık örneği yapıları ise, Anadolu Lisesi ve Atatürk İlkokulunun binaları örnek gösterilebilir. Öte yandan, Tahsin Saraç Evi bir diğer örnektir.
Ulaşım
Van ve Bitlis'i batıdaki üzerinden Bingöl'e bağlayan karayolu şehirden geçer. Bu yol bir noktada Hınıs üzerinden Erzurum'a bağlanır. Ayrıca şehrin en önemli ulaşım araçlarından biri de Muş Havalimanı'dır. (IATA: MSR, ICAO: LTCK) 1992 yılında hizmete giren havalimanı şehir merkezine 18 km uzaklıktadır.
| Adana | Ankara | Bingöl | Erzurum | Diyarbakır | İstanbul | İzmir | Trabzon | Samsun | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 747 | 1.015 | 114 | 246 | 259 | 1.422 | 1.563 | 547 | 825 | |||||
| Kaynak: | |||||||||||||
Şehre demir yolu ile ulaşmak da mümkündür. Buradan Van Gölü Ekspresi geçer.
Dış bağlantılar
Notlar
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Temmuz 2009.
- ^ a b c d Türkiye İller Ansiklopedisi, 2. Cilt, Milliyet Yayınları, s. 296
- ^ "Yeşilce mahalle oldu". mus.gen.tr. 1 Aralık 2010. 5 Aralık 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
- ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016.
- ^ . (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
- ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f
- "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Merkez Nüfusu - Muş". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Muş Merkez Nüfusu". nufusune.com.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Mus Ermenice Մուշ Kurtce Mus Mus ilinin merkezi olan sehir ve ayni isimli merkez ilcesidir Ilin batisinda yer alir Cavus Dagi nin kuzeydogu eteklerinde kurulmus olan kentin tarihsel cekirdegi kalenin cevresidir Istasyonun yer aldigi Mus Ovasi na dogru sekiler halinde gelisen kentin eski ve yeni kisimlari arasinda 200 m yukseklik farki vardir MusSehirMus tan bir gorunum Eylul 2005 Mus ilce haritasiUlke TurkiyeBolgeDogu AnadoluIlMusIdare Belediye baskani Dem Parti Yuzolcumu Toplam2729 km Rakim1400 mNufus 2019 TUIK Toplam195 323 Yogunluk1 6 km Zaman dilimiUTC 03 00 UDAS Posta kodu49000Alan kodu0436Plaka kodu49Resmi site Mus Belediyesi Mus Ovasi nin kenarinda kurulan bu Dogu Anadolu Bolgesi sehri lalesi ve uzumu ile taninir Kent ve daha cok il Selcuklu donemi eserleri Malazgirt Savasi ve Alparslan ile ozdeslesmistir Mus ilcesi kuzeyden Varto dogudan Bulanik Haskoy ve Korkut ile komsudur Malazgirt ilcesi ile siniri yoktur Solhan Kulp ve Hinis ile de sinirdastir Mus 1929 yilinda Bitlis vilayetinden ayrilarak kurulan ilin merkezi haline gelmistir 2008 itibariyla merkez nufusu 70 bin dolaylarindadir Cografi acidan Dogu Anadolu Bolgesi nin Yukari Murat Van Bolumu icerisinde yer alir Mus ili ve sehri ayrica Dogu Anadolu Bolgesi Kalkinma Projesi icinde yer almaktadir EtimolojiMus isminin nereden geldigine yonelik farkli tezler vardir Ancak bunlardan en cok kabul goreni Muskilerden geldigine yonelik olanidir Muski kavmi Mus guneyi daglarinda barinmislar ve kuvvetli bir ihtimalle de bugun Kizil Ziyaret tepesinde bulunan kaleyi de onlar yapmislardir Bu kale daha sonra I Suleyman tarafindan yikilmistir Mus cevresinde bulunan bircok tarihi eserde Muskilerin alameti oldugu soylenen yonca kabartmasina rastlamak mumkundur TarihceKasaba oldugu donemden Mus un genel gorunumu 1923 Asur kaynaklarina gore Mus yoresi MO 13 yuzyilda Urartulara bagli Nairi ulkesinin sinirlari icerisindeydi Daha sonraki kaynaklarda Taron adiyla gecen yore sirasiyla Iskit Med Pers Makedon Selevkos Roma Part Arsakes ve Bizans yonetiminde kaldi Birkac kez Romalilar ile Partlar ve Bizanslilar ile Sasaniler arasinda el degistirdi Daha sonra Emevilerin ve Abbasilerin egemenligine girdi Daha sonra gocebe Turkmen topluluklar yoreye yerlesmeye basladi Turkmenler geldiginde yorede Ermeniler vardi Malazgirt Meydan Muharebesi nden sonra Selcuklu topragi haline gelen Mus kenti Sokmenogullari Ahlatsahlar daha sonra da Eyyubiler egemenligine girdi Sehir 13 yuzyilda Anadolu Selcuklulari tarafindan imar edildi Kisa sure sonra Mogollar Ilhanlilar tarafindan yagmalanan sehir daha sonra da Timurlularca yagmalandi Karakoyunlu ve Akkoyunlu egemenliginin ardindan kisa sure Safevilere baglanan kent Safevilerin karsisinda yer alan Serefhanlarin etkisiyle 1514 te Osmanli egemenligine girdi 19 yuzyil sonlarinda Bitlis vilayetine baglandi Osmanli doneminde nufusun nispi cogunlugunu Ermeniler olusturuyordu 1916 1917 yilinda Ruslarin ve Ermenilerin nufuz bolgesi olan sehir Ermeni tehcirine sahne oldu Kurtulus Savasi sirasinda 1920 yilinda yorede Hallo Ayaklanmasi yasandi Bu olaylardan sonra 1924 yilinda sehir il merkezi yapildi Daha sonra Seyh Said Ayaklanmasi yasanan yorede kisa sureligine tekrar Bitlis e baglanan sehir 1929 da tekrar il merkezi oldu Daha onceleri Mus il merkezine bagli bir koy olan Yesilce 2010 yili sonunda mahalleye donustu NufusMus sokaklarindan bir gorunum Eylul 2006 1893 yili Osmanli nufus sayimina gore Mus Sancagi nda yasayan kisi sayisi 99 560 kisidir Bunlarin cogunlugu 54 Ermenilerden olusmaktadir Mus taki toplam Ermeni nufusu 53 776 kisiyi bulmaktadir Mus taki Kurt ve Turk nufusu ise toplam 42 647 kisidir 43 19 yuzyilin sonlarinda cogunlugunu Ermeniler in olusturdugu sehrin nufusu 27 bin civarindaydi Savaslar ve kitlik nedeniyle surekli azalan bir nufus seyri izleyen sehrin 1950 deki nufusu 7 050 ydi 1955 te 10 888 e 1965 te 15 687 ye 1970 te 23 058 e yukselmistir Aniden yukselise gecmesinin nedeni il merkezi olmasi nedeniyle ilcelerden ve ozellikle Varto dan gelen goclerdir 1980 de sehir nufusu 40 bini 1990 da 45 bini 2000 de de 67 bini asti Bu kadar hizli nufus artisinin sebebi yine kirsaldan gelen goctur 2007 sonunda nufus 70 bine yaklasmistir Nufusun cogunlugu Kurt kokenlidir Kentte diger onemli nufusu da Turkler buyuk bir kismi yerli kalani ise Karapapaklar ve Balkan Muhacirleri Araplar ve Sunni Zazalar olusturur kaynak belirtilmeli Yil Toplam Sehir KirMus ilcesi Bitlis 1927 21 499 4 277 17 222Mus merkez ilcesi1935 28 009 5 158 22 8511940 29 611 5 681 23 9301945 33 825 5 040 28 7851950 45 354 7 050 38 3041955 58 308 10 888 47 4201960 72 319 11 965 60 3541965 85 991 15 687 70 3041970 103 641 23 058 80 5831975 122 610 27 761 94 8491980 146 527 40 977 105 5501985 165 895 42 159 123 7361990 140 953 44 019 96 9342000 171 023 67 927 103 0962007 167 978 70 509 97 4692008 168 817 69 507 99 3102009 172 535 72 774 99 7612010 173 771 74 902 98 8692011 180 767 81 918 98 8492012 179 534 81 764 97 7702013 182 883 84 121 98 7622014 186 097 88 409 97 6882015 188 550 91 126 97 4242016 189 606 93 052 96 5542017 190 814 95 717 95 0972018 193 394 107 470 85 9242019 195 323 111 927 83 3962020 197 555 114 231 83 324EkonomiMus kenti ekonomik acidan geri kalmis sehirlerdendir Iklimsel ve cografi ozellikler sebebiyle ekonomik gelisme gosterememektedir Mus ilinde sanayi gelismemistir Kent ekonomisinde sanayi ve ticaret tum sektorun 10 unu hizmet sektoru ise 70 ini olusturmaktadir Merkez koyler de katildiginda hizmet sektoru yerini tarim sektorune birakir Merkez ilce genelinde ekonomik yapi temelde tarim ve hayvancilika dayalidir ve halkin buyuk kismi kirsal alanda yasadigi icin merkez ilce nufusu dusuktur Tarim ve hayvancilik da buyuk olcude geleneksel yontemlerle yapildigi icin verim cok dusuktur Mus ovasinda yetistirilen urunler sekerpancari nohut ve tahildir Bunun yaninda tutun uretimi de yapilmaktadir Mus ta kisi basina dusen gelir 578 Dolar dir Karasal ve sert bir iklime sahip olan Mus kentinde hayvanciliga dayali sanayi gelistirilmesi ve universiteye onem verilmesi planlanmaktadir Ancak hayvanciligin gelistirilmesi ve hayvanciliktan verim alinmasi icin calismalar yapilmasi da gundeme gelmektedir Kurulan Mus Alparslan Universitesi nin kente canlilik katmasi beklenmektedir Seker fabrikasi bolgenin onemli sanayi tesisidir Sut urunleri un yem civi ve tel fabrikasi yaninda kirsal kesimdeki el tezgahlarinda dokunan halilar ekonomiye katkida bulunur SporSehrin en buyuk ve en koklu spor kuluplerinden Musspor 1984 te kurulmus 1990 1991 sezonunda Zeki Eker in baskanligi doneminde 3 Lig 2 Grup ta sampiyon olan kulup tarihinde ilk kez 2 Lig e Su an ki 1 Lig yukselmistir 2006 da kapanmistir 2015 te ise Mus 1984 Musspor kurulmustur EgitimMus ta kayitli 305 010 kisinin 89 5 i okuma yazma bilmektedir Bu oran erkeklerde 97 7 iken kadinlarda 89 5 oranindadir Mus ta 8 774 ogrenci tasimali egitimden yararlanmaktadir 14 736 ogrenci muhtelif okul pansiyonlarinda konaklamaktadir Mus ta 5 638 ogretmen gorev yapmakta olup 1 342 ogretmen ihtiyaci bulunmaktadir Mus ta yuksekogretim sinavlarina girip de yerlesen ogrencilerin orani 58 71 oranindadir Bu oranla Turkiye de 75 siradadir Mus genelinde 16 adet okuloncesi egitim kurumu bulunmaktadir Okullasma orani 22 37 dir Mus genelinde 457 adet ilkokul kurumu bulunmaktadir Okullasma orani 99 9 dur Mus genelinde 192 adet ortaokul kurumu bulunmaktadir Okullasma orani 86 46 dir Mus genelinde 44 adet ortaogretim kurumu bulunmaktadir Okullasma orani 42 42 dir Mus genelinde 1 rehberlik arastirma merkezi 6 halk egitim merkezi 1 2 5 ogretmenevi 8 ogrenci yurdu pansiyonlu okullar haric 1 ozel etut merkezi 8 ozel egitim kurumu 11 ozel mts kursu 14 ozel egitim ve rehabilitasyon merkezi 3 ozel muhtelif kurs bulunmaktadir Sehirde Mus Alparslan Universitesi yuksekogretim alaninda faaliyet gostermektedir Universitede Turkiye geneline gore onlisans programlarinin kontenjanlari fazla olmasi dikkat cekmektedir Egitim Fakultesi Fen Edebiyat Fakultesi Iktisadi ve Idari Bilimler Fakultesi Muhendislik Mimarlik Fakultesi Islami Ilimler Fakultesi Iletisim Fakultesi Saglik Bilimleri Fakultesi Spor Bilimleri Fakultesi Uygulamali Bilimler Fakultesi gibi fakulte birimlerinden ve Fen Bilimleri Enstitusu Sosyal Bilimler Enstitusu gibi enstitu birimlerinden olusmaktadir Toplamda ise 9 fakulte 6 yuksekokul 14 arastirma merkezi 114 bolum ve 2 enstitu ile egitime devam etmektedir Universitede toplam 467 ogretim elemani gorev yapmaktadir Yaklasik 9 887 lisans ve 178 yukseklisans ogrenci mevcudu ile sehrin ekonomisine ve kulturune onemli katkilarda bulunmaktadir 3 yuksekogretim yurdunda 2 038 ogrenci konaklamaktadir Universite hem dunya hem de ulke capinda gelismemis universiteler kategorisinde bulunmasina ragmen butcesinin buyuk bir kismini Islami Ilimler Fakultesine harcadigi yonunde elestirilmeltedir Mus taki en onemli egitim sorunu bolge halkinin sosyo ekonomik siralamada son siralarda yer almasidir Bu durum da insanlarin egitim icin harcama yapmak yerine devlet yatirimlarini beklemesine neden olmaktadir Mus egitimindeki diger onemli sorun ise nicelik ve nitelik farkinin en fazla oldugu illerden biri olmasidir Bu konuda sik sik elestirilen milli egitim mudurlugu ise iktidar tarafindan desteklenen ve sari sendikalar icinde yer alan Egitim Bir Sen sendikasinin yardimiyla yoneticileri gorevlendirmektedir Sonuc olarak diger sendikalarin raporlarinda tespit edildigi uzere yoneticilik gorevi icin yeterli birikimi olmayan liyakatsiz ve siyasi egilimli kisiler yonetici yapilmakta ve niteliksiz gostermelik calismalar ortaya koymaktadir Diger yandan bu yoneticilere tepki gelistiren ogretmenler bircok faaliyete katilmamayi tercih etmektedir Bu da bir diger onemli sorun olan mobbingi ortaya cikarmaktadir Mus egitimde mobbing oranlarinin en yuksek oldugu illerden biridir Usulsuz yontemlerle yonetici olan kisiler kendilerini kanitlamak adina nicel verilerin yukseltilmesi icin ogretmenlere angarya gorevler vererek baski kurmakta ve bu durum da ogretmenlerin bolgede veya okulda kalma suresini dusurmektedir Mus ta gorev alan egitimciler genel olarak uc sendika altinda gruplasmistir Turk Egitim Sen Egitim Bir Sen Egitim Sen Iktidar yanlisi olan ve sari sandikalar icinde yer alan Egitim Bir Sen il genelinde bircok usulsuz atamaya karismasiyla elestirilmektedir Ayni soy isimli bircok kisi yoneticilik gorevlerini surdurmekte yerli yoneticilerin muteahhitlik gibi meslek disi islerle ihaleler gerceklestirmesi ve ozel kurumlarda usulsuz calismalari kamu vicdanina dokunmaktadir Bakanlik tarafindan ise bu olaylara herhangi bir mudahalede bulunulmamis yalnizca ogretmenlerin bolgede bulunma suresi arttirilmis ve aile birlestirme hakkindan yararlanmalari engellenmistir KulturMus lalesi sehrin onemli tanitim objesidir Mus un Turkiye capinda markalasmasina onculuk eden bir kulturel degeridir Mus lalesi Nisan sonu ile Mayis baslarinda cicek acar ve 15 gunluk kisa bir omru vardir Her yil Mayis ayinda festival duzenlenir Mus uzumu de meshur urunudur Uzumculugun gelismesi icin calismalar yapilmaktadir Mus yoresi halkoyunlari acisindan halay bolgesine girer Tipik Dogu Anadolu halay oyunlari bu yorede de gorulur Turizm Mus Ulu Camii Subat 2020 Kent merkezinde cokca eski eserlere rastlamak mumkundur Yildizli Han Mus kent merkezinde yukari carsida yer alir 1307 de yapildigi kayitlara gecmistir Selcuklu donemi eseridir Bir bolumu yikilmistir Aslanli Han diger bir Selcuklu eseridir Bu hanin yaninda Alaeddin Bey Cesmesi ile Alaeddin Bey camisi yer alir Alaeddin Bey Hamami ve Ulu Cami ile Haciseref Camisi diger eski camilerindendir Sehir merkezinde onemli turbeler de vardir Ibrahim Samidi ve Seyh Muhammed i Magribi gibi Sehir siluetine Alaeddin Bey damgasini vurmustur Merkez ilcede bulunan diger kulturel varliklar sunlardir Dere Kilisesi Surp Karabet Manastiri Hasbet Kalesi Mercimek Kalesi Muset Kalesi Alaeddin Cami Haci Seref Cami ve Sadirvani Mus Ulu Camii Ibrahim Samidi Turbesi Kesik Bas Turbesi Seyh Halil Turbesi Seyh Muhammed i Magribi Turbesi Alaeddin Bey Hamami Dere Hamami Arslanli Han Yildizli Hani Alaeddin Cami Cesmesi Murat Koprusu Mercimek Kalesi Hoyugu de Merkez Ilcede bulunan kulturel varliklar icerisindedir Murat Koprusu Mus Varto yolu uzerindedir 12 gozlu olup 143 metredir Cengilli koyunde bulunan adli kilise ise yil icindeki gunleri simgeledigi yonunde bilinen 360 odadan olusmaktadir Sivil Mimarlik ornegi yapilari ise Anadolu Lisesi ve Ataturk Ilkokulunun binalari ornek gosterilebilir Ote yandan Tahsin Sarac Evi bir diger ornektir UlasimVan ve Bitlis i batidaki uzerinden Bingol e baglayan karayolu sehirden gecer Bu yol bir noktada Hinis uzerinden Erzurum a baglanir Ayrica sehrin en onemli ulasim araclarindan biri de Mus Havalimani dir IATA MSR ICAO LTCK 1992 yilinda hizmete giren havalimani sehir merkezine 18 km uzakliktadir Mesafe Cetveli km Adana Ankara Bingol Erzurum Diyarbakir Istanbul Izmir Trabzon Samsun747 1 015 114 246 259 1 422 1 563 547 825Kaynak Sehre demir yolu ile ulasmak da mumkundur Buradan Van Golu Ekspresi gecer Dis baglantilarNotlar Haskoy ve Korkut ilcelerinin kurulmasi ile nufus azalmistir Kaynakca Arsivlenmis kopya 26 Temmuz 2009 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Temmuz 2009 a b c d Turkiye Iller Ansiklopedisi 2 Cilt Milliyet Yayinlari s 296 Yesilce mahalle oldu mus gen tr 1 Aralik 2010 5 Aralik 2010 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 30 Haziran 2020 Fasikul I Mufassal Neticeler Icmal Tablolari PDF 28 Tesrinevvel 1927 Umumi Nufus Tahriri DIE Erisim tarihi 28 Mayis 2021 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link PDF 20 Ilktesrin 1935 Genel Nufus Sayimi DIE 2 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 20 Ilktesrin 1940 Genel Nufus Sayimi DIE 20 Ekim 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 20 Ekim 2016 PDF 21 Ekim 1945 Genel Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 22 Ekim 1950 Umumi Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 23 Ekim 1955 Genel Nufus Sayimi DIE 2 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 23 Ekim 1960 Genel Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 19 Subat 2021 1965 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1970 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1975 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1980 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1985 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1990 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2000 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2007 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2008 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2009 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2010 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2011 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2012 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 20 Subat 2013 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 8 Mart 2013 2013 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 15 Subat 2014 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 15 Subat 2014 2014 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 10 Subat 2015 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 10 Subat 2015 a b c d e f Merkezi Dagitim Sistemi html Dogrudan bir kaynak olmayip ilgili veriye ulasmak icin sorgulama yapilmalidir Turkiye Istatistik Kurumu Erisim tarihi 13 Nisan 2016 Merkez Nufusu Mus nufusu com Erisim tarihi 5 Subat 2021 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Mus Merkez Nufusu nufusune com Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link