Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Destek
www.wikipedia.tr-tr.nina.az
  • Vikipedi

Mehmed Mustafa Subhi Osmanlıca محمد مصطفی صبحی romanize Meḥmed Muṣṭafā Ṣubḥī kısaca Mustafa S

Mustafa Suphi

Mustafa Suphi
www.wikipedia.tr-tr.nina.azhttps://www.wikipedia.tr-tr.nina.az

Mehmed Mustafa Subhi (Osmanlıca: محمد مصطفی صبحی, romanize: Meḥmed Muṣṭafā Ṣubḥī), kısaca Mustafa Suphi veya bazı kaynaklarda kullanıldığı haliyle Osmanlıca yazıma göre Mustafa Subhi (4 Ağustos 1882 veya 4 Mayıs 1883 - 28 Ocak 1921), Türk komünist ve Türkiye Komünist Partisinin ilk Merkez Komitesi Başkanı.

Mehmed Mustafa Subhi
محمد مصطفی صبحی
image
Mustafa Subhi'nin gençlik dönemlerinden bir fotoğrafı.
Türkiye Komünist Partisi Merkez Komitesi Başkanı
Görev süresi
16 Eylül 1920 - 28 Ocak 1921
Yerine geldiği Yok (Makam oluşturuldu)
Yerine gelen De jure: Yok (Makam kaldırıldı)
De facto: Salih Hacıoğlu (Türkiye Halk İştirakiyyun Fırkası MK Genel Sekreteri olarak)
Kişisel bilgiler
Doğum Mehmed Mustafa Subhi
4 Ağustos 1882(1882-08-04) veya 4 Mayıs 1883(1883-05-04)
Giresun, Trabzon vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm 28 Ocak 1921 (37 yaşında)
Karadeniz açıkları, Sürmene, Trabzon vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm nedeni Siyasi suikast
Vatandaşlığı Osmanlı İmparatorluğu
Milliyeti Türk
Partisi Türkiye Komünist Partisi (1920-1921)
Diğer siyasi
bağlantıları 		(1919-1920)
Türkiye Sol Sosyalistleri Teşkilatı (1918-1919)
Rusya Sosyal-Demokrat İşçi Partisi (Bolşevik) (1915-1918)
(1912-1913)
İttihat ve Terakki (1908-1912)
Evlilik(ler) (? - 1925?)
İlişkiler Mevlevizade Saadetli Ali Rıza (Özütürk) Efendi (babası)
Memnune (Özütürk) Hanım (annesi)
Bitirdiği okul Mekteb-i Hukuk-ı Şahâne
l'Ecole Libre des Sciences Politiques
Mesleği Öğretmen
Yazar
Gazeteci
Siyasetçi

Yaşamı

Erken dönemler

Ailesi

Aslen Samsunlu bir aileden gelmektedir. 2 Şubat 1895 tarihli Sicill-i Ahvâl Defteri, No.: 57, sayfa 73'e göre babası, 26 Mart 1812 Giresun doğumlu Mevlevîzade Saadetlû Ali Rıza Efendi'dir. Yine Sicill-i Ahvâl Defteri kaydına göre 28 Kasım 1880 tarihinde 20 yaşında Giresun Rüsum-ı Sitte idaresi'nde mülâzemete (staja) başlamış, 30 Temmuz 1881 tarihinde 200 kuruş maaşla mubassırlığa alınmış, 5 Aralık 1883 tarihinde aynı maaşla ayriyeten katib-i saniliğe nakiledilip Reji idaresi bidayet-i teşekkülünden istiğnaya çıkarılarak 14 Nisan 1884 tarihinde 250 kuruş maaşla memuriyet-i sabıkaya ricat ve ahiren 400 kuruşla Tirebolu memurluğuna tahvil ettirilse de adem-i kabulünden naşi açığa çıkmış, 13 Ağustos 1885 tarihinde Giresun Duyun-ı Umumiye Müdiriyeti'ne maa-mubassır (mubassırlıkla birlikte) katib-i saniliğe 200 kuruşa 3. defa tayin olunmuş, 13 Ekim 1886 tarihinde olduğu yerden ayrılmış, 15 Cemaziye'l-Evvel 1306 (Hicrî)/5 Kanun-u Sani 1304 (Rumi)/17 Ocak 1889 (Miladi) tarihinde aynı maaşla yeniden memuriyete girmiş, 4 Mayıs 1890 250 kuruş aylıkla yerine Düyun-ı Umumiye memurluğuna naklolunmuştur. Daha sonradan 1912 yılında Konya valiliği de yapan Ali Rıza Efendi, Cumhuriyet döneminde de bürokrat olarak hizmet vermiş, 1930'da Samsun valiliği yapmış ve 28 Mart 1953'te ölmüştür. Annesi, belediye başkanlığı döneminde Samsun'daki sıtma kaynağı görülen sazlığı kurutan Halil Hilmi Efendi'nin kızı Hikmet'tir. Ailenin 9 çocuğundan en son hayatta kalanı, Fitnat Hanım'dı.

Doğum tarihi

Mustafa Suphi, Resmî Hâl Tercümesi'ne göre 4 Ağustos 1882 doğumludur. Buna karşılık Paris'te doldurduğu öğrenci formunda doğum tarihini, 4 Mayıs 1883 olarak yazmıştır. Zamanın Trabzon Vilayeti'ne bağlı olan Giresun kazasında doğdu.

Eğitimi

İlk öğrenimini Kudüs ve Şam'da, idadi (lise) öğrenimini Erzurum'da gördü. 1905 yılında İstanbul Hukuk Mektebi'nden mezun olduktan sonra Paris'te Siyasal Bilgiler Okulu'nu kazandı.

Fransa
image
Mustafa Suphi'nin Paris'te eğitim gördüğü kurumdaki öğrenci belgesi

Doldurduğu bir ankete göre Suphi'nin siyasi faaliyetlere girişimi, 1906 yılından itibaren başlamıştır. Mustafa Suphi, 1908 sıralarında Paris'te görülmektedir. Fransa'da bulunduğu dönem, Mustafa Suphi'nin gibi isimler başta olmak üzere burjuva sosyolog olarak nitelendirilebilecek düşünürlerin etkisinde kaldığı yıllardır. Bu yıllarda Suphi'nin İttihatçılar ile yakın ilişki içerisinde olduğu bilinmektedir. Dönemin hükûmet gazetesi olan Tanin gazetesinin muhabirliğini yapmıştır. Aynı zamanda Suphi, Osmanlı Talebe Birliği'nin başkanlığını da bu dönemde yürütmüştür, ki bu birliğin kimi üyeleri muhalifleri gözetlemek şeklinde faaliyet yürütmektedir. Bu konu, Paris Emniyet Müdürü'nün hazırladığı 29 Haziran 1910 tarihli bir istihbarat raporuna şöyle yansımıştır:

“ Şerif Paşa bana siyasî düşmanlarının hayatına kastettiklerini sandığından bahsettiği bir mektup gönderdi. […] Bu mektup üzerine tahkikata girişerek hayatı tehlikede olmasa bile, Paşa’nın çevresinde muhtelif entrikaların çevrildiği haberini aldım. Paris’te ajanları öğrenci kılığına girmiş olan ve şubelerinden biri de 51, Monsieur le Prince sokağındaki Osmanlı Talebe Birliği merkezinde olan bir gizli polis merkezinin faaliyette olduğunu öğrendim. Bu tahkikatta ismini tespit edebildiklerimden biri olan aslen Arnavut Daniş adında biri arkadaşları ile birlikte Osmanlı hükûmetinin isteği üzerine Institute National Agronomique’e dinleyici-öğrenci olarak kabul edilmiştir. Osmanlı Talebe Birliği’ni 43 Ecoles sokağında oturan ve Tanin adlı hükûmetçi gazetenin muhabirliğini yapan Mustafa Suphi adında bir kişi yönetmektedir. Birlik, Osmanlı büyükelçiliğinin tavsiyesi üzerine kendilerine 1000 Frank’a kiralanan bir dairede toplanmaktadır. „

Bu dönem Suphi, 1910 yılında "L'organisation du crédit agricole en Turquie" ("Türkiye'de tarım kredilerinin örgütlenmesi") isimli bir tez yazar ve bu tezi özet olarak "Bulletin du bureau des institutions economiques et sociales" ("Ekonomi ve Sosyal Enstitüleri Bürosu Bülteni") dergisinde yayınlanır. Üniversiteden mezun olduğunda Mustafa Suphi'nin akademik unvanı, (LL.D.) idi.

İstanbul'a dönüşünden sürgüne kadar

Eğitimini tamamladıktan sonra İstanbul'a döner. Burada Tanin, Servet-i Fünûn ve gazetelerine yazılar yazar; Ticaret Mekteb-i Alisi'nde, Darülmuallimin-i Aliye ve Mekteb-i Sultani'de hukuk ve iktisat dersleri verir.

İttihat ve Terakki'ye muhalefet dönemi

İttihat ve Terakki Fırkası'nın 1911 yılındaki genel kongresine Anadolu delegesi olarak katılır. İttihatçılıktan kopuşu bu kongreden sonra başlar ve 1912 Ağustos'unda partiden tamamen ayrılır ve fırkaya muhalefet etmeye başlar. 1912 yılında Ahmet Ferit'in başkanlığında kurulan ve kurucuları arasında Yusuf Akçura'nın da bulunduğu 'nın kurucuları arasında yer alır.

Sürgün

Suphi, muhaliflere karşı 1912 yılının sonlarında başlayan sürgün furyasından nasibini alır ve Sinop'a sürülür. Sinop'taki Rus konsolos yardımcısı V. Ciudiçi'nin (В. Джиудичи) 15 Haziran 1913'te (eski takvim) İstanbul'daki başkonsolosluğa ve 24 Haziran 1913'te (eski takvim) St. Petersburg'daki Dış İşleri Bakanlığı 1. Dairesine yazdığı raporlarında "Vezir Mahmut Şevket Paşa'nın öldürülmesine dahiliyet dolayısıyla 600 şüphelinin Sinop'a sürüldüğü ve içlerinde bir yüksek öğrenim ["liseum"] profesörü M. Subhi'nin olduğu[...]", "hepsinin mahkemesiz sürüldüğünü[...]" ve "17'sinin –tanınmış yetkililer ve görevliler- şehirde denetim altında tutulduğu[...]" bilgisi geçmekteydi.

Rusya'ya kaçış ve komünizme geçiş

1914 yılının başlarında kendisini komünist düşünceyle tanıştıracak olan süreç, bir grup arkadaşı ile birlikte bir tekne ile Rusya’ya kaçmalarıyla başlar. Kaçışı, merkezde gözetim altında yaşadığı için görece daha geniş imkanlara sahip olan sürgünler örgütler. 14 kişi, Rusya'dan dönen bir taka sahibiyle anlaşarak 24 Mayıs'ta (eski takvim) yola çıkıp, 29'unda Balıklava'ya, sonra da Sivastopol'a varırlar. Sivastopol Jandarma Ofisi yönetiminin bir raporuna göre, Temmuz 1914 başlarında Bakü'ye gitmek üzere Sivastopol'dan ayrıldı. Suphi bu dönemlerde Osmanlı'ya dönük çeşitli faaliyetlerde bulunur. Osmanlı'nın yaklaşan savaşa girmesine karşı çıkar. Bir dönem Rusya'daki Türklerin hayat standartları ile ilgilendiğinden, Batum'a geçer. Savaş başladıktan sonra Rus hükûmeti bütün Türk vatandaşlarını gözaltına aldı. 22 Ekim 1914 (eski takvim)'te 975 savaş esiri çeşitli işlerde çalıştırılacakları Kaluga'ya gönderildi, yine Kasım 1914 başlarında Kafkasya'dan başka bir tren daha geldi. Suphi, ayrı bir sivil gözaltı altında başta Starom Torg'da Orlov Podvorya'sına yerleşti, sonrasında Blagoveşçenskaya Caddesi'nde bir apartmana taşındı. Bu dönemde Suphi, Kaluga Valisi'ne siyasi sığınmacı pasaportu ve geçim kaynağı başvurusunda bulunsa da bu talepleri kabul edilmedi ve Suphi Fransızca dersi vererek geçimini sağladı. 9 Eylül 1915 (eski takvim) tarihli tüm Türklerin sürgünü emri üzerine Kaluga valisi, 1 hafta sonra içinde Suphi'nin de olduğu 741 kişiyi Urallar'a sürdü ve Suphi, iddiaya göre Urallar'da 1915 yılında Rusya Sosyal-Demokrat İşçi Partisi (Bolşevik) üyesi oldu. 1936 tarihli not tipi bir belgede ise Abid Alimof'un Suphi'ye 1917'de Urallar'da rastladığını, Suphi'nin Bolşevik devrimi sonrası etrafında komünist propagandası yaptığı iddia edilmektedir.

1918-1920 yılları arasında devrime katılımı

image
Mustafa Suphi (sandalyede oturan sıra soldan [bakana göre sağdan] dördüncü), 1. Tatar Dil Konferansı delegeleriyle birlikte. Aynı zamanda Kazan Müslüman Sosyalist Komitesi Başkan Yardımcısı Emine Muhiddinova (aynı sıra, soldan [bakana göre sağdan] beşinci) da fotoğrafta görülebilir.

1918

Şubat Devrimi ile serbest kalan Suphi, Ekim Devrimi'nden sonra Şubat-Mart 1918 civarı Moskova'ya gider. Burada, Narkomants'a katılıp komite altında faaliyet yürütür, Stalin'in de onayıyla Narkomants'a bağlı Müskom (Müslüman Komiserliği) altında bir Türk Şubesi teşkil eder ve bunun yayın organı olarak Yeni Dünya'yı çıkarır. Bu dönemde daha çok Kırım ve Odessa'daki, Rusya kökenli ya da savaş esiri Türkler arasında çalışma yürütür. Kızılordu içinde örgütlenen Türk savaş esirlerinden bir birlik ile Rus İç Savaşına katılır.

Türkiye Sol-Sosyalistleri Konferansı

17-23 Haziran 1918 tarihlerinde Kazan'da toplanan 1. Müslüman Komünistleri Konferansı sonucu kurulan Tüm-Rusya Müslüman Komünistleri (Bolşevik) Partisi'ne bağlı olacak bir Türkiye teşkilatının kurulması için konferansta alınan "Türkiye Sol-Sosyalistleri Konferansı toplanması" kararı sonucu 22-24 Temmuz 1918 tarihlerinde Moskova'da, Merkezi Muskom binasında Türkiye Sol-Sosyalistleri Konferansı toplanır; toplantıda Türk Sosyalist-Komünistleri Teşkilatı isimli bir yapı kurulur. Siyasi programın belirleneceği ikinci bir kurultay 3 ay sonrası için düşünülse de, iç savaşın ortasında kalması sonucu planlanan kurultay gerçekleştirilemez.

Sol-SR ayaklanması, Yeni Dünya Hakkında rapor ve Müslüman Komünistler Kongresi

Temmuz 1918 Sol-SR ayaklanması sonrası, genelde sol-SR'lere de yakınlığı iddia edilen Suphi için zorlu bir süreç başladı. Bu dönem, bilhassa Suphi'nin rakipleri, Suphi'nin sol-SR ilişkili olduğu şaibesi yaratmışlardır.

Yeni Dünya hakkında rapor (Eylül 1918)

Yine bu dönemlerde, Eylül 1918'de Narkomnats, komiseri Stalin'e Mustafa Suphi'nin ve çıkarttığı Yeni Dünya'nın Bolşevik olmadığı, Bakü Komünü hakkında yanlış değerlendirmeler yaptığı, sosyal-patriyotizmi, Prusya gericiliğini vb.'ni savunan bir yayın olduğu temalı bir rapor yazıldı. Raporda şöyle deniyordu:

“ Yeni Dünya (Novıy Mir), tamamen küçük burjuva intelijensiyasının fikirlerini ve ruh halini yansıtmaktadır. Gazete, Müslüman realitesini milliyetçi bir bakış açısıyla ele almaktadır. Yeni Dünya yazarlarından hiçbiri Türk realitesini sınıfsal ve proleter bir bakış açısıyla aydınlatmaya çalışmamakta ve bunu arzu etmemektedir. Sözü geçen gazetenin yazarları açısından bütün Müslüman çevresinin hepsi birdir. Gazete işçi sınıfına çok az değinmektedir.(...)
Makale yazarının iddiası gerçekle örtüşmemektedir. Zira Ermeniler, yazarın iddiasının aksine Bakü Sovyeti’nin sadece yüzde 30’unu oluşturuyorlar. Bu yüzde 30’un içinde yüzde 6 oranında Bolşevikler, yüzde 6 oranında Sosyal-Devrimciler ve geri kalanında Daşnaklar yer almaktadır. Sovyet’teki diğer yüzde 70 ise Ruslar, Türkler ve Lezginlerden oluşmaktadır. Yukarıda zikredilen yazar, bu verileri mutlaka biliyor olmalıydı. Çünkü bu veriler, Bakü proleter basınında tekrar tekrar yayımlanmıştı. Ancak Yeni Dünya gazetesi, provokatörlerin verdiği bilgileri kullanmayı tercih etti.(...)
Mustafa Suphi, Rus devrimini mutlakiyetçiliğin nesnel bir sonucu olarak görmektedir. Devrim ve proletarya arasında herhangi bir bağ görmemektedir. Her şeyden önemlisi yazar, Prusya'yı övmektedir. Ona göre devrim Rusya'da, Fransa'da ve İngiltere'de mümkün ancak Almanya'da değil. Yazara göre Prusya'da kanlı despotizm yok, zira imparator ‘emekçi tabakaların’ kaderiyle ilgilenmektedir. Yeni Dünya gazetesinin saf sosyologu, hükûmetin Prusya'da sınıf çıkarlarının uzlaşmasına yönelik faaliyetleri kendi başına yürüttüğünü, Almanya'da Sibirya gibi bir yerin olmadığını, siyasi cezaevlerinin olmadığını, buradaki cezaevlerinde daha çok adli tutukluların bulunduğunu, toplumsal düşünceye mensup her türlü kanat ve akımın özgürce hareket ettiğini ve Almanya'daki emperyalizmin gücünün burada yattığını ileri sürmektedir. Yazar sanki özel olarak Prusya emperyalizmi tarafından teşkil edilen kürek sisteminden hiç bahsetmemektedir. Alman proletaryasına mensup en iyi insanların cezaevinde azap çektiğini hiç dile getirmemekte ve susmaktadır.(...)
Mustafa Suphi, Alman emperyalistlerine methiyeler düzerek Türkiye'yi korkunç bir devrimden kurtaracak şeyleri zikretmeye heveslenmektedir. Bu nedenle Türkiye'de devrimin gerekli olduğuna, devrimin Türkiye'deki bütün emekçiler ve halklar için tek kurtuluş yolu olduğuna hiç değinmemektedir. Yazar, Türkiye'de büyük bir nüfusa sahip Türklerin çıkarlarını sadece öne almaktadır. Bu bakımdan Suphi'nin Türkçü (milliyetçi) dünya görüşü, devrimin karakteri ve yapısı ile ilgili aydınlatıcı bilgiler vermesine olanak tanımamaktadır.(...) 		„
Müslüman Komünistler Syezdi (4-10 Kasım 1918)
image
Mustafa Subhi (ayakta duran ilk sıra en soldan [bakana göre sağdan] altıncı) ve Sultan-Galiyev (ayakta duran ilk sıra en soldan [bakana göre sağdan] ikinci), Birinci Tüm-Rusya Müslüman Komünistler Kongresi (4-10 Kasım 1918)'nde.

4-10 Kasım 1918 tarihlerinde toplanan Müslüman Komünistleri Syezdi'nde Türkiye Sosyalist-Komünistleri Teşkilatı'nın (isminden yola çıkılarak) "sol-SR olduğu", "sosyal-şoven olduğu", "içinde ajanlar olduğu", "gerçek bir komünist teşkilatı olmadığı" vb. gerekçelerle syezd'den çıkarılması istenir. Suphi örgüt içinde çeşitli Osmanlı ajanları olduğunu kabul eder ve bunlar ihraç edilir ama sol-SR'lik, sosyal-şovenizm vb. suçlamalarını reddeder. TSKT syezdden atılmaz ama Suphi bu dönemde zorlanır.

Enternasyonalist Toplantı (19 Aralık 1918)

Suphi'nin şahsına dönük tüm bu saldırılara karşın, Suphi'nin korunduğu ve bu saldırıları atlattığı anlaşılmaktadır, zira Suphi'nin konumu bozulmaksızın kendisi, Komintern'in kuruluşuna giden yolda bir durak olan 19 Aralık 1918 tarihli Enternasyonalist Toplantı'ya Türkiye'yi temsil eden konuşmacı olarak katılıp burada Türkiye ve Rus devriminin önemi üzerine bir konuşma yapmıştır.

1919

1920

Taşkent

Mustafa Suphi, B. Ömerov ve R. Şakirbeyov'un aktardığına göre, 17 Ocak 1920 tarihinde toplanan Türkistan Müslüman Komünist Örgütleri Merkezi Bürosu (Müsburo) 3. Bölgesel Konferansı'na ve 12-18 Ocak 1920 tarihleri arasında toplananTürkistan Komünist Partisi 5. Genel Bölgesel Konferansı'na katıldı ve konferansları Türk komünistleri adına selamladı.

Bakü
Bakü'ye geliş

Mustafa Suphi, 27 Mayıs 1920 tarihinde Bakü'ye gelmiştir.

Birinci Doğu Halkları Kurultayı

Birinci Doğu Halkları Kurultayı'nın başkanlık divanında yer almıştır.

TKP'nin kuruluşu
image
Türkiye Komünist Partisi kurucuları, oturan sıra: Reis (Merkez Komitesi Başkanı) Mustafa Suphi (sağ), Kâtib-i Umumî (Merkez Komitesi Genel Sekreteri) Ethem Nejat (orta) ve Merkez Komitesi üyesi Kayserili İsmail Hakkı (sol).

10 Eylül 1920’de 15 bölgeden gelen 75 delegenin katılımı ile 10-16 Eylül 1920 tarihleri arasında Türkiye İştirakiyun Teşkilatı 1. Kongresi toplanmış, bu kongrede Rusya'daki ve Türkiye'deki tüm teşkilatların birleştirilmesi kararı alınmış ve Türkiye Komünist Fırkası kurulmuştur.

1920-1921

Türkiye'ye geçiş evresi

Sovyet hükûmeti tarafından güvenilen ve Anadolu’daki komünist hareketin gelecekteki lideri olarak görülen Suphi, partinin aldığı karar doğrultusunda Anadolu’ya geçme ve Türkiye'deki komünist harekete yön verme kararını alır. Bu kapsamda işgale karşı Anadolu'da savaşmak üzere Sovyetler Birliği'nde bulunan Türk askerlerden bir Bolşevik Tabur oluşturulur ve Anadolu'daki Kuvâ-yi Milliye hareketi komutanlığının emrine verilir. Ancak bu birliğin beraber savaşması mümkün olmayacak ve askerler değişik birliklere dağıtılacaktır. 1921 yılının Ocak ayında BMM'nin çağrılısı olarak Ankara’ya doğru yola çıkan Suphi ve arkadaşlarının Türkiye'de siyasi kargaşa çıkartmak istediğinden şüphelenen TBMM ve Doğu Cephesi Komutanlığı kendilerine koruma vermeyerek, Kars ve Erzurum’da linç girişimlerine uğramalarına ilgisiz kalırlar.[]

Ölümü

1921 yılının 28 Ocağı'nı 29'a bağlayan gecesi 14 yoldaşı ile birlikte Trabzon'dan Sovyetler'e geri gönderilmek için bindirildikleri teknede Kayıkçılar Kahyası tarafından öldürüldüler. Daha sonra bindikleri tekne de batırılmış ve kimsenin cansız bedeni bulunamamıştır. Saldırıdan sadece Mustafa Suphi’nin karısı Meryem sağ olarak kurtulabilmiştir. O da Yahya tarafından önce seks kölesi yapılmış daha sonra ise bölgenin zenginlerinden Nemlizade Ragıp Bey’e satılmıştır.

Ölümü sonrası

Cinayetin baş sorumlularından Yahya Kahya, bölgede yaptığı yolsuzluklar ve Enver Paşa'yı ülkeye sokma planları yüzünden daha sonradan Sivas'ta ağır ceza mahkemesinde yargılansa da, suçsuz bulunup salıverildi. Bunun üzerine Yahya Kahya'nın özellikle dost meclislerinde "Sanki bütün işlerde, ben tek başıma mı idim? Daha üstüme varırlarsa, her şeyi olduğu gibi ortaya dökerim." minvalli sözler söylemesi sonrası Yahya Kahya, kimliği belirsiz kişiler tarafından öldürüldü. Ölümünü gündeme getiren Trabzon mebusu Ali Şükrü de kısa bir zaman sonra (iddiaya göre) Topal Osman tarafından öldürüldü. Topal Osman da, işlediği iddia edilen cinayet yüzünden İsmail Hakkı tarafından öldürüldü. Böylece, cinayetin icracılarının başı Yahya Kahya, bir seri ölümler zincirinin kurbanı oldu.

20 Şubat 1921 tarihli RKP (B)'nin parti içi raporunda cinayetin ilk ulaşan haberleri üzerinden yapılan bir değerlendirmede, RKP (B)'nin TKP'nin ülkeye geçme çalışmasının eleştirisi olarak anlaşılabilecek kimi analizler yapılmış ve daha çok "sol sapmanın", "maceracılığın", "keyfiyetçiliğin" tehlikelerine dikkat çekilmiştir.

28 Mayıs 1923 tarihinde evlendiği, bir dönem New York Başkonsolosluğu da yapan Mehmet Ali Tevfik Yükselen (ö. 21 Eylül 1941)'in eşi ve Mustafa Suphi'nin kız kardeşi Jale İsmet hanım (1900-6 Ocak 1951) da, daha sonradan girdiği bir bunalım sonucu intihar etmiştir.

Ölümü üzerine tartışmalar

Bazı kaynaklara göre Mustafa Suphi Enver Paşa'nın Moskova'daki siyasi faaliyetlerinden haberdardı ve Enver Paşa'nın Anadolu Hareketi'nin yenilgiye uğramasından sonra Bolşevikleri kullanarak Türkiye'deki otoriteyi ele geçirme planını biliyordu. Suphi'nin bu gizli planını ifşa etmesinden endişe edildiği için onun taraftarları tarafından öldürüldüğü iddia edilir. Ayrıca Murat Bardakçı; Yahya Kahya'nın Enver Paşa'ya bağlı olduğunu ve öldürme emrini ondan aldığını öne sürmektedir. Buna karşılık bazı kaynaklara göre, Mustafa Suphi'yi Kemalistler öldürtmüştür; kimilerine göre ise (mesela Mete Tunçay) Mustafa Suphi, Kazım Karabekir ve dönemin Erzurum valisi Hamit Bey'in inisiyatifi sonucu öldürülmüştür. Daha az rağbet gören iddialar, Mustafa Suphi'nin bir "Türkiye-Rusya anlaşması sonucu Moskova'nın da rızasıyla tasfiye amaçlı öldürüldüğü" (Kemal Tahir), veya yanındaki paralar için öldürüldüğü şeklindedir. Nitekim Akdes Nimet Kurat, Dr. Samih Çoruhlu sahte adıyla yazdığı "İstiklal Savaşında komünizm faaliyeti" başlıklı yazı dizisinde şöyle yazmıştır:

“ Yahya kâhyanın "yoldaşları" öldürmesinde "para"nın da dahil olduğu mümkündür. (...) yanlarında hem de "altın" olmak üzere bir miktar para vardı. Galiba 8.000 altın mevcuttu. Yahya kâhya ve adamları bunun kokusunu almış olmalıdırlar. Onlar için "ideolojik" problemlerin o kadar önemi yoktu. Bu "dinsiz-hainler" "gebertilince" üstelik hem "memleket kurtulacak" hem de çokça "altın" ele geçecekti. Bu suretle bir taşla iki kuş vurulmuş olacaktı. Tabiatiyle, Yahya kâhyanın adamları "yoldaşları" öldürdüklerini saklamışlardı; hava çok fırtınalı olduğundan "yoldaşları" götüren motorun "battığı" şaiasını yaymışlardı. Bir müddet çok kimse buna inanmıştı amma bu işe karışanlardan bazılarının dilleri durmamış, sağa sola anlatmışlardı. Hattâ "batar" motorun geri döndüğünü görenler olmuştu. „
Anısı

Suphi, genel Sovyet tarih yazımında büyük bir yer tutmasa da, bilhassa bulunduğu bölgeler olmak üzere lokal olarak SSCB'de kimi yerlerde onurlandırıldı. Çeşitli hatalar içerse de ve bu hatalar sonraki kimi araştırmacıları yanıltsa da, hakkında bir ansiklopedi maddesi Büyük Sovyet Ansiklopedisi 2. serisinde çıktı. 1940 itibarıyla Kırım'da Mustafa Suphi'nin adını taşıyan sokak, Simferopol'de 1927 yılında inşa edilen ve Tatar sürgününe değin "Subhi Sinema Salonu" olarak bilinen Rodina sinema salonu,Kerç'te kulüp, Yalta'da sanatoryum, Kuybışev rayonunda kolhoz ve kimi başka kuruluşlar vardı. Azerbaycan'da 2013 yılına kadar Mustafa Suphi adına bir sokak mevcuttu, lakin Azerbaycan Kafkas Müslümanları İdaresi Başkanı Allahşükür Paşazade'nin Bakü Valiliği'ne Mustafa Suphi adına ne Türkiye'de ne de Rusya'da artık bir sokak veya cadde ismi kalmadığı gerekçesiyle sokağın isminin Nabat Aşurbeyova ile değiştirilmesini talep eden başvurusu sonucu, başvurusu kabul edilmiş ve sokağın adı değiştirilmiştir.

Özel yaşamı

Mustafa Suphi'nin Rusya'da en azından bilinen (ve büyük ihtimal tek olan) Marya (veya kaynaklarda geçen diğer bir şekliyle Meryem) isimli bir eşi vardı, lakin farklı kaynaklar hakkında farklı bilgiler vermektedir. Ahmed Cevad, kendisinden herhangi bir isimle bahsetmeyip, Yahudi olduğunu iddia etmiştir. Kendisini Kırım döneminden tanıyan eski bir Bolşevik, Bakû'da Vanda isimli Polonyalı birisiyle evlendiğini iddia etmiştir.İbrahim Topçuoğlu isimli eski bir TKP'li, isminin Marya değil Semiramis olduğunu ve kendilerinin kısaca Semra diye hitap ettiklerini, ayrıca kendisinin Türk olduğunu iddia etmiştir.

Mustafa Suphi, Türkçenin yanı sıra Arapça, Fransızca ve Rusça bilmekteydi.

Görüşleri

image
Mustafa Suphi

Sosyalizm sonrası

Milli mesele

Mustafa Suphi, döneminde Türkiye'de milli mesele üzerine çok detaylı eserler vermediyse de, Osmanlı İmparatorluğu altındaki çeşitli milliyetlerin gördüğü baskılar ve onların mücadelelerini çeşitli yerlerde işlemiştir. Mustafa Suphi, her ne kadar o dönemler anti-komünist olan Daşnaksütyun aleyhinde olsa da, çeşitli yazılarında Ermeni bağımsızlık hareketlerinin kimi taleplerini olumlamıştır. Sosyalizm için cidal başlıklı yazısında "Türkiye'nin zulüm ve kahır içinde yaşayan diğer halklarına el uzat." diyerek çeşitli milliyetlerin varlığını ve baskı gördüğünü, bunlarla birleşilmesi gerektiğine işaret ediyordu. Yine daha açık bir biçimde Türk milliyetçiliğinin hem başka milliyetleri, hem de Türkleri ezdiğini savunuyordu:

“ Jön Türk hareketinin yandaşları, ilerici ulusal hareketin ve İslam'ın dinsel kuralları alanında reformların sınırları içerisinde kalmadılar. Ulusalcı akımlar onları Türkiye'deki tüm ulusal toplulukları tutsaklaştırmaya, baskı altında tutmaya itiyordu. En aşırı bir ulusalcılık düşüntüsünden esinlenen İttihat ve Terakki Partisi yöneticileri, bu ulusalcılık adına, Anadolulu bahtsız Türk köylülerinin kanını akıtmaktan çekinmediler. „

Çeşitli milletlerin özerklik ve bağımsızlık dahil taleplerini de kabul eden bir çeşit uluslar federasyonu benimseyen görüşleri, "Tarihi Vazife" isimli yazısında daha açık bir şekilde şöyle geçiyordu:

“ (...)
Bundan hemen on sene evvel bizler: hükûmetçi veya köylü sosyalistler, minimalist milletçiler, federalistler, hulasa Türk gençliğinin mutasallıt şoven İttihad ve Terakki siyasetine karşı ayaklanan kısmı, bir taraftan memleketi ve rençper halkı faleketten felaketlere sürükleyecek muharebelere nihayet vermeğe çalışırken, diğer taraftan Anadolu'ya hayat verecek medeni, inkılabî inkişaflara zemin ve yol arıyorduk. Bu inkişaf, bizim fikrimizce, dahilde Makedonyalılar'ın, Arnavutlar'ın, Araplar'ın, Kürtler'in, Ermeniler'in ilah...medeniyet, muhtariyet ve hatta istiklallerine istidatları [yetenekleri] derecesinde yol vererek hür milletlerin hür ittihadı halinde "milli tesanür"ler vücut bulacaksa, hariçten de Alman ve İngiliz emperyalizminden ziyade beynelmilel amele hareketine istinad ile kuvvet alabilecekti.
(...) 		„

Nihayetinde Suphi'nin bilhassa Ermeni meselesi olmak üzere milli meselenin çözümünde görüşü, milliyetçi partilerin değil, enternasyonalist komünist partilerin ancak başarılı olabileceğiydi:

“ Türk ve Kürtlerin Ermenileri, Ermenilerin Kürtleri ve Türkleri takibe, mahva, yok etmeye koşmaları; bu fetihlik davasında medeniyetleri vahşiyetle yoğrulmuş Avrupalı emperyalistlerin insan ruhuna ektikleri, akıttıkları zehir; bu, masum milletler arasında kast ile sokulan, din ve millet hırslarıyla yakılan bir düşmanlık;
Ermenilere Anadolu'nun yarısını vadedip sonra Türk ve Ermeni milletleri arasında katliamlar ve yağma ateşleri yakıp, daha sonra da tutuşturdukları bu yangını söndürmek için Küçük Asya'nın işlerine karışmak...
Anadolu'yu ne Türklere, ne Kürtlere, ne de Ermenilere değil, ancak kendilerine almak...
İşte onların maksatları...
Bu hakikati Türk ve Ermeni işçi ve köylüsünden bilmedik, anlamadık hiç kimse kalmamış olmalı;
Bu hakikati halka anlatmak ve o feci cinayetlerin önünü almak, Türk ve Ermeni iknılâpçıların ve bu inkılâpçılardan özellikle komünist enternasyonalistlerin vazifesidir.
Türk emperyalistleriyle Ermeni burjuvaziyasının bu iki halkın mahvına yürüyen hareketlerini takip ve bu hususta bütün dünyayı aydınlatma Türk komünistlerine düştü;
bizler üstümüze düşen bu işi bütün imkânsızlıklarına bakmadan elden geldiği kadar işlemeye çalıştık; bundan sonra da çalışacağız, fakat bu husustaki uğraşın bir kısmı da Ermeni yoldaşlara kalıyor.
Enver Paşa'dan fukara halka bir fayda gelirse, Taşnaksütyûnlardan iyilik beklenebilir,
fakat Ermeni enternasyonalist dostlarımız bizim en büyük ümitlerimizi temsil etmektedirler... 		„

Din

Mustafa Suphi'nin dini inancı konusunda çelişkili veriler vardır. Suphi, 1920'de doldurduğu ankette dini kısmına "İslam" yazsa da, din karşıtı olduğu yönünde kimi anlatımlar da mevcuttur. Bunlardan birisi olan İ. Nuriyev'in tanıklığı, şu şekildedir:

“ Subhi yoldaş sıkça yürüyüşlerde ve toplantılarda konuştu. Subhi yoldaş tarafından verilen dünyada durum, din-karşıtlığı teması vb. üzerine açık ve derin bilgilendirici dersler ve raporlar, Simferopol şehrinin geniş emekçi kitlelerini her daim ilgisini çekti.
Subhi yoldaş tarafından Mayıs 1919'da yapılan bir konuşmayı hatırlıyorum.
Simferopol "rüştiye" okulu (şimdi 12. Tatar Okulu) bahçesi yürüyüş için toplanan kitleyle dolmuştu. Kürsüde M. Subhi yoldaş din karşıtı bir rapor okudu. Bilimsel verilerle silahlanarak dinin zararlarını kanıtladı ve ruhbanları teşhir etti. Bütün dinleyicilerin dikkati Subhi yoldaşın raporuna kitlenmişti. Yürüyüşte Simferopol'un en seçkin mollaları da vardı ama tek biri bile bir tek söz söylemeye cesaret edemedi.
O sırada komünist Dost-Mambet Hacı elini kaldırdı ve haykırdı:
"Kahrolsun dindarlık!"
Bu sözleri işiten mollalardan birisi yekinip sandalyesinden fırladı ve kalabalığa dönerek konuştu:
"Cemaat! Bunların hepsi ateisttir, imansızdır. Uçurumun en dibine gelmişlerdir. Sizleri doğru yoldan çekip çıkararak imansız Bolşevikler yapmak istiyorlar. Bunların sopayla defedilmesi gerekmektedir."
Subhi yoldaş histerik yakarmaları dinene kadar bekledi ve tekrar yerini alarak bir dinin temsilcisi olmasına rağmen inancının doğruluğunu kanıtlayabilecek bilimsel, ikna edici tek bir gerçeği bile dile getiremeyen ve getiremeyecek olan bağırıp çağıran mollayı işaret etti ve karakteristik coşkunluğuyla devam etti:
"Yoldaşlar, dini inanç perdesi ardına bürünüp halkı arsızca kandıran bu gibi karşı-devrimci düzenbazlara karşı devrimin nihai sözü, kafaya tek bir kurşun olacaktır!"
Son sözler molla bilincini kaybedip yere düştüğü anın neredeyse ramağında söylenmişti. Bir iki kişi onu kalabalığın arasından çekip çıkardı. 		„

Eserleri

Makaleler ve kitaplar

Milliyetçi dönemleri

Sosyalist dönemleri

Mustafa Suphi'nin sosyalist olduğu dönemlerden bugüne ulaşan kitap biçiminde bir eseri yoktur, buna karşılık ekseriyeti Yeni Dünya'da çıkan daha çok ajitatasyon içerikli yazılarından, çoğunluğu Yeni Dünya'dan seçmeler olmak üzere bazı yazıları 1923 yılında Sovyetler Birliği'ndeki Türkiye komünistleri tarafından basılan 28-29 Kanunusaniyi Unutma anı kitabında derlenmiştir. Bunun dışında Suphi'nin Jizn Natsiyonalnostey (Milliyetlerin Yaşamı) gibi süreli yayınlar başta olmak üzere çeşitli yayınlarda yazıları yayınlanmıştır.

Çeviriler

Milliyetçi dönemleri

Sosyalist dönemleri

image
Mustafa Suphi tarafından Türkçeye çevirisi başlanan Komünist Parti Manifestosu. İç Savaş nedeniyle bu çeviri tamamlanamamıştır. Bir hayalet, komünizm hayaleti Avrupa’yı büyülemiştir. İhtiyar Avrupa’nın bütün iktidar makamları, Papa ve Çar, Metternich ve Guizot, Fransız radikalleri, Almanya polisleri, bu hayaleti kuşatıp sıkıştırmak için bir mukaddes Ehl-i Salip (Haçlı) tertibiyle ittihat ettiler cümleleri ile başlayan çevirinin son cümlesi şu şekilde yarım kalmıştır: Komünizmin maddi şeyleri üretim ve dağıtım usulüne….

Bu dönemde bir kısmı bizzat Mustafa Suphi'nin kendisince, bir kısmı ise kendi denetimi altındaki çeviri departmanınca çeşitli Marksist klasikler, Sovyet hükûmetinin ve Rusya Komünist Partisi (Bolşevikler)'nin güncel belgeleri çevrilmiştir. Bunlardan en meşhur olanı, Mustafa Suphi'nin bizzat kendisinin çevirisine giriştiği Komünist Parti Manifestosu'dur. Uzunca bir dönem tamamlanmış ama kayıp olduğu düşünülen bu çeviri, 1980 yılında ilk defa Sovyetler Birliği'ndeki eski bir komünistten edinilerek Mete Tunçay tarafından kamuoyuna sunulmuş, 1982 yılında yayınlanan Eski Sol Üzerine Yeni Bilgiler kitabında ise çevrim yazısı yayınlanmıştır.

İlgili kitaplar

  • Mete Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar (1908-1925) Belgeler 2, BDS Yayınları, 1991.
  • Mustafa Suphi - Yaşam, Yazıları, Yoldaşları, Sosyalist Yayınları, İstanbul, Kasım 1992.
  • Yavuz Aslan, Türkiye Komünist Fırkası'nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi - Türkiye Komünistlerinin Rusya'da Teşkilâtlanması (1918-1921), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997.
  • (Çev: Yücel Demirel), TKP MK 1920-1921 Dönüş Belgeleri -1, Türkiye Sosyal Tarih Araştırma Vakıfı, İstanbul, Mart 2004.
  • (Çev: Yücel Demirel), TKP MK 1920-1921 Dönüş Belgeleri -2, Türkiye Sosyal Tarih Araştırma Vakıfı, İstanbul, Mart 2004.
  • Hamit Erdem, Mustafa Suphi: Bir Yaşam Bir Ölüm, Sel Yayınları, 3. Baskı, Aralık 2010.

Dipnotlar

  1. ^ Osmanlı dönemi gümrüklerde muhafaza memurlarına veya öğrenci inzibatına bakan memur, buradaki anlamı gümrükle alakalı olanıdır.

Kaynakça

  1. ^ "Meryem Suphi'nin trajik öyküsü". Özgür Gündem. 8 Ocak 2013. 8 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Ocak 2016. 
  2. ^ Orijinal yayın: Dumont, Paul (1977). "Bolchevisme et Orient: Le parti communiste turc de Mustafa Suphi., 1918-1921". Cahiers du monde russe et soviétique. 18 (4). s. 401. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Türkçe çeviriler: 1) Dumont, Paul (1980). "Bolşevizm ve Doğu" (PDF). Birikim, 61. ss. 50-51. 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; 2) Dumont, Paul. "Bolşevizm ve Doğu". İştiraki. 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; mevcut çeviri ikinci Türkçe çeviriden alınmıştır.
  3. ^ Feyizoğlu, Turhan (2007). Mustafa Suphi: Türk Ocağı'ndan Türkiye Komünist Partisi'ne. İstanbul: Ozan Yayıncılık. s. 15. ISBN . 
  4. ^ a b c Birinci, Ali (Kasım 1989). "Mustafa Suphi Hakkında Yeni Belgeler ve Bilgiler". Tarih ve Toplum. 12 (71). s. 38. 
  5. ^ a b Paris, Archives de Sciences Po [Sciences Po kurumunun arşivleri, ASP], Mr. Soubhy Moustapha klasörü, 1907–08 eğitim yılına ait öğrenci belgesinden aktaran: Sayım, Burak (Kış-Bahar 2020). "Mütareke İstanbulu'nda beynelmilel komünizm" (PDF). Devrimci Marksizm, 41-42. s. 147. 6 Nisan 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2020. 
  6. ^ Birinci, Ali (Kasım 1989). "Mustafa Suphi Hakkında Yeni Belgeler ve Bilgiler". Tarih ve Toplum. 12 (71). s. 36. 
  7. ^ Erdem, Hamit (4 Ocak 2013). "28 Kânunusani 1921'in Yıldönümünde Mustafa Suphi'yi Hatırlamak". Toplumsol. 22 Kasım 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Eylül 2020. Babası Ali Rıza (Özütürk) Cumhuriyet döneminde de bürokrasi içindeki konumunu korumuştur ve 1930’da Samsun valisi olarak görünmektedir. 
  8. ^ a b Şahin, Elmas (2014). "Turanlı'nın Defteri'nde Yeni Lisan Hareketi ve Türklük Mefkûresi". International Journal Of Turkish Literature Culture Education. 3 (2). s. 196. 
  9. ^ a b Önay, Yılmaz (1 Mayıs 1995). "Sır ölümden kalanlar". Milliyet. s. 5. Ali Rıza Özütürk, Samsun şehir reisi (belediye başkanı) Halil Hilmi Efendi'nin kızı Memnune Hanım'la olan evliliğinden doğan 9 çocuğunun 7'sini dönemin zor ulaşım koşullarında, görev tayinleri sırasında yitirdi. 1953'te İstanbul'da yaşama veda etti. ; Salih Zeki Kuşarkov hatayla "Halim kızı Hikmet" demektedir, bkz: "Subhi Yoldaş ve 16 Şehitler" (20 Ocak 1936, daktilo metin). S.Z. [Kuşarkov, Salih Zeki.]. içinde: Avagyan, Arsen (2020). Karanlıkta kalmış bir eylemci: İttihatçı komünist Salih Zeki (Kuşarkov) (1. bas.). İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları. s. 93. ISBN . 
  10. ^ a b Yılmaz, Önay (24 Ocak 1999). "Mustafa Suphi'yi kim öldürttü? - Cinayeti örten sis perdesi aralanıyor". Milliyet Gazete Pazar. s. 6. Mustafa Suphi'nin kızkardeşi Fitnat Hanım, 1899 yılında babasının valilik göreviyle bulunduğu Kudüs'te doğdu. Bir Fransız okulunda batılı eğitimi aldı, güzelliği ve şıklığıyla dönemin göz kamaştırıcı kızlarından oldu. 25 yaşındayken, Almanya'da tıp öğrenimi gören, Türkiye'nin ilk operatör doktorlarından ve İstanbul Tıp Fakültesi'nin kurucularından Prof. Kerim Sebati Gürgün ile evlendi. Bu evliliğinden Rezan, Leyla ve Berhan isimli üç çocuğu dünyaya geldi. Çok sevdiği ve yaşamı boyunca özlemle andığı ağabeyi Mustafa Suphi'nin yanı sıra ablası Kutsiye, kardeşi Jale İsmet ve oğlu Berhan'ın genç yaşlarda yaşama veda edişlerine şahit olan Fitnat Hanım, dengeli kişiliği ve sağlam ruh yapısı sayesinde cesaretle ve sevgiyle sürdürdüğü yaşamı boyunca, kendisi dışındaki tüm evlatlarını yitiren babası Ali Rıza Bey'in en büyük desteği oldu.
    Yılbaşı gecesi intihar
    Çamlıca Kız Lisesi mezunu olan ağabeyi Mustafa Suphi gibi resim yapmaya meraklı ve iyi bir piyanist olan Jale İsmet Hanım, dönemin Washington Büyükelçisi olan eşinin diplomatik görevi nedeniyle, uzun süre yurtdışında yaşadı. Son derece duygulu, hassas bir yapıya ve artistik bir kişiliğe sahip olduğu belirtilen Jale İsmet Hanım'ın hayatında ağabeyinin esrarengiz ölümü onarılmaz bir yara açtı. Yaşamın acı ve zorluklarına, ablası Fitnat Hanım gibi göğüs germekte güçlük çeken Jale İsmet Hanım'ın yaşamı, ağabeyi gibi dramatik bir şekilde noktalandı. Depresyondan kurtulamayan Jale İsmet Hanım, İstanbul'da bir yılbaşı gecesi intihar ederek yaşamına son verdi. Küçük yeğeni Rezan Gürgün'ün de yaşamı diğerlerinden farklı olmadı. Maden mühendisi eşinden ayrıldıktan sonra ABD'ye giden Rezan Hanım da, bir depresyon sonucu yalnız yaşamı tercih etti. İstanbul'da tek başına yaşadığı evde sessizce öldü.     
  11. ^ a b Aziz, Rüstem (2009). Mustafa Suphi'ler – Şahsi Dosyası – Değerlendirmeler – Anmalar (1. bas.). Sosyal Tarih Yayınları. s. 22. 
  12. ^ Dumont, Paul (1977). "Bolchevisme et Orient: Le parti communiste turc de Mustafa Suphi., 1918-1921". Cahiers du monde russe et soviétique. 18 (4). s. 378. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Dumont, Paul (1980). "Bolşevizm ve Doğu" (PDF). Birikim, 61. s. 38. 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Dumont, Paul. "Bolşevizm ve Doğu". İştiraki. 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  13. ^ Archives du ministère français des Affaires étrangères (AMAEF). Nouvelle serie. Turquie, 7, f. 91.'den aktaran: Dumont, Paul (1977). "Bolchevisme et Orient: Le parti communiste turc de Mustafa Suphi., 1918-1921". Cahiers du monde russe et soviétique. 18 (4). s. 401. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Dumont, Paul (1980). "Bolşevizm ve Doğu" (PDF). Birikim, 61. ss. 50-51. 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Dumont, Paul. "Bolşevizm ve Doğu". İştiraki. 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; mevcut çeviri ikinci Türkçe çeviriden alınmıştır.
  14. ^ a b Soubhy Bey, Mehmed Moustafa (1910). "L'Organisation du crédit agricole en Turquie". Bulletin du Bureau des institutions économiques et sociales. 1 (2). ss. 59-76. ; Soubhy Bey, Mehmed Moustafa (1910). "The Organization of Agricultural Credit in Turkey". International Review of Agricultural Economics. 1 (2). ss. 59-76. 
  15. ^ Dumont, Paul (1977). "Bolchevisme et Orient: Le parti communiste turc de Mustafa Suphi., 1918-1921". Cahiers du monde russe et soviétique. 18 (4). s. 378. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Dumont, Paul (1980). "Bolşevizm ve Doğu" (PDF). Birikim, 61. s. 38. 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Dumont, Paul. "Bolşevizm ve Doğu". İştiraki. 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  16. ^ Архив внешней политики России (АВПР), ф. Политархив, оп. 1, д. 1212, лл. 142 - 143.'ye atıfla: Субаев, Н. А. (1983). "Мустафа Субхи в России". Вопросы истории, 5. s. 173. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Subayev, N. A. (Haziran 1992). "Mustafa Suphi Rusya'da". Tarih ve Toplum. 17 (102). s. 10. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  17. ^ ЦГАОР СССР, ф 102, 1914 г., д. 300"б", лл. 9, 10, 17.'ye atıfla: Субаев, Н. А. (1983). "Мустафа Субхи в России". Вопросы истории, 5. s. 173. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Subayev, N. A. (Haziran 1992). "Mustafa Suphi Rusya'da". Tarih ve Toplum. 17 (102). s. 10. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  18. ^ ЦГАОР СССР, ф. 102, 1914 г., д. 300"б", л. 17.'ye atıfla: Субаев, Н. А. (1983). "Мустафа Субхи в России". Вопросы истории, 5. s. 174. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Subayev, N. A. (Haziran 1992). "Mustafa Suphi Rusya'da". Tarih ve Toplum. 17 (102). s. 11. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  19. ^ Aslan, Yavuz. Türkiye Komünist Fırkası'nın kuruluşu ve Mustafa Suphi : Türkiye komünistlerinin Rusya'da teşkilâtlanması (1918-1921) (1. bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. s. 17. ISBN . 
  20. ^ Субаев, Н. А. (1983). "Мустафа Субхи в России". Вопросы истории, 5. s. 174. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Subayev, N. A. (Haziran 1992). "Mustafa Suphi Rusya'da". Tarih ve Toplum. 17 (102). s. 11. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  21. ^ Субаев, Н. А. (1983). "Мустафа Субхи в России". Вопросы истории, 5. ss. 174-175. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Subayev, N. A. (Haziran 1992). "Mustafa Suphi Rusya'da". Tarih ve Toplum. 17 (102). s. 11. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  22. ^ Государственный архив Калужской области. ф. 32. оп. 4. д. 1503. лл. 249, 254. ve Государственный архив Калужской области. ф. 32. оп. 4. д. 1503. л. 311.'e atıfla: Субаев, Н. А. (1983). "Мустафа Субхи в России". Вопросы истории, 5. s. 175. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Subayev, N. A. (Haziran 1992). "Mustafa Suphi Rusya'da". Tarih ve Toplum. 17 (102). s. 11. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  23. ^ Işık, S. (1932). "Mustafa Suphi, Onbeşler". Kızıl İstanbul, 36. s. 2. 31 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
  24. ^ Субаев, Н. А. (1983). "Мустафа Субхи в России". Вопросы истории, 5. s. 175. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. ; Subayev, N. A. (Haziran 1992). "Mustafa Suphi Rusya'da". Tarih ve Toplum. 17 (102). s. 11. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  25. ^ İşlet, Banu; Moralıoğlu Kesim, Cemile (2020). Mustafa Suphiler (Değerlendirmeler-Anmalar-Şahsi Dosyası) (2. bas.). İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları. s. 53. ISBN . 
  26. ^ "Mustafa Suphi beş sene evvel Moskova'da" (Kanunusani 1923). Manatof, Şerif. içinde: "28-29 Ocak 1921'i unutma!" mustafa suphi ve yoldaşları (PDF). Brüksel: İnfo-Türk. 1975. ss. 23-25. 7 Eylül 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 14 Eylül 2020. 
  27. ^ "Mustafa Suphi". Akal, Emel. içinde: Gültekingil, Murat; Bora, Tanıl, (Ed.) (2008). Modern Türkiye'de siyasi düşünce (Cilt: 8) - Sol (2. bas.). İletişim Yayınları. s. 144. 
  28. ^ "Mustafa Suphi". Akal, Emel. içinde: Gültekingil, Murat; Bora, Tanıl, (Ed.) (2008). Modern Türkiye'de siyasi düşünce (Cilt: 8) - Sol (2. bas.). İletişim Yayınları. s. 145. 
  29. ^ Etraflıca bilgi için bkz: "Mustafa Suphi". Akal, Emel. içinde: Gültekingil, Murat; Bora, Tanıl, (Ed.) (2008). Modern Türkiye'de siyasi düşünce (Cilt: 8) - Sol (2. bas.). İletişim Yayınları. ss. 142-148. 
  30. ^ GARF. Fond: P-1235. Opis: 93. Ed. Xr.: 163. LL. 206, 210, 211 vd.'nden aktaran: Konak, İsmet (14 Temmuz 2014). "Stalin ve Mustafa Suphi". Sendika.org. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Eylül 2020. ; Konak, İsmet (Ekim-Kasım 2017). "Mustafa Suphi'nin Rus İç Savaşı'ndaki Rolü". Ayrıntı Dergi, 23. ss. 42-43. 31 Ocak 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Eylül 2020. 
  31. ^ a b c "Mustafa Suphi". Akal, Emel. içinde: Gültekingil, Murat; Bora, Tanıl, (Ed.) (2008). Modern Türkiye'de siyasi düşünce (Cilt: 8) - Sol (2. bas.). İletişim Yayınları. ss. 146-148. 
  32. ^ RGASPI. Fond: 558. Opis: 1. Delo: 3724.
  33. ^ "Rede des türkischen Kommunisten Gen. Subhi.". Subhi, Mustafa. içinde: Sowjet-Russland und die Völker der Welt – Reden Auf der Internationalen Versammlung – In Petrograd am 19. Dezember 1918 (1. bas.). Petrograd, Zmolny, Zimmer 32-33.: Verlag der Kommunistischen Internationale (No.: 26). 1920. ss. 28, 30, 32-33. 28 Haziran 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Eylül 2020. ; "Soubkhi (communiste turc, parle en langue turque)". Soubkhi, Moustapha. içinde: La Russie des Soviets et les Peuples du Monde - Discours prononcés au meeting international - de Pétrograd, le 19 décembre 1918. PÉTROGRAD, SMOLNY, 32.: Édition de l'Internationale Communiste (Feltrinelli Reprint, 1967). 1920. ss. 21-24. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  34. ^ Roberts, Glenn L. (2007). Commissar and Mullah: Soviet-Muslim Policy from 1917 to 1924 (1. bas.). Universal-Publishers. s. 180. Erişim tarihi: 27 Eylül 2020. 
  35. ^ Bennigsen, Alexandre A.; Wimbush, S. Enders (1980). Muslim National Communism in the Soviet Union: A Revolutionary Strategy for the Colonial World (2. (Phoenix Edition) bas.). University of Chicago Press. ss. 62-63, 186. 
  36. ^ Ömerov, B.; Şakirbeyov, R. (Ocak 1971). "Mustafa Suphi üzerine iki belge - belge II: Ateşli Devrimci". Ant (Aylık Sosyalist Teori ve Eylem Dergisi). 1 (9). s. 56. 
  37. ^ Kılıç, Ecevit (13 Eylül 2008). . Sabah. 6 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013. 
  38. ^ Hür, Ayşe (25 Ocak 2009). . Taraf. 3 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2009. 
  39. ^ "Mustafa Suphi'nin eşi seks kölesi yapıldı". Cazim Gürbüz yazısında, Türkiye Komünist Partisi’nin ilk merkez komitesi başkanı Mustafa Suphi’nin dikkat çeken hayatını kaleme aldı. Oda tv. 20 Ağustos 2020. 30 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  40. ^ Kandemir, Feridun (1965). Atatürk'ün kurduğu Türkiye Komünist Partisi ve sonrası (1. bas.). İstanbul: Yakın Tarihimiz Yayınları. s. 186. 
  41. ^ TsPA. Fond: 5. Opis: 2. Delo: 2.'ye atıfla: Gökay, Bülent (1994). "The Turkish Independence War and Bolshevik Russia: Some New Aspects in the Light of Soviet Documents". Turkish Studies Association Bulletin (İngilizce). 18 (2). s. 53. 26 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Eylül 2020. 
  42. ^ a b Singh, K Gajendra (7 Ocak 2004). "Occupation case studies: Algeria and Turkey". Asia Times (İngilizce). 2 Şubat 2004 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Ekim 2011. 
  43. ^ Bardakçı, Murat (3 Şubat 2016). "Mustafa Suphi'yi kim öldürttü?". Yahya Kaptan, o günlerde Moskova’da bulunan Enver Paşa’ya bağlı idi, Paşa’nın Anadolu’ya gelip Mustafa Kemal’in yerini alması ve Millî Mücade’nin başına geçmesi için çaba gösterenlerdendi, hem Enver Paşa, hem de diğer İttihadçılar ile yakın temas içerisindeydi ve Mustafa Kemal’in muhalifi idi... Haber Türk. 1 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  44. ^ ""Suphi'yi benim için öldürdüler!"". odatv. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  45. ^ Yazı dizisi için bkz: 1) "Kemal Tahir'in söyleşileri #7 - Mustafa Suphi'nin katledilmesinin karanlık öyküsü". Bozdağ, İsmet. Milliyet. 14 Haziran 1980. Sayfa: 5., 2) "Kemal Tahir'in söyleşileri #8 - Nereden bakılırsa bakılsın, M.Suphi olayı değişmiyordu". Bozdağ, İsmet. Milliyet. 15 Haziran 1980. Sayfa: 5., 3) "Kemal Tahir'in söyleşileri #9 - MUSTAFA SUPHİ'nin Rusya'da gördüğü şekli Anadolu'da uygulamaya kalkması cehaletini gösterir". Bozdağ, İsmet. Milliyet. 16 Haziran 1980. Sayfa: 5., 4) "Kemal Tahir'in söyleşileri #10 - M. KEMAL PAŞA, KÂZIM KARABEKİR'e «Mustafa Suphi'yi gör, kararını ver» dedi". Bozdağ, İsmet. Milliyet. 17 Haziran 1980. Sayfa: 5.; kitap olarak derlenmiş hali için bkz: Bozdağ, İsmet (1995). Kemal Tahir'in Sohbetleri (2. bas.). İstanbul: Emre Yayınları. ss. 122-127, 146-157. ISBN . 
  46. ^ Çoruhlu, Samih (15 Temmuz 1966). "İstiklal Savaşında komünizm faaliyeti #15 - Türkleri ve Müslümanları öldürenlerin hesabı görüldü". Yeni İstanbul. s. 5. ; not: Yazım hataları orijinal haliyle.
  47. ^ Большая Советская Энциклопедия (2-e издание, В 51 томе) - Том 41 (Стилтон — Татартуп). Большая советская энциклопедия. 1956. s. 184. 
  48. ^ Свод памятников истории, архитектуры и культуры крымских татар. Том III. г. Симферополь (1. bas.). Белгород: «КОНСТАНТА». 2018. ss. 305-308. 
  49. ^ "МУСТАФА СУБХИ". Нуриев, И. içinde: Памяти павших за Советский Крым. 1918-1920: сборник статей и воспоминаний (1. bas.). государственное издательство крымской АССР. 1940. s. 55. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  50. ^ "Azerbaycan'da Tkp Kurucularından Mustafa Suphi'nin Adını Taşıyan Sokağın Adı Değiştirildi". Haberler.com. 14 Aralık 2013. 13 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  51. ^ "Mustafa Suphi'nin izleri siliniyor". OdaTV. 14 Aralık 2013. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  52. ^ Ahmet Cevad, EMRE (1 Aralık 1964). "1920 Moskova'sında Türk komünistleri [#1]". Tarih Dünyası. 1 (1). ; bu yazı dizisi sonradan şurada aynen sıralı basılmıştır: "1920 Moskovasında Türk komünistler". EMRE, Ahmet Cevat. içinde: Hikmet, Affan; Emre, Ahmed Cevat; Nevşirvanova, Cemile Selim; Nevşirvenov, Ziynetullah (2006). Akbulut, Erden (Ed.). Milli Azadlık Savaşı Anıları (1. bas.). İstanbul: TÜSTAV. ss. 54, 62. ISBN .  |erişim-tarihi= kullanmak için |url= gerekiyor ()
  53. ^ "Destanlaşan bir devrimci: Mustafa Suphi". Ozeraner, M.. içinde: Sağlam, Önder, (Ed.) (1978). Ölümsüz Savaşçı Mustafa Suphi (1. bas.). Ürün. ss. 92-93, 95-96. 
  54. ^ Topçuoğlu, İbrahim (1976). Neden 2 Sosyalist Partisi - 1946: T.K.P. Kuruluşu ve Mücadelesinin Tarihi 1914-1960 I. (1. bas.). Yok [kendi yayını]. ss. 62, 64-65, 72, 81, 84-86. 
  55. ^ "Sosyalizm için cidal". içinde: Suphi, Mustafa (1974). Mustafa Suphi, kavgası ve düşünceleri (1. bas.). Info-Türk Ajansı. s. 36. 11. Fakir ve mazlum Türk rençperi! Sabrettiğin yetişir. Umum dünya inkılabının arifesindesin. Kendi hakkını alacağın zaman da kalk. Kendini göster. Türkiye'nin zulüm ve kahır içinde yaşayan diğer halklarına el uzat. İşçi ve köylü meclislerini, kendi hükümranlık ve saltanatını kur. 
  56. ^ Jizn Natsiyonalnostey 26.10.1919'dan aktaran: Şamsutdinov, A. M. (1999). Mondros'tan Lozan'a Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı Tarihi 1918-1923 (2. bas.). Doğan Kitap. s. 167. 
  57. ^ "Tarihi Vazife". içinde: Suphi, Mustafa (1974). Mustafa Suphi, kavgası ve düşünceleri (1. bas.). Info-Türk Ajansı. ss. 39-40. 
  58. ^ Erdem, Hamit (2010). Mustafa Suphi: Bir Yaşam Bir Ölüm (3. bas.). İstanbul: Sel Yayıncılık. s. 47. ISBN . 
  59. ^ "МУСТАФА СУБХИ". Нуриев, И. içinde: Памяти павших за Советский Крым. 1918-1920: сборник статей и воспоминаний (1. bas.). государственное издательство крымской АССР. 1940. ss. 53-54. ; "ÇEVİRİ: Mustafa Subhi hakkında Türkçede 4 yeni çeviri". 24 Temmuz 2019. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Eylül 2020. 
  60. ^ Erdem, Hamit. "Komünist Manifesto'nun Türkçe Serüveni". 21 Şubat 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Ekim 2015. 
Vikisöz'de Mustafa Suphi ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

Ayrıca bakınız

  • Türkiye Komünist Partisi
  • Birinci Doğu Halkları Kurultayı

Dış bağlantılar

    wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar

    Mehmed Mustafa Subhi Osmanlica محمد مصطفی صبحی romanize Meḥmed Muṣṭafa Ṣubḥi kisaca Mustafa Suphi veya bazi kaynaklarda kullanildigi haliyle Osmanlica yazima gore Mustafa Subhi 4 Agustos 1882 veya 4 Mayis 1883 28 Ocak 1921 Turk komunist ve Turkiye Komunist Partisinin ilk Merkez Komitesi Baskani Mehmed Mustafa Subhi محمد مصطفی صبحیMustafa Subhi nin genclik donemlerinden bir fotografi Turkiye Komunist Partisi Merkez Komitesi BaskaniGorev suresi 16 Eylul 1920 28 Ocak 1921Yerine geldigi Yok Makam olusturuldu Yerine gelen De jure Yok Makam kaldirildi De facto Salih Hacioglu Turkiye Halk Istirakiyyun Firkasi MK Genel Sekreteri olarak Kisisel bilgilerDogum Mehmed Mustafa Subhi 4 Agustos 1882 1882 08 04 veya 4 Mayis 1883 1883 05 04 Giresun Trabzon vilayeti Osmanli ImparatorluguOlum 28 Ocak 1921 37 yasinda Karadeniz aciklari Surmene Trabzon vilayeti Osmanli ImparatorluguOlum nedeni Siyasi suikastVatandasligi Osmanli ImparatorluguMilliyeti TurkPartisi Turkiye Komunist Partisi 1920 1921 Diger siyasi baglantilari 1919 1920 Turkiye Sol Sosyalistleri Teskilati 1918 1919 Rusya Sosyal Demokrat Isci Partisi Bolsevik 1915 1918 1912 1913 Ittihat ve Terakki 1908 1912 Evlilik ler 1925 Iliskiler Mevlevizade Saadetli Ali Riza Ozuturk Efendi babasi Memnune Ozuturk Hanim annesi Bitirdigi okul Mekteb i Hukuk i Sahane l Ecole Libre des Sciences PolitiquesMeslegi Ogretmen Yazar Gazeteci SiyasetciYasamiErken donemler Ailesi Aslen Samsunlu bir aileden gelmektedir 2 Subat 1895 tarihli Sicill i Ahval Defteri No 57 sayfa 73 e gore babasi 26 Mart 1812 Giresun dogumlu Mevlevizade Saadetlu Ali Riza Efendi dir Yine Sicill i Ahval Defteri kaydina gore 28 Kasim 1880 tarihinde 20 yasinda Giresun Rusum i Sitte idaresi nde mulazemete staja baslamis 30 Temmuz 1881 tarihinde 200 kurus maasla mubassirliga alinmis 5 Aralik 1883 tarihinde ayni maasla ayriyeten katib i sanilige nakiledilip Reji idaresi bidayet i tesekkulunden istignaya cikarilarak 14 Nisan 1884 tarihinde 250 kurus maasla memuriyet i sabikaya ricat ve ahiren 400 kurusla Tirebolu memurluguna tahvil ettirilse de adem i kabulunden nasi aciga cikmis 13 Agustos 1885 tarihinde Giresun Duyun i Umumiye Mudiriyeti ne maa mubassir mubassirlikla birlikte katib i sanilige 200 kurusa 3 defa tayin olunmus 13 Ekim 1886 tarihinde oldugu yerden ayrilmis 15 Cemaziye l Evvel 1306 Hicri 5 Kanun u Sani 1304 Rumi 17 Ocak 1889 Miladi tarihinde ayni maasla yeniden memuriyete girmis 4 Mayis 1890 250 kurus aylikla yerine Duyun i Umumiye memurluguna naklolunmustur Daha sonradan 1912 yilinda Konya valiligi de yapan Ali Riza Efendi Cumhuriyet doneminde de burokrat olarak hizmet vermis 1930 da Samsun valiligi yapmis ve 28 Mart 1953 te olmustur Annesi belediye baskanligi doneminde Samsun daki sitma kaynagi gorulen sazligi kurutan Halil Hilmi Efendi nin kizi Hikmet tir Ailenin 9 cocugundan en son hayatta kalani Fitnat Hanim di Dogum tarihi Mustafa Suphi Resmi Hal Tercumesi ne gore 4 Agustos 1882 dogumludur Buna karsilik Paris te doldurdugu ogrenci formunda dogum tarihini 4 Mayis 1883 olarak yazmistir Zamanin Trabzon Vilayeti ne bagli olan Giresun kazasinda dogdu Egitimi Ilk ogrenimini Kudus ve Sam da idadi lise ogrenimini Erzurum da gordu 1905 yilinda Istanbul Hukuk Mektebi nden mezun olduktan sonra Paris te Siyasal Bilgiler Okulu nu kazandi Fransa Mustafa Suphi nin Paris te egitim gordugu kurumdaki ogrenci belgesi Doldurdugu bir ankete gore Suphi nin siyasi faaliyetlere girisimi 1906 yilindan itibaren baslamistir Mustafa Suphi 1908 siralarinda Paris te gorulmektedir Fransa da bulundugu donem Mustafa Suphi nin gibi isimler basta olmak uzere burjuva sosyolog olarak nitelendirilebilecek dusunurlerin etkisinde kaldigi yillardir Bu yillarda Suphi nin Ittihatcilar ile yakin iliski icerisinde oldugu bilinmektedir Donemin hukumet gazetesi olan Tanin gazetesinin muhabirligini yapmistir Ayni zamanda Suphi Osmanli Talebe Birligi nin baskanligini da bu donemde yurutmustur ki bu birligin kimi uyeleri muhalifleri gozetlemek seklinde faaliyet yurutmektedir Bu konu Paris Emniyet Muduru nun hazirladigi 29 Haziran 1910 tarihli bir istihbarat raporuna soyle yansimistir Serif Pasa bana siyasi dusmanlarinin hayatina kastettiklerini sandigindan bahsettigi bir mektup gonderdi Bu mektup uzerine tahkikata giriserek hayati tehlikede olmasa bile Pasa nin cevresinde muhtelif entrikalarin cevrildigi haberini aldim Paris te ajanlari ogrenci kiligina girmis olan ve subelerinden biri de 51 Monsieur le Prince sokagindaki Osmanli Talebe Birligi merkezinde olan bir gizli polis merkezinin faaliyette oldugunu ogrendim Bu tahkikatta ismini tespit edebildiklerimden biri olan aslen Arnavut Danis adinda biri arkadaslari ile birlikte Osmanli hukumetinin istegi uzerine Institute National Agronomique e dinleyici ogrenci olarak kabul edilmistir Osmanli Talebe Birligi ni 43 Ecoles sokaginda oturan ve Tanin adli hukumetci gazetenin muhabirligini yapan Mustafa Suphi adinda bir kisi yonetmektedir Birlik Osmanli buyukelciliginin tavsiyesi uzerine kendilerine 1000 Frank a kiralanan bir dairede toplanmaktadir Bu donem Suphi 1910 yilinda L organisation du credit agricole en Turquie Turkiye de tarim kredilerinin orgutlenmesi isimli bir tez yazar ve bu tezi ozet olarak Bulletin du bureau des institutions economiques et sociales Ekonomi ve Sosyal Enstituleri Burosu Bulteni dergisinde yayinlanir Universiteden mezun oldugunda Mustafa Suphi nin akademik unvani LL D idi Istanbul a donusunden surgune kadar Egitimini tamamladiktan sonra Istanbul a doner Burada Tanin Servet i Funun ve gazetelerine yazilar yazar Ticaret Mekteb i Alisi nde Darulmuallimin i Aliye ve Mekteb i Sultani de hukuk ve iktisat dersleri verir Ittihat ve Terakki ye muhalefet donemi Ittihat ve Terakki Firkasi nin 1911 yilindaki genel kongresine Anadolu delegesi olarak katilir Ittihatciliktan kopusu bu kongreden sonra baslar ve 1912 Agustos unda partiden tamamen ayrilir ve firkaya muhalefet etmeye baslar 1912 yilinda Ahmet Ferit in baskanliginda kurulan ve kuruculari arasinda Yusuf Akcura nin da bulundugu nin kuruculari arasinda yer alir Surgun Suphi muhaliflere karsi 1912 yilinin sonlarinda baslayan surgun furyasindan nasibini alir ve Sinop a surulur Sinop taki Rus konsolos yardimcisi V Ciudici nin V Dzhiudichi 15 Haziran 1913 te eski takvim Istanbul daki baskonsolosluga ve 24 Haziran 1913 te eski takvim St Petersburg daki Dis Isleri Bakanligi 1 Dairesine yazdigi raporlarinda Vezir Mahmut Sevket Pasa nin oldurulmesine dahiliyet dolayisiyla 600 suphelinin Sinop a suruldugu ve iclerinde bir yuksek ogrenim liseum profesoru M Subhi nin oldugu hepsinin mahkemesiz suruldugunu ve 17 sinin taninmis yetkililer ve gorevliler sehirde denetim altinda tutuldugu bilgisi gecmekteydi Rusya ya kacis ve komunizme gecis 1914 yilinin baslarinda kendisini komunist dusunceyle tanistiracak olan surec bir grup arkadasi ile birlikte bir tekne ile Rusya ya kacmalariyla baslar Kacisi merkezde gozetim altinda yasadigi icin gorece daha genis imkanlara sahip olan surgunler orgutler 14 kisi Rusya dan donen bir taka sahibiyle anlasarak 24 Mayis ta eski takvim yola cikip 29 unda Baliklava ya sonra da Sivastopol a varirlar Sivastopol Jandarma Ofisi yonetiminin bir raporuna gore Temmuz 1914 baslarinda Baku ye gitmek uzere Sivastopol dan ayrildi Suphi bu donemlerde Osmanli ya donuk cesitli faaliyetlerde bulunur Osmanli nin yaklasan savasa girmesine karsi cikar Bir donem Rusya daki Turklerin hayat standartlari ile ilgilendiginden Batum a gecer Savas basladiktan sonra Rus hukumeti butun Turk vatandaslarini gozaltina aldi 22 Ekim 1914 eski takvim te 975 savas esiri cesitli islerde calistirilacaklari Kaluga ya gonderildi yine Kasim 1914 baslarinda Kafkasya dan baska bir tren daha geldi Suphi ayri bir sivil gozalti altinda basta Starom Torg da Orlov Podvorya sina yerlesti sonrasinda Blagovescenskaya Caddesi nde bir apartmana tasindi Bu donemde Suphi Kaluga Valisi ne siyasi siginmaci pasaportu ve gecim kaynagi basvurusunda bulunsa da bu talepleri kabul edilmedi ve Suphi Fransizca dersi vererek gecimini sagladi 9 Eylul 1915 eski takvim tarihli tum Turklerin surgunu emri uzerine Kaluga valisi 1 hafta sonra icinde Suphi nin de oldugu 741 kisiyi Urallar a surdu ve Suphi iddiaya gore Urallar da 1915 yilinda Rusya Sosyal Demokrat Isci Partisi Bolsevik uyesi oldu 1936 tarihli not tipi bir belgede ise Abid Alimof un Suphi ye 1917 de Urallar da rastladigini Suphi nin Bolsevik devrimi sonrasi etrafinda komunist propagandasi yaptigi iddia edilmektedir 1918 1920 yillari arasinda devrime katilimi Mustafa Suphi sandalyede oturan sira soldan bakana gore sagdan dorduncu 1 Tatar Dil Konferansi delegeleriyle birlikte Ayni zamanda Kazan Musluman Sosyalist Komitesi Baskan Yardimcisi Emine Muhiddinova ayni sira soldan bakana gore sagdan besinci da fotografta gorulebilir 1918 Subat Devrimi ile serbest kalan Suphi Ekim Devrimi nden sonra Subat Mart 1918 civari Moskova ya gider Burada Narkomants a katilip komite altinda faaliyet yurutur Stalin in de onayiyla Narkomants a bagli Muskom Musluman Komiserligi altinda bir Turk Subesi teskil eder ve bunun yayin organi olarak Yeni Dunya yi cikarir Bu donemde daha cok Kirim ve Odessa daki Rusya kokenli ya da savas esiri Turkler arasinda calisma yurutur Kizilordu icinde orgutlenen Turk savas esirlerinden bir birlik ile Rus Ic Savasina katilir Turkiye Sol Sosyalistleri Konferansi 17 23 Haziran 1918 tarihlerinde Kazan da toplanan 1 Musluman Komunistleri Konferansi sonucu kurulan Tum Rusya Musluman Komunistleri Bolsevik Partisi ne bagli olacak bir Turkiye teskilatinin kurulmasi icin konferansta alinan Turkiye Sol Sosyalistleri Konferansi toplanmasi karari sonucu 22 24 Temmuz 1918 tarihlerinde Moskova da Merkezi Muskom binasinda Turkiye Sol Sosyalistleri Konferansi toplanir toplantida Turk Sosyalist Komunistleri Teskilati isimli bir yapi kurulur Siyasi programin belirlenecegi ikinci bir kurultay 3 ay sonrasi icin dusunulse de ic savasin ortasinda kalmasi sonucu planlanan kurultay gerceklestirilemez Sol SR ayaklanmasi Yeni Dunya Hakkinda rapor ve Musluman Komunistler Kongresi Temmuz 1918 Sol SR ayaklanmasi sonrasi genelde sol SR lere de yakinligi iddia edilen Suphi icin zorlu bir surec basladi Bu donem bilhassa Suphi nin rakipleri Suphi nin sol SR iliskili oldugu saibesi yaratmislardir Yeni Dunya hakkinda rapor Eylul 1918 Yine bu donemlerde Eylul 1918 de Narkomnats komiseri Stalin e Mustafa Suphi nin ve cikarttigi Yeni Dunya nin Bolsevik olmadigi Baku Komunu hakkinda yanlis degerlendirmeler yaptigi sosyal patriyotizmi Prusya gericiligini vb ni savunan bir yayin oldugu temali bir rapor yazildi Raporda soyle deniyordu Yeni Dunya Noviy Mir tamamen kucuk burjuva intelijensiyasinin fikirlerini ve ruh halini yansitmaktadir Gazete Musluman realitesini milliyetci bir bakis acisiyla ele almaktadir Yeni Dunya yazarlarindan hicbiri Turk realitesini sinifsal ve proleter bir bakis acisiyla aydinlatmaya calismamakta ve bunu arzu etmemektedir Sozu gecen gazetenin yazarlari acisindan butun Musluman cevresinin hepsi birdir Gazete isci sinifina cok az deginmektedir Makale yazarinin iddiasi gercekle ortusmemektedir Zira Ermeniler yazarin iddiasinin aksine Baku Sovyeti nin sadece yuzde 30 unu olusturuyorlar Bu yuzde 30 un icinde yuzde 6 oraninda Bolsevikler yuzde 6 oraninda Sosyal Devrimciler ve geri kalaninda Dasnaklar yer almaktadir Sovyet teki diger yuzde 70 ise Ruslar Turkler ve Lezginlerden olusmaktadir Yukarida zikredilen yazar bu verileri mutlaka biliyor olmaliydi Cunku bu veriler Baku proleter basininda tekrar tekrar yayimlanmisti Ancak Yeni Dunya gazetesi provokatorlerin verdigi bilgileri kullanmayi tercih etti Mustafa Suphi Rus devrimini mutlakiyetciligin nesnel bir sonucu olarak gormektedir Devrim ve proletarya arasinda herhangi bir bag gormemektedir Her seyden onemlisi yazar Prusya yi ovmektedir Ona gore devrim Rusya da Fransa da ve Ingiltere de mumkun ancak Almanya da degil Yazara gore Prusya da kanli despotizm yok zira imparator emekci tabakalarin kaderiyle ilgilenmektedir Yeni Dunya gazetesinin saf sosyologu hukumetin Prusya da sinif cikarlarinin uzlasmasina yonelik faaliyetleri kendi basina yuruttugunu Almanya da Sibirya gibi bir yerin olmadigini siyasi cezaevlerinin olmadigini buradaki cezaevlerinde daha cok adli tutuklularin bulundugunu toplumsal dusunceye mensup her turlu kanat ve akimin ozgurce hareket ettigini ve Almanya daki emperyalizmin gucunun burada yattigini ileri surmektedir Yazar sanki ozel olarak Prusya emperyalizmi tarafindan teskil edilen kurek sisteminden hic bahsetmemektedir Alman proletaryasina mensup en iyi insanlarin cezaevinde azap cektigini hic dile getirmemekte ve susmaktadir Mustafa Suphi Alman emperyalistlerine methiyeler duzerek Turkiye yi korkunc bir devrimden kurtaracak seyleri zikretmeye heveslenmektedir Bu nedenle Turkiye de devrimin gerekli olduguna devrimin Turkiye deki butun emekciler ve halklar icin tek kurtulus yolu olduguna hic deginmemektedir Yazar Turkiye de buyuk bir nufusa sahip Turklerin cikarlarini sadece one almaktadir Bu bakimdan Suphi nin Turkcu milliyetci dunya gorusu devrimin karakteri ve yapisi ile ilgili aydinlatici bilgiler vermesine olanak tanimamaktadir Musluman Komunistler Syezdi 4 10 Kasim 1918 Mustafa Subhi ayakta duran ilk sira en soldan bakana gore sagdan altinci ve Sultan Galiyev ayakta duran ilk sira en soldan bakana gore sagdan ikinci Birinci Tum Rusya Musluman Komunistler Kongresi 4 10 Kasim 1918 nde 4 10 Kasim 1918 tarihlerinde toplanan Musluman Komunistleri Syezdi nde Turkiye Sosyalist Komunistleri Teskilati nin isminden yola cikilarak sol SR oldugu sosyal soven oldugu icinde ajanlar oldugu gercek bir komunist teskilati olmadigi vb gerekcelerle syezd den cikarilmasi istenir Suphi orgut icinde cesitli Osmanli ajanlari oldugunu kabul eder ve bunlar ihrac edilir ama sol SR lik sosyal sovenizm vb suclamalarini reddeder TSKT syezdden atilmaz ama Suphi bu donemde zorlanir Enternasyonalist Toplanti 19 Aralik 1918 Suphi nin sahsina donuk tum bu saldirilara karsin Suphi nin korundugu ve bu saldirilari atlattigi anlasilmaktadir zira Suphi nin konumu bozulmaksizin kendisi Komintern in kurulusuna giden yolda bir durak olan 19 Aralik 1918 tarihli Enternasyonalist Toplanti ya Turkiye yi temsil eden konusmaci olarak katilip burada Turkiye ve Rus devriminin onemi uzerine bir konusma yapmistir 1919 1920 Taskent Mustafa Suphi B Omerov ve R Sakirbeyov un aktardigina gore 17 Ocak 1920 tarihinde toplanan Turkistan Musluman Komunist Orgutleri Merkezi Burosu Musburo 3 Bolgesel Konferansi na ve 12 18 Ocak 1920 tarihleri arasinda toplananTurkistan Komunist Partisi 5 Genel Bolgesel Konferansi na katildi ve konferanslari Turk komunistleri adina selamladi Baku Baku ye gelis Mustafa Suphi 27 Mayis 1920 tarihinde Baku ye gelmistir Birinci Dogu Halklari Kurultayi Birinci Dogu Halklari Kurultayi nin baskanlik divaninda yer almistir TKP nin kurulusu Turkiye Komunist Partisi kuruculari oturan sira Reis Merkez Komitesi Baskani Mustafa Suphi sag Katib i Umumi Merkez Komitesi Genel Sekreteri Ethem Nejat orta ve Merkez Komitesi uyesi Kayserili Ismail Hakki sol 10 Eylul 1920 de 15 bolgeden gelen 75 delegenin katilimi ile 10 16 Eylul 1920 tarihleri arasinda Turkiye Istirakiyun Teskilati 1 Kongresi toplanmis bu kongrede Rusya daki ve Turkiye deki tum teskilatlarin birlestirilmesi karari alinmis ve Turkiye Komunist Firkasi kurulmustur 1920 1921 Turkiye ye gecis evresi Sovyet hukumeti tarafindan guvenilen ve Anadolu daki komunist hareketin gelecekteki lideri olarak gorulen Suphi partinin aldigi karar dogrultusunda Anadolu ya gecme ve Turkiye deki komunist harekete yon verme kararini alir Bu kapsamda isgale karsi Anadolu da savasmak uzere Sovyetler Birligi nde bulunan Turk askerlerden bir Bolsevik Tabur olusturulur ve Anadolu daki Kuva yi Milliye hareketi komutanliginin emrine verilir Ancak bu birligin beraber savasmasi mumkun olmayacak ve askerler degisik birliklere dagitilacaktir 1921 yilinin Ocak ayinda BMM nin cagrilisi olarak Ankara ya dogru yola cikan Suphi ve arkadaslarinin Turkiye de siyasi kargasa cikartmak istediginden suphelenen TBMM ve Dogu Cephesi Komutanligi kendilerine koruma vermeyerek Kars ve Erzurum da linc girisimlerine ugramalarina ilgisiz kalirlar kaynak belirtilmeli Olumu 1921 yilinin 28 Ocagi ni 29 a baglayan gecesi 14 yoldasi ile birlikte Trabzon dan Sovyetler e geri gonderilmek icin bindirildikleri teknede Kayikcilar Kahyasi tarafindan oldurulduler Daha sonra bindikleri tekne de batirilmis ve kimsenin cansiz bedeni bulunamamistir Saldiridan sadece Mustafa Suphi nin karisi Meryem sag olarak kurtulabilmistir O da Yahya tarafindan once seks kolesi yapilmis daha sonra ise bolgenin zenginlerinden Nemlizade Ragip Bey e satilmistir Olumu sonrasi Cinayetin bas sorumlularindan Yahya Kahya bolgede yaptigi yolsuzluklar ve Enver Pasa yi ulkeye sokma planlari yuzunden daha sonradan Sivas ta agir ceza mahkemesinde yargilansa da sucsuz bulunup saliverildi Bunun uzerine Yahya Kahya nin ozellikle dost meclislerinde Sanki butun islerde ben tek basima mi idim Daha ustume varirlarsa her seyi oldugu gibi ortaya dokerim minvalli sozler soylemesi sonrasi Yahya Kahya kimligi belirsiz kisiler tarafindan olduruldu Olumunu gundeme getiren Trabzon mebusu Ali Sukru de kisa bir zaman sonra iddiaya gore Topal Osman tarafindan olduruldu Topal Osman da isledigi iddia edilen cinayet yuzunden Ismail Hakki tarafindan olduruldu Boylece cinayetin icracilarinin basi Yahya Kahya bir seri olumler zincirinin kurbani oldu 20 Subat 1921 tarihli RKP B nin parti ici raporunda cinayetin ilk ulasan haberleri uzerinden yapilan bir degerlendirmede RKP B nin TKP nin ulkeye gecme calismasinin elestirisi olarak anlasilabilecek kimi analizler yapilmis ve daha cok sol sapmanin maceraciligin keyfiyetciligin tehlikelerine dikkat cekilmistir 28 Mayis 1923 tarihinde evlendigi bir donem New York Baskonsoloslugu da yapan Mehmet Ali Tevfik Yukselen o 21 Eylul 1941 in esi ve Mustafa Suphi nin kiz kardesi Jale Ismet hanim 1900 6 Ocak 1951 da daha sonradan girdigi bir bunalim sonucu intihar etmistir Olumu uzerine tartismalar Bazi kaynaklara gore Mustafa Suphi Enver Pasa nin Moskova daki siyasi faaliyetlerinden haberdardi ve Enver Pasa nin Anadolu Hareketi nin yenilgiye ugramasindan sonra Bolsevikleri kullanarak Turkiye deki otoriteyi ele gecirme planini biliyordu Suphi nin bu gizli planini ifsa etmesinden endise edildigi icin onun taraftarlari tarafindan olduruldugu iddia edilir Ayrica Murat Bardakci Yahya Kahya nin Enver Pasa ya bagli oldugunu ve oldurme emrini ondan aldigini one surmektedir Buna karsilik bazi kaynaklara gore Mustafa Suphi yi Kemalistler oldurtmustur kimilerine gore ise mesela Mete Tuncay Mustafa Suphi Kazim Karabekir ve donemin Erzurum valisi Hamit Bey in inisiyatifi sonucu oldurulmustur Daha az ragbet goren iddialar Mustafa Suphi nin bir Turkiye Rusya anlasmasi sonucu Moskova nin da rizasiyla tasfiye amacli olduruldugu Kemal Tahir veya yanindaki paralar icin olduruldugu seklindedir Nitekim Akdes Nimet Kurat Dr Samih Coruhlu sahte adiyla yazdigi Istiklal Savasinda komunizm faaliyeti baslikli yazi dizisinde soyle yazmistir Yahya kahyanin yoldaslari oldurmesinde para nin da dahil oldugu mumkundur yanlarinda hem de altin olmak uzere bir miktar para vardi Galiba 8 000 altin mevcuttu Yahya kahya ve adamlari bunun kokusunu almis olmalidirlar Onlar icin ideolojik problemlerin o kadar onemi yoktu Bu dinsiz hainler gebertilince ustelik hem memleket kurtulacak hem de cokca altin ele gececekti Bu suretle bir tasla iki kus vurulmus olacakti Tabiatiyle Yahya kahyanin adamlari yoldaslari oldurduklerini saklamislardi hava cok firtinali oldugundan yoldaslari goturen motorun battigi saiasini yaymislardi Bir muddet cok kimse buna inanmisti amma bu ise karisanlardan bazilarinin dilleri durmamis saga sola anlatmislardi Hatta batar motorun geri dondugunu gorenler olmustu Anisi Suphi genel Sovyet tarih yaziminda buyuk bir yer tutmasa da bilhassa bulundugu bolgeler olmak uzere lokal olarak SSCB de kimi yerlerde onurlandirildi Cesitli hatalar icerse de ve bu hatalar sonraki kimi arastirmacilari yaniltsa da hakkinda bir ansiklopedi maddesi Buyuk Sovyet Ansiklopedisi 2 serisinde cikti 1940 itibariyla Kirim da Mustafa Suphi nin adini tasiyan sokak Simferopol de 1927 yilinda insa edilen ve Tatar surgunune degin Subhi Sinema Salonu olarak bilinen Rodina sinema salonu Kerc te kulup Yalta da sanatoryum Kuybisev rayonunda kolhoz ve kimi baska kuruluslar vardi Azerbaycan da 2013 yilina kadar Mustafa Suphi adina bir sokak mevcuttu lakin Azerbaycan Kafkas Muslumanlari Idaresi Baskani Allahsukur Pasazade nin Baku Valiligi ne Mustafa Suphi adina ne Turkiye de ne de Rusya da artik bir sokak veya cadde ismi kalmadigi gerekcesiyle sokagin isminin Nabat Asurbeyova ile degistirilmesini talep eden basvurusu sonucu basvurusu kabul edilmis ve sokagin adi degistirilmistir Ozel yasami Mustafa Suphi nin Rusya da en azindan bilinen ve buyuk ihtimal tek olan Marya veya kaynaklarda gecen diger bir sekliyle Meryem isimli bir esi vardi lakin farkli kaynaklar hakkinda farkli bilgiler vermektedir Ahmed Cevad kendisinden herhangi bir isimle bahsetmeyip Yahudi oldugunu iddia etmistir Kendisini Kirim doneminden taniyan eski bir Bolsevik Baku da Vanda isimli Polonyali birisiyle evlendigini iddia etmistir Ibrahim Topcuoglu isimli eski bir TKP li isminin Marya degil Semiramis oldugunu ve kendilerinin kisaca Semra diye hitap ettiklerini ayrica kendisinin Turk oldugunu iddia etmistir Mustafa Suphi Turkcenin yani sira Arapca Fransizca ve Rusca bilmekteydi GorusleriMustafa SuphiSosyalizm sonrasi Milli mesele Mustafa Suphi doneminde Turkiye de milli mesele uzerine cok detayli eserler vermediyse de Osmanli Imparatorlugu altindaki cesitli milliyetlerin gordugu baskilar ve onlarin mucadelelerini cesitli yerlerde islemistir Mustafa Suphi her ne kadar o donemler anti komunist olan Dasnaksutyun aleyhinde olsa da cesitli yazilarinda Ermeni bagimsizlik hareketlerinin kimi taleplerini olumlamistir Sosyalizm icin cidal baslikli yazisinda Turkiye nin zulum ve kahir icinde yasayan diger halklarina el uzat diyerek cesitli milliyetlerin varligini ve baski gordugunu bunlarla birlesilmesi gerektigine isaret ediyordu Yine daha acik bir bicimde Turk milliyetciliginin hem baska milliyetleri hem de Turkleri ezdigini savunuyordu Jon Turk hareketinin yandaslari ilerici ulusal hareketin ve Islam in dinsel kurallari alaninda reformlarin sinirlari icerisinde kalmadilar Ulusalci akimlar onlari Turkiye deki tum ulusal topluluklari tutsaklastirmaya baski altinda tutmaya itiyordu En asiri bir ulusalcilik dusuntusunden esinlenen Ittihat ve Terakki Partisi yoneticileri bu ulusalcilik adina Anadolulu bahtsiz Turk koylulerinin kanini akitmaktan cekinmediler Cesitli milletlerin ozerklik ve bagimsizlik dahil taleplerini de kabul eden bir cesit uluslar federasyonu benimseyen gorusleri Tarihi Vazife isimli yazisinda daha acik bir sekilde soyle geciyordu Bundan hemen on sene evvel bizler hukumetci veya koylu sosyalistler minimalist milletciler federalistler hulasa Turk gencliginin mutasallit soven Ittihad ve Terakki siyasetine karsi ayaklanan kismi bir taraftan memleketi ve rencper halki faleketten felaketlere surukleyecek muharebelere nihayet vermege calisirken diger taraftan Anadolu ya hayat verecek medeni inkilabi inkisaflara zemin ve yol ariyorduk Bu inkisaf bizim fikrimizce dahilde Makedonyalilar in Arnavutlar in Araplar in Kurtler in Ermeniler in ilah medeniyet muhtariyet ve hatta istiklallerine istidatlari yetenekleri derecesinde yol vererek hur milletlerin hur ittihadi halinde milli tesanur ler vucut bulacaksa haricten de Alman ve Ingiliz emperyalizminden ziyade beynelmilel amele hareketine istinad ile kuvvet alabilecekti Nihayetinde Suphi nin bilhassa Ermeni meselesi olmak uzere milli meselenin cozumunde gorusu milliyetci partilerin degil enternasyonalist komunist partilerin ancak basarili olabilecegiydi Turk ve Kurtlerin Ermenileri Ermenilerin Kurtleri ve Turkleri takibe mahva yok etmeye kosmalari bu fetihlik davasinda medeniyetleri vahsiyetle yogrulmus Avrupali emperyalistlerin insan ruhuna ektikleri akittiklari zehir bu masum milletler arasinda kast ile sokulan din ve millet hirslariyla yakilan bir dusmanlik Ermenilere Anadolu nun yarisini vadedip sonra Turk ve Ermeni milletleri arasinda katliamlar ve yagma atesleri yakip daha sonra da tutusturduklari bu yangini sondurmek icin Kucuk Asya nin islerine karismak Anadolu yu ne Turklere ne Kurtlere ne de Ermenilere degil ancak kendilerine almak Iste onlarin maksatlari Bu hakikati Turk ve Ermeni isci ve koylusunden bilmedik anlamadik hic kimse kalmamis olmali Bu hakikati halka anlatmak ve o feci cinayetlerin onunu almak Turk ve Ermeni iknilapcilarin ve bu inkilapcilardan ozellikle komunist enternasyonalistlerin vazifesidir Turk emperyalistleriyle Ermeni burjuvaziyasinin bu iki halkin mahvina yuruyen hareketlerini takip ve bu hususta butun dunyayi aydinlatma Turk komunistlerine dustu bizler ustumuze dusen bu isi butun imkansizliklarina bakmadan elden geldigi kadar islemeye calistik bundan sonra da calisacagiz fakat bu husustaki ugrasin bir kismi da Ermeni yoldaslara kaliyor Enver Pasa dan fukara halka bir fayda gelirse Tasnaksutyunlardan iyilik beklenebilir fakat Ermeni enternasyonalist dostlarimiz bizim en buyuk umitlerimizi temsil etmektedirler Din Mustafa Suphi nin dini inanci konusunda celiskili veriler vardir Suphi 1920 de doldurdugu ankette dini kismina Islam yazsa da din karsiti oldugu yonunde kimi anlatimlar da mevcuttur Bunlardan birisi olan I Nuriyev in tanikligi su sekildedir Subhi yoldas sikca yuruyuslerde ve toplantilarda konustu Subhi yoldas tarafindan verilen dunyada durum din karsitligi temasi vb uzerine acik ve derin bilgilendirici dersler ve raporlar Simferopol sehrinin genis emekci kitlelerini her daim ilgisini cekti Subhi yoldas tarafindan Mayis 1919 da yapilan bir konusmayi hatirliyorum Simferopol rustiye okulu simdi 12 Tatar Okulu bahcesi yuruyus icin toplanan kitleyle dolmustu Kursude M Subhi yoldas din karsiti bir rapor okudu Bilimsel verilerle silahlanarak dinin zararlarini kanitladi ve ruhbanlari teshir etti Butun dinleyicilerin dikkati Subhi yoldasin raporuna kitlenmisti Yuruyuste Simferopol un en seckin mollalari da vardi ama tek biri bile bir tek soz soylemeye cesaret edemedi O sirada komunist Dost Mambet Haci elini kaldirdi ve haykirdi Kahrolsun dindarlik Bu sozleri isiten mollalardan birisi yekinip sandalyesinden firladi ve kalabaliga donerek konustu Cemaat Bunlarin hepsi ateisttir imansizdir Ucurumun en dibine gelmislerdir Sizleri dogru yoldan cekip cikararak imansiz Bolsevikler yapmak istiyorlar Bunlarin sopayla defedilmesi gerekmektedir Subhi yoldas histerik yakarmalari dinene kadar bekledi ve tekrar yerini alarak bir dinin temsilcisi olmasina ragmen inancinin dogrulugunu kanitlayabilecek bilimsel ikna edici tek bir gercegi bile dile getiremeyen ve getiremeyecek olan bagirip cagiran mollayi isaret etti ve karakteristik coskunluguyla devam etti Yoldaslar dini inanc perdesi ardina burunup halki arsizca kandiran bu gibi karsi devrimci duzenbazlara karsi devrimin nihai sozu kafaya tek bir kursun olacaktir Son sozler molla bilincini kaybedip yere dustugu anin neredeyse ramaginda soylenmisti Bir iki kisi onu kalabaligin arasindan cekip cikardi EserleriMakaleler ve kitaplar Milliyetci donemleri Sosyalist donemleri Mustafa Suphi nin sosyalist oldugu donemlerden bugune ulasan kitap biciminde bir eseri yoktur buna karsilik ekseriyeti Yeni Dunya da cikan daha cok ajitatasyon icerikli yazilarindan cogunlugu Yeni Dunya dan secmeler olmak uzere bazi yazilari 1923 yilinda Sovyetler Birligi ndeki Turkiye komunistleri tarafindan basilan 28 29 Kanunusaniyi Unutma ani kitabinda derlenmistir Bunun disinda Suphi nin Jizn Natsiyonalnostey Milliyetlerin Yasami gibi sureli yayinlar basta olmak uzere cesitli yayinlarda yazilari yayinlanmistir Ceviriler Milliyetci donemleri Sosyalist donemleri Mustafa Suphi tarafindan Turkceye cevirisi baslanan Komunist Parti Manifestosu Ic Savas nedeniyle bu ceviri tamamlanamamistir Bir hayalet komunizm hayaleti Avrupa yi buyulemistir Ihtiyar Avrupa nin butun iktidar makamlari Papa ve Car Metternich ve Guizot Fransiz radikalleri Almanya polisleri bu hayaleti kusatip sikistirmak icin bir mukaddes Ehl i Salip Hacli tertibiyle ittihat ettiler cumleleri ile baslayan cevirinin son cumlesi su sekilde yarim kalmistir Komunizmin maddi seyleri uretim ve dagitim usulune Bu donemde bir kismi bizzat Mustafa Suphi nin kendisince bir kismi ise kendi denetimi altindaki ceviri departmaninca cesitli Marksist klasikler Sovyet hukumetinin ve Rusya Komunist Partisi Bolsevikler nin guncel belgeleri cevrilmistir Bunlardan en meshur olani Mustafa Suphi nin bizzat kendisinin cevirisine giristigi Komunist Parti Manifestosu dur Uzunca bir donem tamamlanmis ama kayip oldugu dusunulen bu ceviri 1980 yilinda ilk defa Sovyetler Birligi ndeki eski bir komunistten edinilerek Mete Tuncay tarafindan kamuoyuna sunulmus 1982 yilinda yayinlanan Eski Sol Uzerine Yeni Bilgiler kitabinda ise cevrim yazisi yayinlanmistir Ilgili kitaplarMete Tuncay Turkiye de Sol Akimlar 1908 1925 Belgeler 2 BDS Yayinlari 1991 Mustafa Suphi Yasam Yazilari Yoldaslari Sosyalist Yayinlari Istanbul Kasim 1992 Yavuz Aslan Turkiye Komunist Firkasi nin Kurulusu ve Mustafa Suphi Turkiye Komunistlerinin Rusya da Teskilatlanmasi 1918 1921 Turk Tarih Kurumu Ankara 1997 Cev Yucel Demirel TKP MK 1920 1921 Donus Belgeleri 1 Turkiye Sosyal Tarih Arastirma Vakifi Istanbul Mart 2004 Cev Yucel Demirel TKP MK 1920 1921 Donus Belgeleri 2 Turkiye Sosyal Tarih Arastirma Vakifi Istanbul Mart 2004 Hamit Erdem Mustafa Suphi Bir Yasam Bir Olum Sel Yayinlari 3 Baski Aralik 2010 Dipnotlar Osmanli donemi gumruklerde muhafaza memurlarina veya ogrenci inzibatina bakan memur buradaki anlami gumrukle alakali olanidir Kaynakca Meryem Suphi nin trajik oykusu Ozgur Gundem 8 Ocak 2013 8 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Ocak 2016 Orijinal yayin Dumont Paul 1977 Bolchevisme et Orient Le parti communiste turc de Mustafa Suphi 1918 1921 Cahiers du monde russe et sovietique 18 4 s 401 9 Kasim 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Turkce ceviriler 1 Dumont Paul 1980 Bolsevizm ve Dogu PDF Birikim 61 ss 50 51 3 Agustos 2017 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 13 Eylul 2020 2 Dumont Paul Bolsevizm ve Dogu Istiraki 1 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 mevcut ceviri ikinci Turkce ceviriden alinmistir Feyizoglu Turhan 2007 Mustafa Suphi Turk Ocagi ndan Turkiye Komunist Partisi ne Istanbul Ozan Yayincilik s 15 ISBN 978 9944 143 01 1 a b c Birinci Ali Kasim 1989 Mustafa Suphi Hakkinda Yeni Belgeler ve Bilgiler Tarih ve Toplum 12 71 s 38 a b Paris Archives de Sciences Po Sciences Po kurumunun arsivleri ASP Mr Soubhy Moustapha klasoru 1907 08 egitim yilina ait ogrenci belgesinden aktaran Sayim Burak Kis Bahar 2020 Mutareke Istanbulu nda beynelmilel komunizm PDF Devrimci Marksizm 41 42 s 147 6 Nisan 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 4 Nisan 2020 Birinci Ali Kasim 1989 Mustafa Suphi Hakkinda Yeni Belgeler ve Bilgiler Tarih ve Toplum 12 71 s 36 Erdem Hamit 4 Ocak 2013 28 Kanunusani 1921 in Yildonumunde Mustafa Suphi yi Hatirlamak Toplumsol 22 Kasim 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Eylul 2020 Babasi Ali Riza Ozuturk Cumhuriyet doneminde de burokrasi icindeki konumunu korumustur ve 1930 da Samsun valisi olarak gorunmektedir a b Sahin Elmas 2014 Turanli nin Defteri nde Yeni Lisan Hareketi ve Turkluk Mefkuresi International Journal Of Turkish Literature Culture Education 3 2 s 196 a b Onay Yilmaz 1 Mayis 1995 Sir olumden kalanlar Milliyet s 5 Ali Riza Ozuturk Samsun sehir reisi belediye baskani Halil Hilmi Efendi nin kizi Memnune Hanim la olan evliliginden dogan 9 cocugunun 7 sini donemin zor ulasim kosullarinda gorev tayinleri sirasinda yitirdi 1953 te Istanbul da yasama veda etti Salih Zeki Kusarkov hatayla Halim kizi Hikmet demektedir bkz Subhi Yoldas ve 16 Sehitler 20 Ocak 1936 daktilo metin S Z Kusarkov Salih Zeki icinde Avagyan Arsen 2020 Karanlikta kalmis bir eylemci Ittihatci komunist Salih Zeki Kusarkov 1 bas Istanbul Sosyal Tarih Yayinlari s 93 ISBN 978 605 4513 47 5 a b Yilmaz Onay 24 Ocak 1999 Mustafa Suphi yi kim oldurttu Cinayeti orten sis perdesi aralaniyor Milliyet Gazete Pazar s 6 Mustafa Suphi nin kizkardesi Fitnat Hanim 1899 yilinda babasinin valilik goreviyle bulundugu Kudus te dogdu Bir Fransiz okulunda batili egitimi aldi guzelligi ve sikligiyla donemin goz kamastirici kizlarindan oldu 25 yasindayken Almanya da tip ogrenimi goren Turkiye nin ilk operator doktorlarindan ve Istanbul Tip Fakultesi nin kurucularindan Prof Kerim Sebati Gurgun ile evlendi Bu evliliginden Rezan Leyla ve Berhan isimli uc cocugu dunyaya geldi Cok sevdigi ve yasami boyunca ozlemle andigi agabeyi Mustafa Suphi nin yani sira ablasi Kutsiye kardesi Jale Ismet ve oglu Berhan in genc yaslarda yasama veda edislerine sahit olan Fitnat Hanim dengeli kisiligi ve saglam ruh yapisi sayesinde cesaretle ve sevgiyle surdurdugu yasami boyunca kendisi disindaki tum evlatlarini yitiren babasi Ali Riza Bey in en buyuk destegi oldu Yilbasi gecesi intihar Camlica Kiz Lisesi mezunu olan agabeyi Mustafa Suphi gibi resim yapmaya merakli ve iyi bir piyanist olan Jale Ismet Hanim donemin Washington Buyukelcisi olan esinin diplomatik gorevi nedeniyle uzun sure yurtdisinda yasadi Son derece duygulu hassas bir yapiya ve artistik bir kisilige sahip oldugu belirtilen Jale Ismet Hanim in hayatinda agabeyinin esrarengiz olumu onarilmaz bir yara acti Yasamin aci ve zorluklarina ablasi Fitnat Hanim gibi gogus germekte gucluk ceken Jale Ismet Hanim in yasami agabeyi gibi dramatik bir sekilde noktalandi Depresyondan kurtulamayan Jale Ismet Hanim Istanbul da bir yilbasi gecesi intihar ederek yasamina son verdi Kucuk yegeni Rezan Gurgun un de yasami digerlerinden farkli olmadi Maden muhendisi esinden ayrildiktan sonra ABD ye giden Rezan Hanim da bir depresyon sonucu yalniz yasami tercih etti Istanbul da tek basina yasadigi evde sessizce oldu a b Aziz Rustem 2009 Mustafa Suphi ler Sahsi Dosyasi Degerlendirmeler Anmalar 1 bas Sosyal Tarih Yayinlari s 22 Dumont Paul 1977 Bolchevisme et Orient Le parti communiste turc de Mustafa Suphi 1918 1921 Cahiers du monde russe et sovietique 18 4 s 378 9 Kasim 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Dumont Paul 1980 Bolsevizm ve Dogu PDF Birikim 61 s 38 3 Agustos 2017 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Dumont Paul Bolsevizm ve Dogu Istiraki 1 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Archives du ministere francais des Affaires etrangeres AMAEF Nouvelle serie Turquie 7 f 91 den aktaran Dumont Paul 1977 Bolchevisme et Orient Le parti communiste turc de Mustafa Suphi 1918 1921 Cahiers du monde russe et sovietique 18 4 s 401 9 Kasim 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Dumont Paul 1980 Bolsevizm ve Dogu PDF Birikim 61 ss 50 51 3 Agustos 2017 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Dumont Paul Bolsevizm ve Dogu Istiraki 1 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 mevcut ceviri ikinci Turkce ceviriden alinmistir a b Soubhy Bey Mehmed Moustafa 1910 L Organisation du credit agricole en Turquie Bulletin du Bureau des institutions economiques et sociales 1 2 ss 59 76 Soubhy Bey Mehmed Moustafa 1910 The Organization of Agricultural Credit in Turkey International Review of Agricultural Economics 1 2 ss 59 76 Dumont Paul 1977 Bolchevisme et Orient Le parti communiste turc de Mustafa Suphi 1918 1921 Cahiers du monde russe et sovietique 18 4 s 378 9 Kasim 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Dumont Paul 1980 Bolsevizm ve Dogu PDF Birikim 61 s 38 3 Agustos 2017 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Dumont Paul Bolsevizm ve Dogu Istiraki 1 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Arhiv vneshnej politiki Rossii AVPR f Politarhiv op 1 d 1212 ll 142 143 ye atifla Subaev N A 1983 Mustafa Subhi v Rossii Voprosy istorii 5 s 173 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Subayev N A Haziran 1992 Mustafa Suphi Rusya da Tarih ve Toplum 17 102 s 10 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 CGAOR SSSR f 102 1914 g d 300 b ll 9 10 17 ye atifla Subaev N A 1983 Mustafa Subhi v Rossii Voprosy istorii 5 s 173 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Subayev N A Haziran 1992 Mustafa Suphi Rusya da Tarih ve Toplum 17 102 s 10 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 CGAOR SSSR f 102 1914 g d 300 b l 17 ye atifla Subaev N A 1983 Mustafa Subhi v Rossii Voprosy istorii 5 s 174 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Subayev N A Haziran 1992 Mustafa Suphi Rusya da Tarih ve Toplum 17 102 s 11 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Aslan Yavuz Turkiye Komunist Firkasi nin kurulusu ve Mustafa Suphi Turkiye komunistlerinin Rusya da teskilatlanmasi 1918 1921 1 bas Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi s 17 ISBN 9789751609397 Subaev N A 1983 Mustafa Subhi v Rossii Voprosy istorii 5 s 174 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Subayev N A Haziran 1992 Mustafa Suphi Rusya da Tarih ve Toplum 17 102 s 11 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Subaev N A 1983 Mustafa Subhi v Rossii Voprosy istorii 5 ss 174 175 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Subayev N A Haziran 1992 Mustafa Suphi Rusya da Tarih ve Toplum 17 102 s 11 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Gosudarstvennyj arhiv Kaluzhskoj oblasti f 32 op 4 d 1503 ll 249 254 ve Gosudarstvennyj arhiv Kaluzhskoj oblasti f 32 op 4 d 1503 l 311 e atifla Subaev N A 1983 Mustafa Subhi v Rossii Voprosy istorii 5 s 175 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Subayev N A Haziran 1992 Mustafa Suphi Rusya da Tarih ve Toplum 17 102 s 11 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Isik S 1932 Mustafa Suphi Onbesler Kizil Istanbul 36 s 2 31 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Subat 2021 Subaev N A 1983 Mustafa Subhi v Rossii Voprosy istorii 5 s 175 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Subayev N A Haziran 1992 Mustafa Suphi Rusya da Tarih ve Toplum 17 102 s 11 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Islet Banu Moralioglu Kesim Cemile 2020 Mustafa Suphiler Degerlendirmeler Anmalar Sahsi Dosyasi 2 bas Istanbul Sosyal Tarih Yayinlari s 53 ISBN 978 605 4513 56 7 Mustafa Suphi bes sene evvel Moskova da Kanunusani 1923 Manatof Serif icinde 28 29 Ocak 1921 i unutma mustafa suphi ve yoldaslari PDF Bruksel Info Turk 1975 ss 23 25 7 Eylul 2018 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 14 Eylul 2020 Mustafa Suphi Akal Emel icinde Gultekingil Murat Bora Tanil Ed 2008 Modern Turkiye de siyasi dusunce Cilt 8 Sol 2 bas Iletisim Yayinlari s 144 Mustafa Suphi Akal Emel icinde Gultekingil Murat Bora Tanil Ed 2008 Modern Turkiye de siyasi dusunce Cilt 8 Sol 2 bas Iletisim Yayinlari s 145 Etraflica bilgi icin bkz Mustafa Suphi Akal Emel icinde Gultekingil Murat Bora Tanil Ed 2008 Modern Turkiye de siyasi dusunce Cilt 8 Sol 2 bas Iletisim Yayinlari ss 142 148 GARF Fond P 1235 Opis 93 Ed Xr 163 LL 206 210 211 vd nden aktaran Konak Ismet 14 Temmuz 2014 Stalin ve Mustafa Suphi Sendika org 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Eylul 2020 Konak Ismet Ekim Kasim 2017 Mustafa Suphi nin Rus Ic Savasi ndaki Rolu Ayrinti Dergi 23 ss 42 43 31 Ocak 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Eylul 2020 a b c Mustafa Suphi Akal Emel icinde Gultekingil Murat Bora Tanil Ed 2008 Modern Turkiye de siyasi dusunce Cilt 8 Sol 2 bas Iletisim Yayinlari ss 146 148 RGASPI Fond 558 Opis 1 Delo 3724 Rede des turkischen Kommunisten Gen Subhi Subhi Mustafa icinde Sowjet Russland und die Volker der Welt Reden Auf der Internationalen Versammlung In Petrograd am 19 Dezember 1918 1 bas Petrograd Zmolny Zimmer 32 33 Verlag der Kommunistischen Internationale No 26 1920 ss 28 30 32 33 28 Haziran 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Eylul 2020 Soubkhi communiste turc parle en langue turque Soubkhi Moustapha icinde La Russie des Soviets et les Peuples du Monde Discours prononces au meeting international de Petrograd le 19 decembre 1918 PETROGRAD SMOLNY 32 Edition de l Internationale Communiste Feltrinelli Reprint 1967 1920 ss 21 24 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Roberts Glenn L 2007 Commissar and Mullah Soviet Muslim Policy from 1917 to 1924 1 bas Universal Publishers s 180 Erisim tarihi 27 Eylul 2020 Bennigsen Alexandre A Wimbush S Enders 1980 Muslim National Communism in the Soviet Union A Revolutionary Strategy for the Colonial World 2 Phoenix Edition bas University of Chicago Press ss 62 63 186 Omerov B Sakirbeyov R Ocak 1971 Mustafa Suphi uzerine iki belge belge II Atesli Devrimci Ant Aylik Sosyalist Teori ve Eylem Dergisi 1 9 s 56 Kilic Ecevit 13 Eylul 2008 Sabah 6 Kasim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2013 Hur Ayse 25 Ocak 2009 Taraf 3 Subat 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 26 Ocak 2009 Mustafa Suphi nin esi seks kolesi yapildi Cazim Gurbuz yazisinda Turkiye Komunist Partisi nin ilk merkez komitesi baskani Mustafa Suphi nin dikkat ceken hayatini kaleme aldi Oda tv 20 Agustos 2020 30 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Kandemir Feridun 1965 Ataturk un kurdugu Turkiye Komunist Partisi ve sonrasi 1 bas Istanbul Yakin Tarihimiz Yayinlari s 186 TsPA Fond 5 Opis 2 Delo 2 ye atifla Gokay Bulent 1994 The Turkish Independence War and Bolshevik Russia Some New Aspects in the Light of Soviet Documents Turkish Studies Association Bulletin Ingilizce 18 2 s 53 26 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Eylul 2020 a b Singh K Gajendra 7 Ocak 2004 Occupation case studies Algeria and Turkey Asia Times Ingilizce 2 Subat 2004 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Ekim 2011 Bardakci Murat 3 Subat 2016 Mustafa Suphi yi kim oldurttu Yahya Kaptan o gunlerde Moskova da bulunan Enver Pasa ya bagli idi Pasa nin Anadolu ya gelip Mustafa Kemal in yerini almasi ve Milli Mucade nin basina gecmesi icin caba gosterenlerdendi hem Enver Pasa hem de diger Ittihadcilar ile yakin temas icerisindeydi ve Mustafa Kemal in muhalifi idi Haber Turk 1 Aralik 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Suphi yi benim icin oldurduler odatv 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Yazi dizisi icin bkz 1 Kemal Tahir in soylesileri 7 Mustafa Suphi nin katledilmesinin karanlik oykusu Bozdag Ismet Milliyet 14 Haziran 1980 Sayfa 5 2 Kemal Tahir in soylesileri 8 Nereden bakilirsa bakilsin M Suphi olayi degismiyordu Bozdag Ismet Milliyet 15 Haziran 1980 Sayfa 5 3 Kemal Tahir in soylesileri 9 MUSTAFA SUPHI nin Rusya da gordugu sekli Anadolu da uygulamaya kalkmasi cehaletini gosterir Bozdag Ismet Milliyet 16 Haziran 1980 Sayfa 5 4 Kemal Tahir in soylesileri 10 M KEMAL PASA KAZIM KARABEKIR e Mustafa Suphi yi gor kararini ver dedi Bozdag Ismet Milliyet 17 Haziran 1980 Sayfa 5 kitap olarak derlenmis hali icin bkz Bozdag Ismet 1995 Kemal Tahir in Sohbetleri 2 bas Istanbul Emre Yayinlari ss 122 127 146 157 ISBN 975 7369 32 2 Coruhlu Samih 15 Temmuz 1966 Istiklal Savasinda komunizm faaliyeti 15 Turkleri ve Muslumanlari oldurenlerin hesabi goruldu Yeni Istanbul s 5 not Yazim hatalari orijinal haliyle Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya 2 e izdanie V 51 tome Tom 41 Stilton Tatartup Bolshaya sovetskaya enciklopediya 1956 s 184 Svod pamyatnikov istorii arhitektury i kultury krymskih tatar Tom III g Simferopol 1 bas Belgorod KONSTANTA 2018 ss 305 308 MUSTAFA SUBHI Nuriev I icinde Pamyati pavshih za Sovetskij Krym 1918 1920 sbornik statej i vospominanij 1 bas gosudarstvennoe izdatelstvo krymskoj ASSR 1940 s 55 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Azerbaycan da Tkp Kurucularindan Mustafa Suphi nin Adini Tasiyan Sokagin Adi Degistirildi Haberler com 14 Aralik 2013 13 Aralik 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Mustafa Suphi nin izleri siliniyor OdaTV 14 Aralik 2013 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Ahmet Cevad EMRE 1 Aralik 1964 1920 Moskova sinda Turk komunistleri 1 Tarih Dunyasi 1 1 bu yazi dizisi sonradan surada aynen sirali basilmistir 1920 Moskovasinda Turk komunistler EMRE Ahmet Cevat icinde Hikmet Affan Emre Ahmed Cevat Nevsirvanova Cemile Selim Nevsirvenov Ziynetullah 2006 Akbulut Erden Ed Milli Azadlik Savasi Anilari 1 bas Istanbul TUSTAV ss 54 62 ISBN 9789758683499 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Destanlasan bir devrimci Mustafa Suphi Ozeraner M icinde Saglam Onder Ed 1978 Olumsuz Savasci Mustafa Suphi 1 bas Urun ss 92 93 95 96 Topcuoglu Ibrahim 1976 Neden 2 Sosyalist Partisi 1946 T K P Kurulusu ve Mucadelesinin Tarihi 1914 1960 I 1 bas Yok kendi yayini ss 62 64 65 72 81 84 86 Sosyalizm icin cidal icinde Suphi Mustafa 1974 Mustafa Suphi kavgasi ve dusunceleri 1 bas Info Turk Ajansi s 36 11 Fakir ve mazlum Turk rencperi Sabrettigin yetisir Umum dunya inkilabinin arifesindesin Kendi hakkini alacagin zaman da kalk Kendini goster Turkiye nin zulum ve kahir icinde yasayan diger halklarina el uzat Isci ve koylu meclislerini kendi hukumranlik ve saltanatini kur Jizn Natsiyonalnostey 26 10 1919 dan aktaran Samsutdinov A M 1999 Mondros tan Lozan a Turkiye Ulusal Kurtulus Savasi Tarihi 1918 1923 2 bas Dogan Kitap s 167 Tarihi Vazife icinde Suphi Mustafa 1974 Mustafa Suphi kavgasi ve dusunceleri 1 bas Info Turk Ajansi ss 39 40 Erdem Hamit 2010 Mustafa Suphi Bir Yasam Bir Olum 3 bas Istanbul Sel Yayincilik s 47 ISBN 978 975 570 079 3 MUSTAFA SUBHI Nuriev I icinde Pamyati pavshih za Sovetskij Krym 1918 1920 sbornik statej i vospominanij 1 bas gosudarstvennoe izdatelstvo krymskoj ASSR 1940 ss 53 54 CEVIRI Mustafa Subhi hakkinda Turkcede 4 yeni ceviri 24 Temmuz 2019 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Eylul 2020 Erdem Hamit Komunist Manifesto nun Turkce Seruveni 21 Subat 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Ekim 2015 Vikisoz de Mustafa Suphi ile ilgili sozleri bulabilirsiniz Ayrica bakinizTurkiye Komunist Partisi Birinci Dogu Halklari KurultayiDis baglantilar

    Yayın tarihi: Haziran 29, 2024, 18:43 pm
    En çok okunan
    • Ocak 12, 2025

      Corvospongilla

    • Ocak 12, 2025

      Corvoheteromeyenia

    • Ocak 05, 2025

      Cornelius Gurlitt (tarihçi)

    • Ocak 17, 2025

      Coronación

    • Ocak 12, 2025

      Cookbury

    Günlük

    • Özgür içerik

    • Şişme bot

    • Halkett botu

    • Vang

    • Norveç

    • Moskova Sanat Tiyatrosu

    • 18 Ocak

    • Yılın günleri listesi

    • Türkiye

    • Top (silah)

    NiNa.Az - Stüdyo

    • Vikipedi

    Bültene üye ol

    Mail listemize abone olarak bizden her zaman en son haberleri alacaksınız.
    Temasta ol
    Bize Ulaşın
    DMCA Sitemap Feeds
    © 2019 nina.az - Her hakkı saklıdır.
    Telif hakkı: Dadaş Mammedov
    Üst