Muşkiler Akadca 𒈲𒆠 Mu uš ki Muški Tunç ve Demir çağı dönemlerinde Anadolu da yaşamış Asur kaynaklarınd

Muşkiler (Akadca:𒈲𒆠 Mu-uš-ki) Muški) Tunç ve Demir Çağı dönemlerinde Anadolu'da yaşamış, Asur kaynaklarında ve geç dönem Luvi hiyerogliflerinde görülen ama Hitit kaynaklarında görülmeyen bir halktır. Birkaç yazar, Muşkilerin Yunan kaynaklarında adı geçen Moshiler (Μόσχοι) ile aynı halk olduğunu ve Meshetili bir Gürcü halkı olduğunu iddia etmiştir. Josephus ise Kapadokyalı Moshileri İncil'de adı geçen (Meşekler) ile özdeşleştirir.

Asur kaynaklarında iki farklı grup Muški olarak adlandırılmıştır. (Dyakonov 1984:115): Biri MÖ 12 ve 9. yüzyıllar arasında Murat Nehri ile Fırat arasında yaşamış olan Doğulu Muşkiler, diğeri ise MÖ 8 ve 7. yüzyıllar arasında Kapadokya ile Kilikya arasında yaşamış olan Batılı Muşkiler. Önceki Asur kaynakları Batılı Muşkilerin Frigler ile aynı halk olduğunu apaçık göstermektedir, ancak daha sonra yazılmış olan Antik Yunan kaynaklarındaki (Μόσχοι) Moshiler ise Frigler'den net bir şekilde ayırt edilmektedir. Doğulu Muşkiler ve Batılı Muşkiler arasındaki fark kesin değildir, fakat Doğulu Muşkilerin bir kısmının MÖ 10 ve 8. yüzyıllar arasında Kilikya'ya göç ettiği düşünülmektedir. Doğulu ve Batılı Muşki'nin hangi dili konuştukları hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmese de bir şekilde Frig, Ermeni, Anadolu veya Gürcü dillerinin konuşanları olarak tanımlanmışlardır.

Bilinen Hitit kaynaklarında Muşki'den bahsedilmez, ancak Kral Hartapu'nun Muška (Frigya) topraklarına karşı bir zafer kazandığını bildirdiği MÖ 8. yüzyıla tarihlendirilmiş olan Türkmenkarahüyük'teki Luvi dilindeki stel yazıtta dahil olmak üzere geç dönem Luvi hiyerogliflerinde bahsedilmektedir. Yazıtta, Kral Hartapu tarafından daha çok Frigya olarak bilinen ve Kral Midas'ın evi olan yakındaki (Muška) Muşki Krallığı'nın fethedilişinin hikâyesi anlatılmaktadır.

Doğu Muşki

Murat Nehri ile Fırat arasında yaşamış olan Doğulu Muşkiler MÖ 12. yüzyılda Hatti ülkesine taşınmış ve çökmek üzere olup ayrıca büyük ölçüde Asurlular tarafından ilhak edilmiş olan Hitit İmparatorluğu'nun son demlerini çeşitli Deniz Halkları ile beraber tamamlamışlardır.

Muşkiler, Urumiler ve Kaşkalar (Apislu) ile birlikte MÖ 1160 civarında Orta Asur İmparatorluğu'nun Anadolu eyaletleri olan Alzi ve Puruhuzzi'yi işgal etmeye çalıştılar, ancak Kral I. Aşhur-Dan tarafından boyun eğdirildiler ve geri püskürtüldüler. Muşkiler MÖ 1115'te daha da ilerleyerek Yukarı Dicle boyunca yer alan Kadmuhi'ye 20 bin kişilik nüfusları ile nüfuz ettiler ve I. Tiglat-Pileser tarafından geri çevrilişlerinin ardından, Muşkiler görünüşe göre Amidi ve Harput arasındaki Alzi'ye yerleştiler.

Muşkilerin Hititya'nın ana bölgelerine başlangıçta doğudan mı yoksa batıdan mı taşındığı, tarihçiler tarafından apayrı bir tartışma konusu olmuştur. Muşki'nin MÖ 2. binyılın sonlarında batı'da çağdaş Elazığ'a kadar olan bölgede ortaya çıkmış, Güney Kafkasya seramik eşya kültürünün yayılımı ile de bağlantılı olduğu tahmin edilmektedir ve muhtemelen özgün olarak bu kültürün Trialeti-Vanadzor kültürü tarafından geliştirildiğine inanılır. Bu da Muşkiler için olası erken bir doğu (Güney Kafkasya) anavatanı olduğunu göstermektedir.

Batı Muşki

Tabal krallığı MÖ 8. yüzyılda Geç Hitit devletlerinin en etkilisi oldu ve Kral Mita yönetimindeki Muşkiler, Tabal ve Karkamış ile birlikte Asur'a karşı askerî bir ittifaka giriştiler. Bu ittifak, kısa bir süre sonra Karkamış'ı ele geçiren ve Kral Mita ve ordu güçlerini kendi ülkelerine doğru geri püskürtmüş olan Asur kralı II. Sargon tarafından mağlup edildi ve dağıtıldı. Tabal kralı Hulli'nin oğlu ve halefi olan Kral Ambaris vasallık diplomasisi sonucu II. Sargon'un kızı Ahat-abiša ile evliydi ve Asur egemenliği altındaki Hilakku krallığını çeyizlik olarak ele geçirmesinden sonra ilhak etmişti, ancak MÖ 713'te Kral Ambaris Asur'a olan ihanetleri sebebiyle tahttan indirildi ve sürgüne gönderildi ve Tabal ülkesi tam teşekküllü bir Asur eyaleti haline getirildi.

MÖ 709'da Muşkiler Asur'un müttefikleri olarak yeniden tarih sahnesinde ortaya çıktılar ve II. Sargon Kral Mita'yı dostu ve arkadaşı olarak tanımladı. Görünüşe göre Mita, Muşki topraklarından geçerler iken Urartu ile Asur karşıtı bir sözleşme müzakere etmek üzere gönderilmiş olan Que kralı Urikki'nin gizli heyet elçilerini yakalayıp Asurlulara teslim etmişti. Arkeolog ve çivi yazısı uzmanı Sir-Henry Layard tarafından keşfedilen Ninova'daki Asur Kraliyet Arşivleri'nde bulunan ve kil tabletler üzerine kaydedilmiş olan II. Sargon'a ait Asur'un askerî istihbarat tutanaklarına göre; Kimmerler MÖ 714'te Manna Krallığı üzerinden Urartu'yu işgal ettiler ve yağmaladılar. Oradan Sinope'ye kadar Karadeniz kıyıları boyunca batıya doğru ilerlediler ve sonrasında güneye Tabal'a doğru yöneldiler, MÖ 705'te Orta Anadolu'da bir Asur ordusuna karşı bir sefer yürüttüler ve bu savaşın sonucunda Asur yönetimindeki topraklardan temizlenmelerine rağmen; bir şekilde bu savaş II. Sargon'un bir saldırı ya da suikast sonucu ölümü ile sonuçlandı.

(James G. Macqueen (1986:157 ve diğerleri) Asur İmparatorluğu'nun bir parçası olmasalar da Mita komutasındaki Muşkilerin de Kimmerlere karşı bu sefere katıldıklarını ve II. Sargon'un ölümünün ardından, Batı Anadolu'ya doğru kaçmaya zorlandıklarını ve Kral Mita ile halkının bu durumdan ötürü Asur'un yazılı kaynaklarından kaybolduklarını, ancak bununla birlikte Frigya kralı Midas olarak Yunan tarihyazımı'nın içerisine girdiklerini öne sürdüler.

Yunan (Mitograflara) göre; Kral Midas başlangıçta (Βρύγοι-Brygi veya Βρίγες-Briges) olarak adlandırılan arkaik Trakya veya tarihî bir bölge olan Makedonya'nın batı kesiminden gelmiş olan Frigyalıların bir kralıydı ve Kimmerler'in saldırıları sırasında boğa kanı içerek intihar etmişti. Aynı coğrafi ve tarihsel döneme emsal olunan, Yunan kaynaklarındaki Frigya'lı Midas ile Asur kaynaklarındaki Muşkili Mita birbirleri ile özdeşleşir ve bağlantılıdır. Muşkilerin kökenleri hakkında hala çok az şey bilinmekle beraber, Frigler ile olan bağlantıları da oldukça girift bir yapıda olup çapraşıktır. Bazı bilim insanları, Batılı Muşkilerin Frigyalılar olmadıklarını, ancak Frigleri özümseyip fethettiklerini veyahut Frigler tarafından özümsenip fethedildiklerini ve her ikisinin de birbiri ile karıştıklarını iddia ettiler.

Bazı tarihçiler ise 'Mita' adının Luvi kökenli bir isim olduğunu öne sürdüler. Doğu'da Yukarı Fırat bölgesinde bulunan İsuva'nın doğusunda ve Hayasa'nın batısı ve güneyine konumlandırılmış yerel bir Hitit vasallığı olan Pahhuwa ülkesi'nin kralı 'Mita' (bazen 'Mida') MÖ 14 ve 15. yüzyıl Hitit kaynaklarında belgelenmiştir.Eusebios vekayinamesin'de Frigya'da hüküm süren Midas adında bir Frig kralını MÖ 1310 yılına tarihlendirir. Bu da Anadolu’da Mita/Mida kral adının bilinenden daha eski bir geleneğin temsilcisi olduğunu gösterir.

Muşki ülkesinden, Haldia ile birlikte MÖ 670 tarihli Urartu kralı II. Rusa'nın bir yazıtında (𒈲𒆠𒉌 ^KURMu-uš-ki-ni) Muškini olarak bahsedilmektedir. MÖ 7. yüzyılda II. Rusa, Asur'a karşı onlarla ittifaka girmeden önce batısındaki Muškini ile savaşmıştır.

Çağdaş halklar ile olan ilişkilendirmeler

Muşki ve Ermeniler

Hint-Avrupa Kültürü Ansiklopedisi: İgor Dyakonov'a göre; Muşkiler, Proto Ermeni dilini Balkanlar'dan Anadolu'ya doğru taşıyan ve Ermeni milletini oluşturmak için yol boyunca Luviler ile birleşip karışan ve süreç dahilinde Hurri-Urartu dilleri'nin konuşmacıları da dahil) bir Trak-Frig topluluğudur. Dyakonov, Ermenice çoğul son eki -k 'nın eklenmesi ile Muski adının dil kökünün Mush (veya belki Mus, Mos veya Mosh) olduğunu teorileştirdi. Dilbilimci Armen Petrosyan; -ki 'nin Klasik Ermenice -k 'nın (Antik Yunanca -κοί ile karşılaştırıldığında) bir Proto-Ermeni biçimi olduğunu öne sürerek bunu açıklığa kavuşturur ve Mush sözcüğünü işçi veya tarımcı anlamında olacak şekilde etimolojikleştirir.

Bazı araştırmacılar (en azından Doğu Muşki anavatanını Ermeni Yaylası'na yahut Güney Kafkasya bölgesine yerleştirdikleri gibi Muşkilerin ya da en azından bir kesiminin Ermenice veya çok daha yakından ilgili bir dilin konuşanları olmaları olasılığını da mümkün görmektedir.

MS 1. yüzyıl'da Yaşlı Plinius, güney Ermenistan'da (Ermenistan Krallığı ile Adiabene arasındaki (Moscheni/Mosheni) kabilesinden bahseder. Büyük Ermenistan o zamanlar güneye ve batıya ayrıca Akdeniz'e kadar uzanıyordu ve Kapadokya ile sınır komşusuydu) Bizans tarih yazımındaki Moshi, başkentleri (Μάζακα Mázaka'da çağdaş Kayseri de bulunan ve Kapadokyalılar'ın atalarına atıf yapan eşdeğeri veya doğrudan ataları olarak kabul edilen bir isimdi. /Eusebios MS:263-339) Ermeni geleneğine göre; (Մաժաք Mažak/Majak şehri, efsanevi patrik Aram'ın kuzeni ve generali olan Mishak (Misak, Mosok) tarafından kurulmuş ve onun adını almıştır. Dilbilimciler, Mishak ismi ile Muşki ismi arasında bir bağlantı ileri sürmüşlerdir.Van Gölü'nün güneybatısında yer alan Antik Ermeni bölgesi (Մոկք Mokk (Latince Moxoene) ve diğer Muş vilayeti isimlerini Muşki'den almış olabilir.

Harvard Üniversitesi'nden James Russell'a göre; Gürcüler'in Ermeniler için kullandıkları Somehi adlandırması Muşki'yi ifade eder. Bazı 20. yüzyıl bilim adamları (სომხითი Somhiti ve სომხეთი Somheti) terimlerinin Asur ve Urartu kayıtlarında bulunan ve Yukarı Fırat (Karasu Nehri) boyunca uzanan eski bir toprağın adı olan Sohmi-Suhmi veya Sukhmi den türetildiğini varsaymaktadır.

Muşki dili hakkında hiçbir şey bilinmediğinden, Muşkiler ve Ermeniler arasındaki bağlantıda belirsizdir. Bazı çağdaş bilim insanları, Muşkilerin Traklar veya Frigler olmaları durumuna istinaden, Proto-Ermeniler ile olan doğrudan bir dilsel ilişkilerini reddetmişlerdir. Bunlara ilave olarak, MÖ 1200 ve öncesinde Ermeni milletinin oluşumu büyük ölçüde tamamlanmıştır ve bu tarihten sonra Ermeni etnogenezine önemli bir karışım desteklenmez ve Muşki'yi Bronz Çağı Çöküşü sırasında veya sonrasında bir Balkan ya da Batı Anadolu vatanından göç etmişler ise eğer; Proto-Ermeniler için en olası aday haline getirmez. Bu doğrultuda yapılan genetik çalışmalar, çağdaş Ermenilerin Balkan coğrafyasının hem eski hem de günümüz nüfuslarından genetik olarak çok farklı olduğunu ortaya koymakta ve Ermenilerin Balkan kökenli olduklarını reddetmektedir.

Muşki ve Gürcüler

Bazı Gürcü tarihçiler Muşkilerin erken bir Kartveli boyu olduğunu iddia ettiler ve Cyril Toumanoff'a göre; Muşkiler Asur kaynaklarında adı geçen (Tabal /İncil-(Tubal), Tibal, Tibar) gibi Küçük Asya'nın bir diğer kabilesi ile birlikte, Kimmer istilası sonrası kuzeye Pontus bölgesine doğru göç eden ve Doğu Gürcülerinin oluşumuna katkıda bulunmuş olan Proto-Gürcü (Kartveli) kabileleriydi ve sonrasındaki Antik Yunan kaynakları onlara Moshiler (Μόσχοι) ve Tibarenler olarak atıfta bulunmuştu.Giorgi Melikişvili'ye göre ise; Asurlular arasında Muşki (hatta Tabal) adı kolektif bir anlamda kullanılabilir ve farklı kökenlerden kabileleri belirtir; ve Muşki'nin eski Doğu çağındaki geniş siyasi birliği arasında (en az bir bileşen olarak) Kartveli (özellikle Batı Gürcü) kabilelerinin varlığı da açıkça varsayılmalıdır.

Bunun ile birlikte, Geç Hitit devleti Tabal ile özdeşleştirilen Pontus'daki Tibarenlerin bir İskit kabilesi olduğu başta (Miletli Hekataios, Herodot, Ksenofon, Strabo ve Rodoslu Apollonios gibi Antik Yunan dönemi tarihçilerinin eserlerinde belirtilir.

Tüm bunlara karşın Yaşlı Plinius MS 1. yüzyılda güney Ermenistan'daki Mosheni kabilesinden bahseder ve Eusebios ile başlayan Bizans döneminin tarihyazımı'nda Moshi adı Kapadokyalılar'ın ataları ile de ilişkilendirilir. Asur, Urartu ve hatta eski İbraniler ile birlikte birincil kaynak niteliği taşıyan erken eski Doğu metinlerindeki Muşki terimi, Frigya ve Hint-Avrupa dilsel bağlantısı tartışmasız bir şekilde kabul görmüş olan Frigleri tanımlamak için kullanılmıştır. Dyakonov; bir dönem Frigya'ya tabi olmuş bazı Gürcü kabilelerinin doğrudan bir Frig tipi kültüre sahip olmalarının yanı sıra, döneminin Frigyası'nın kültürel miras aktarımlarının çokluğu miktarı hasebiyle de Frig (Muşki) lakabını alabileceklerini ve bu bağlamda belki de Muşki adının bazı ortak kültürel ve tarihsel özellikler veya oluşumların aracılığı ile de çeşitli halklar veya kabileler için oldukça yaygın bir biçimde kullanılabileceğini öngörür.

Donald Rayfield'e göre; Muski, Moshi ve Meskhi adları değişken ve kaygan isimlerdir. Rayfield; Muşkiler'in Hitit ay tanrısı Arma ve Luvi tanrısı (Sandon/Sandan/Santas'a tapınıp ibadet etmiş olabileceklerini savunur ve bu tanrı isimlerini, benzeri İdolleri olarak gördüğü ve MS 4. yüzyılda Hristiyan misyonerler tarafından devrilmiş olup sesbilgisi olarak benzerlikler gösteren İber pagan tanrıları Armazi ve Zaden ile karşılaştırır. Buna karşın Rayfield'in teorileri spekülatiftir ve Muşkilerin dini inançları hakkında hiçbir şey bilinmemektedir.

Moshiler

Tarihçi ve coğrafyacı Miletli Hekataios (MÖ 550 – 476 civarı), Moshi'den kuzeybatı İran'daki (nüfusu Hurriler'den oluştuğu düşünülen) Matiene ülkesinin yakınında bulunan Kolhisliler olarak bahseder.

Herodot; Moshileri Ahameniş ordusundaki halkların bir parçası olarak listeler ve ona göre Moshiler'in askerî techizâtları Tibarenler, Makronlar, Mosinikler ve Mardlar ile benzerlikler gösteriyordu ve başlarında tahta miğferleri ve kalkanları ile beraber uçları uzunca yerleştirilmiş olan küçük mızrakları vardı. Bütün bu kabileler, Pontus Euxinu veya Karadeniz'in güneydoğusu boyunca uzanan ve güneyde Ermeni Yaylası'nın yüksek dağ zincirleri ile sınırlanmış olan Ahameniş İmparatorluğunun 19. satraplığını oluşturdular.

Yunan tarihçi Strabon, Moshi'yi iki yerde konumlandırır. İlk konum, Midilli'li Hellanikos'tan alıntı yapan Bizanslı Stephanos'unda teyit ettiği Karadeniz'in doğu kıyısındaki çağdaş Abhazya'da bir yerdir. İkinci konum ise bir zamanlar zenginliğiyle ünlü olan, ancak Pontus kralları II. Farnakis ve VI. Mithridatis tarafından yağmalanan ve Lefkothéa (deniz tanrıçası) tapınağının da bulunduğu (Μοσχική) Moshikê'dir ve burası Kolhisliler, Ermeniler ve İberyalılar arasında bölünmüştür. (bkz. Mela, III. 5.4; Plinius VI.4.) Bu sonuncu Moshiler açıkça Güney Gürcistan'da bulunan (მესხეთი) Mesheti idi (burada Yunanca χ, chi, Gürcüce ხ, kh dır) ve Bizanslı tarihçi Prokopius onlara Meshi-Meskhoi) der ve onların İberyalılara (yani Gürcülere) tabi olduklarını ve efendilerinin dini olan Hristiyanlığı benimsediklerini söyler.

İncil Meşekleri

İbranice: מֶשֶׁך‎ Mešeḵ) Meşek, Kitâb-ı Mukaddes'te Yaratılış 10 daki Milletler Tablosu'nda ve 1. Tarihler Kitabı 1:5'te Nuh'un üç oğlundan biri olan Yafes'in oğlu olarak adlandırılır. Josephus Flavius Kapadokyalı Moshileri, Yaratılış 10'daki Ulusların Şeceresi üzerine yazdığı yazılarında Meşek'in geldiği Yafetik kabilesiyle tanımlarken, Romalı Hipolit Meşek'i İliryalılarla ilişkilendirir. Hezekiel 38:2 ve 39:1'de Meşek, (Tubal) ile birlikte Ye'cüc ve Me'cüc'ün prensi olarak tanımlanır.

Tarihsel haritalar

William R. Shepherd'ın (1911) "Tarihsel Atlası"ndan MÖ 750 ila 625 yılları arasında Asur İmparatorluğu ve bölgesinin bir haritasında Muşki ve Frigya'nın konumu
Antik Yunan kaynaklarına isnaden hazırlanmış olan bu haritada, Moshi bölgesi Kolhis'in güney civarlarında yer almaktadır. Londra - 1770'ler
Lyman Coleman (1854) Tarihsel Ders Kitabı ve İncil Coğrafya Atlası'ndan "İbranilerin Bildiği Dünya" haritasında Meşek'i Yecüc ve Mecüc ile birlikte Güney Kafkasya'da konumlandırır.

Kaynakça

^ Kaşkalar ile Muşkilerin aynı topluluk olduğu Goetze tarafından bir süreliğine iddia edilmiştir (İ.M.Dyakonov 1984:116)
^ Petra Goedegebuure, Theo van den Hout, James Osborne, Michele Massa, Christoph Bachhuber, Fatma Şahin: TÜRKMEN-KARAHÖYÜK 1: A new Hieroglyphic Luwian inscription from Great King Hartapu, son of Mursili, conqueror of Phrygia. In: Anatolian Studies. Band 70, 2020, S. 29–43, DOI:10.1017/S0066154620000022.
^ Osborne, James F. (2020). The Syro-Anatolian City-States: An Iron Age Culture. New York: Oxford University Press. ISBN . 15 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Eylül 2022.
^ . 11 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2022.
^ ^a ^b Diakonoff, Igor M. The Pre-history of the Armenian People [1] 17 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Delmar, New York (1968, translated 1984) ch.3.2.4.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "The Mushki Problem Reconsidered" (PDF). 28 Ocak 2020 tarihinde kaynağından (PDF).
^ Sevin, Veli (1991), "The Early Iron Age in the Elazıǧ Region and the Problem of the Mushkians", Anatolian Studies, cilt 41, ss. 87-97, doi:10.2307/3642931, JSTOR 3642931 pp. 96-97
^ Kopanias, Konstantinos (2015), The Mushki/Phrygian Problem from the Near Eastern Point of View, 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 11 Eylül 2022 pp. 220-222
^ Cozzoli, Umberto (1968). I Cimmeri. Rome Italy: Arti Grafiche Citta di Castello (Roma).
^ Salvini, Mirjo (1984). Tra lo Zagros e l'Urmia: richerche storiche ed archeologiche nell'Azerbaigian iraniano. Rome Italy: Ed. Dell'Ateneo (Roma).
^ J.G MacQueen, The Hittites and their contemporaries in Asia Minor, 1986, p. 157.
^ ^a ^b ^c Kopanias, Konstantinos (2015), "The Mushki/Phrygian Problem from the Near Eastern Point of View", In: Nostoi. Indigenous Culture, Migration and Integration in the Aegean Islands and Western Anatolia During the Late Bronze and Early Iron Age. Proceedings of the International Conference Istanbul 2011, Edited by Ν. Stampolides, C. Maner, and K. Kopanias. Istanbul: Koç University Press, 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 11 Eylül 2022
^ Sevin, Veli (1991), "The Early Iron Age in the Elazıǧ Region and the Problem of the Mushkians", Anatolian Studies, cilt 41, ss. 87-97, doi:10.2307/3642931, JSTOR 3642931
^ Kopanias, Konstantinos (2015), The Mushki/Phrygian Problem from the Near Eastern Point of View. pp. 218. [2] 18 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ . 11 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2022.
^ Mellink, agm., s. 320; J. David Hawkins, “Mita”, RLA, 8/3-4, 1997, s. 271-273; Susanne Berndt Ersöz, Phrygian Rock-cut Shrines: Structure, Function, and Cult Practice, Brill-Leiden 2006, s. 127
^ ^a ^b Giorgi Melikişvili - Nairi-Urartu (Tiflis, 1954) s. 315
^ Lang, David M. (1983). "Iran, Armenia and Georgia". The Cambridge History of Iran. ss. 505-536. doi:10.1017/CHOL9780521200929.016. ISBN .
^ ^a ^b J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. (1997). Encyclopedia of Indo-European culture. Londra: Fitzroy Dearborn Publishers. ss. [3]. ISBN .
^ ^a ^b ^c Petrosyan, Armen (2002), The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic, 5 Kasım 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 11 Eylül 2022 pp.140 - 146
^ Выделение разных хронологических слоев в древнеармянском и проблема первоначальной структуры текста гимна Вахагну», ИФЖ, N 4, Ереван 1983-Vyaçeslav İvanov
^ Ainsworth, William Francis. Travels and Research in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia. pp. 222-223. (https://www.google.com/books/edition/Travels_and_Researches_in_Asia_Minor_Mes/-IVxAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&printsec=frontcover).
^ Olmstead, A.T. (1929), Two Stone Idols from Asia Minor at the University of Illinois. pp. 313. (https://www.jstor.org/stable/4236961?read-now=1&refreqid=excelsior%3Aeb2f654f8d09b7b6fd30f32d7d1679fa&seq=4#page_scan_tab_contents 28 Eylül 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .)
^ James R. Russell. "Poets, Mystics, and Philosophers; or The Near East in the Mind of Armenia. Lecture One." 27 Aug. 2006.
^ Giorgi Melikişvili, Nairi-Urartu (Tiflis, 1954), pp. 418-19, cited in Ronald Grigor Suny (1994), The Making of the Georgian Nation, p. 344, n. 20. Indiana University Press, .
^ Lang, David Marshall (1970), Armenia: Cradle of Civilization, p. 114. Allen and Unwin.
^ Vavroušek P. (2010). "Frýžština". Jazyky starého Orientu. Praha: Univerzita Karlova v Praze. s. 129. ISBN .
^ Brixhe C. (2008). "Phrygian". The Ancient Languages of Asia Minor. New York: Cambridge University Press. s. 72.
^ Kim Ronald I. Greco-Armenian. The persistence of a myth 24 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Indogermanische Forschungen. — 2018. — 123. Band. — S. 247–271.
^ Haber, Marc; Mezzavilla, Massimo; Xue, Yali; Comas, David; Gasparini, Paolo; Zalloua, Pierre; Tyler-Smith, Chris (2015). "Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations". European Journal of Human Genetics. 24 (6): 931–6
^ Wade, Nicholas (10 Mart 2015). "Date of Armenia's Birth, Given in 5th Century, Gains Credence". The New York Times. 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Kasım 2021.
^ Hovhannisyan, Anahit; Jones, Eppie; Delser, Pierpaolo Maisano; Schraiber, Joshua; Hakobyan, Anna; Margaryan, Ashot; Hrechdakian, Peter; Sahakyan, Hovhannes; Saag, Lehti; Khachatryan, Zaruhi; Yepiskoposyan, Levon (24 Haziran 2020). . bioRxiv (İngilizce): 2020.06.24.168781. doi:10.1101/2020.06.24.168781. 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. We show that Armenians have indeed remained unadmixed through the Neolithic and at least until the first part of the Bronze Age, and fail to find any support for historical suggestions by Herodotus of an input from the Balkans. However, we do detect a genetic input of Sardinian-like ancestry during or just after the Middle-Late Bronze Age. A similar input at approximately the same time was detected in East Africa, suggesting large-scale movement both North and South of the Middle East. Whether such large-scale population movement was a result of climatic or cultural changes is unclear, as well as the true source of gene flow remains an open question that needs to be addressed in future ancient DNA studies. [...] We focused on solving a long-standing puzzle regarding Armenians’ genetic roots. Although the Balkan hypothesis has long been considered the most plausible narrative on the origin of Armenians, our results strongly reject it, showing that modern Armenians are genetically distinct from both the ancient and present-day populations from the Balkans. On the contrary, we confirmed the pattern of genetic affinity between the modern and ancient inhabitants of the Armenian Highland since the Chalcolithic, which was initially identified in previous studies. [...] Sardinians have the highest affinity to early European farmers [...]
^ Suny, Ronald Grigor (1994). The Making of the Georgian Nation (2. bas.). Bloomington: Indiana University Press. ISBN .
^ Toumanoff, Cyril (1963). Studies in Christian Caucasian History. Georgetown University Press
^ Melikishvili G. A., On the history of ancient Georgia, Tb., 1959;
^ Lorenzo D'alfonso. "Tabal, an 'out-group' definition in the first Millennium BCE." 2012. p. 185. https://www.academia.edu/2951102/Tabal_an_out_group_definition_in_the_first_Millennium_BCE 21 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ ^a ^b Dyakonov, İgor (1968). Ermeni halkının geçmişi MÖ 1500'den 500'e kadar Ermeni Yaylalarının tarihi.Hititler, Luviler, Proto-Ermeniler. Yeremyan S. T Erivan: Ermeni SSR Bilimler Akademisi. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Mart 2020.
^ ^a ^b Rayfield, Donald (2012). Edge of Empires: A History of Georgia. ss. 12. 18.
^ Karl Wilhelm Ludwig Müller, Fragmenta Historicorum Graecorum I, fragm. 228.

Kitabiyat

J.G. Macqueen, The Hittites and their contemporaries in Asia Minor (1986), .
İ.M.Dyakonov, The Pre-History of the Armenian People (revised, trans. Lori Jennings), Caravan Books, New York (1984), , pp. 115–119.
Anne-Maria Wittker, Mušker und Phryger. Ein Beitrag zur Geschichte Anatoliens vom 12. bis zum 7. Jh. v. Chr. Wiesbaden (2004), .
Bu Vikipedi makalesi, artık kamuya açık bir yayın olan (1854) Yunan ve Roma Coğrafya Sözlüğü'nden alınmış metin içermektedir.
Trevor Bryce: The World of the Neo-Hittite Kingdoms; A Political and Military History. Oxford, New York 2012

Ayrıca bakınız

[1] Kaşkalar ile Muşkilerin aynı topluluk olduğu Goetze tarafından bir süreliğine iddia edilmiştir (İ.M.Dyakonov 1984:116)

[2] Petra Goedegebuure, Theo van den Hout, James Osborne, Michele Massa, Christoph Bachhuber, Fatma Şahin: TÜRKMEN-KARAHÖYÜK 1: A new Hieroglyphic Luwian inscription from Great King Hartapu, son of Mursili, conqueror of Phrygia. In: Anatolian Studies. Band 70, 2020, S. 29–43, DOI:10.1017/S0066154620000022.

[3] Osborne, James F. (2020). The Syro-Anatolian City-States: An Iron Age Culture. New York: Oxford University Press. ISBN . 15 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Eylül 2022.

[Anıtları-4] . 11 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2022.

[İgor-5] Diakonoff, Igor M. The Pre-history of the Armenian People [1] 17 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Delmar, New York (1968, translated 1984) ch.3.2.4.

[aram-6] "The Mushki Problem Reconsidered" (PDF). 28 Ocak 2020 tarihinde kaynağından (PDF).

[7] Sevin, Veli (1991), "The Early Iron Age in the Elazıǧ Region and the Problem of the Mushkians", Anatolian Studies, cilt 41, ss. 87-97, doi:10.2307/3642931, JSTOR 3642931 pp. 96-97

[8] Kopanias, Konstantinos (2015), The Mushki/Phrygian Problem from the Near Eastern Point of View, 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 11 Eylül 2022 pp. 220-222

[Cozzoli_1968-9] Cozzoli, Umberto (1968). I Cimmeri. Rome Italy: Arti Grafiche Citta di Castello (Roma).

[10] Salvini, Mirjo (1984). Tra lo Zagros e l'Urmia: richerche storiche ed archeologiche nell'Azerbaigian iraniano. Rome Italy: Ed. Dell'Ateneo (Roma).

[11] J.G MacQueen, The Hittites and their contemporaries in Asia Minor, 1986, p. 157.

[Kopanias-12] Kopanias, Konstantinos (2015), "The Mushki/Phrygian Problem from the Near Eastern Point of View", In: Nostoi. Indigenous Culture, Migration and Integration in the Aegean Islands and Western Anatolia During the Late Bronze and Early Iron Age. Proceedings of the International Conference Istanbul 2011, Edited by Ν. Stampolides, C. Maner, and K. Kopanias. Istanbul: Koç University Press, 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 11 Eylül 2022

[13] Sevin, Veli (1991), "The Early Iron Age in the Elazıǧ Region and the Problem of the Mushkians", Anatolian Studies, cilt 41, ss. 87-97, doi:10.2307/3642931, JSTOR 3642931

[14] Kopanias, Konstantinos (2015), The Mushki/Phrygian Problem from the Near Eastern Point of View. pp. 218. [2] 18 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[15] . 11 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2022.

[16] Mellink, agm., s. 320; J. David Hawkins, “Mita”, RLA, 8/3-4, 1997, s. 271-273; Susanne Berndt Ersöz, Phrygian Rock-cut Shrines: Structure, Function, and Cult Practice, Brill-Leiden 2006, s. 127

[giorgi-17] Giorgi Melikişvili - Nairi-Urartu (Tiflis, 1954) s. 315

[18] Lang, David M. (1983). "Iran, Armenia and Georgia". The Cambridge History of Iran. ss. 505-536. doi:10.1017/CHOL9780521200929.016. ISBN .

[Adams4192-19] J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. (1997). Encyclopedia of Indo-European culture. Londra: Fitzroy Dearborn Publishers. ss. [3]. ISBN .

[armen-20] Petrosyan, Armen (2002), The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic, 5 Kasım 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 11 Eylül 2022 pp.140 - 146

[21] Выделение разных хронологических слоев в древнеармянском и проблема первоначальной структуры текста гимна Вахагну», ИФЖ, N 4, Ереван 1983-Vyaçeslav İvanov

[22] Ainsworth, William Francis. Travels and Research in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia. pp. 222-223. (https://www.google.com/books/edition/Travels_and_Researches_in_Asia_Minor_Mes/-IVxAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&printsec=frontcover).

[23] Olmstead, A.T. (1929), Two Stone Idols from Asia Minor at the University of Illinois. pp. 313. (https://www.jstor.org/stable/4236961?read-now=1&refreqid=excelsior%3Aeb2f654f8d09b7b6fd30f32d7d1679fa&seq=4#page_scan_tab_contents 28 Eylül 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .)

[24] James R. Russell. "Poets, Mystics, and Philosophers; or The Near East in the Mind of Armenia. Lecture One." 27 Aug. 2006.

[25] Giorgi Melikişvili, Nairi-Urartu (Tiflis, 1954), pp. 418-19, cited in Ronald Grigor Suny (1994), The Making of the Georgian Nation, p. 344, n. 20. Indiana University Press, .

[26] Lang, David Marshall (1970), Armenia: Cradle of Civilization, p. 114. Allen and Unwin.

[Vavroušek_P._2010_129-27] Vavroušek P. (2010). "Frýžština". Jazyky starého Orientu. Praha: Univerzita Karlova v Praze. s. 129. ISBN .

[Brixhe72-28] Brixhe C. (2008). "Phrygian". The Ancient Languages of Asia Minor. New York: Cambridge University Press. s. 72.

[29] Kim Ronald I. Greco-Armenian. The persistence of a myth 24 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Indogermanische Forschungen. — 2018. — 123. Band. — S. 247–271.

[30] Haber, Marc; Mezzavilla, Massimo; Xue, Yali; Comas, David; Gasparini, Paolo; Zalloua, Pierre; Tyler-Smith, Chris (2015). "Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations". European Journal of Human Genetics. 24 (6): 931–6

[nyt-31] Wade, Nicholas (10 Mart 2015). "Date of Armenia's Birth, Given in 5th Century, Gains Credence". The New York Times. 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Kasım 2021.

[:5-32] Hovhannisyan, Anahit; Jones, Eppie; Delser, Pierpaolo Maisano; Schraiber, Joshua; Hakobyan, Anna; Margaryan, Ashot; Hrechdakian, Peter; Sahakyan, Hovhannes; Saag, Lehti; Khachatryan, Zaruhi; Yepiskoposyan, Levon (24 Haziran 2020). . bioRxiv (İngilizce): 2020.06.24.168781. doi:10.1101/2020.06.24.168781. 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. We show that Armenians have indeed remained unadmixed through the Neolithic and at least until the first part of the Bronze Age, and fail to find any support for historical suggestions by Herodotus of an input from the Balkans. However, we do detect a genetic input of Sardinian-like ancestry during or just after the Middle-Late Bronze Age. A similar input at approximately the same time was detected in East Africa, suggesting large-scale movement both North and South of the Middle East. Whether such large-scale population movement was a result of climatic or cultural changes is unclear, as well as the true source of gene flow remains an open question that needs to be addressed in future ancient DNA studies. [...] We focused on solving a long-standing puzzle regarding Armenians’ genetic roots. Although the Balkan hypothesis has long been considered the most plausible narrative on the origin of Armenians, our results strongly reject it, showing that modern Armenians are genetically distinct from both the ancient and present-day populations from the Balkans. On the contrary, we confirmed the pattern of genetic affinity between the modern and ancient inhabitants of the Armenian Highland since the Chalcolithic, which was initially identified in previous studies. [...] Sardinians have the highest affinity to early European farmers [...]

[33] Suny, Ronald Grigor (1994). The Making of the Georgian Nation (2. bas.). Bloomington: Indiana University Press. ISBN .

[34] Toumanoff, Cyril (1963). Studies in Christian Caucasian History. Georgetown University Press

[35] Melikishvili G. A., On the history of ancient Georgia, Tb., 1959;

[36] Lorenzo D'alfonso. "Tabal, an 'out-group' definition in the first Millennium BCE." 2012. p. 185. https://www.academia.edu/2951102/Tabal_an_out_group_definition_in_the_first_Millennium_BCE 21 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[ıgor-37] Dyakonov, İgor (1968). Ermeni halkının geçmişi MÖ 1500'den 500'e kadar Ermeni Yaylalarının tarihi.Hititler, Luviler, Proto-Ermeniler. Yeremyan S. T Erivan: Ermeni SSR Bilimler Akademisi. 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Mart 2020.

[Donald-38] Rayfield, Donald (2012). Edge of Empires: A History of Georgia. ss. 12. 18.

[39] Karl Wilhelm Ludwig Müller, Fragmenta Historicorum Graecorum I, fragm. 228.